Periodyzacja literatury po 1939 roku.
Wybuch wojny w dziejach Polski to wydarzenie przełomowe. Żadna z orientacji czy tendencji literackich żywych w latach trzydziestych nie weszła przed 1939 rokiem w fazę schyłkową. Wojna przecięła je w fazie rozwoju. Wielokrotnie odnotowano ciągłość, jaka istnieje między dwudziestoleciem twórczością lat okupacji. Jej świadectwem jest zwłaszcza pisarstwo młodych należących do kręgu „Sztuki i Narodu”.
W podziemnym życiu literackim rolę kierowniczą objęli pisarze pokolenia 1910 .
Utwory powstające po wojnie weszły w obieg czytelniczy.
Wyodrębnienie czasy wojny i okupacji w osobny okres literacki ma uzasadnienie w faktach większej wagi, takich jak zniesienie niemal wszystkich dotychczasowych instytucji kulturalnych i budowa nowych wchodzących w skład państwa podziemnego, rozproszenie pisarskiego środowiska, którego znaczna część trafiła na obczyznę, zupełna zmiana warunków, form i możliwości życia literackiego.
Wyzwolenie pisarzy było początkiem odbudowy kulturalnej - jednak nie powrotem do układu przedwojennego.
Środowisko pisarskie wskutek strat wojennych zostało zmienione w swoim składzie; wystąpiła niemal równocześnie duża grupa twórców młodych, bo wojna częściowo opóźniła debiuty; żadne z przedwojennych ani konspiracyjnych czasopism kulturalnych nie wznowiło już swojej działalności.
Trwałą konsekwencją wojny i zmiany ustrojowej stanie się podział literatury polskiej na krajową i emigracyjną.
Okres powojenny dzielony jest zwykle na trzy odcinki:
pierwszy rozpoczyna się w momencie wyzwolenia ziem polskich
drugi w 1949 roku
trzeci w 1956
Lata panowania realizmu socjalistycznego stanowią w powojennych dziejach literatury segment wyraźnie wyodrębniony. Mówiąc o szczecińskim zjeździe pisarzy w styczniu 1949 roku jako raptownym zwrocie w literaturze, nei popełnia się dużego uproszczenia.
Trudno bowiem wskazać wcześneiojsze zjawiska literacki, które go zapowiadały.
Publicystyka „Kuźnicka”, propagująca forsowanie hasła realizmu, unikała sformułowań, które utożsamiłyby go z socrealizmem typu radzieckiego. Referaty szczecińskiego zjazdu były tylko programem.
Ustanowienie socrealizmu dokonało się szybko, bo zamyka się w okresie sierpniowego plenum KC PPR w 1948 roku, gdy zarzucono „Kuźnicy” „długotrwałe tolerowanie zamętu ideologicznego wśród inteligencji partyjnej”, co było sygnałem zmiany kursu polityki kulturalnej - po następny zjazd ZLP w czerwcu 1950 roku w Warszawie, gdy socrealizm został przedstawiony jako „metoda twórcza” całkowicie ukształtowana, jedynie obowiązująca i w dodatku mogąca się poszczycić się własnymi poważnymi dokonaniami, powieściami takimi jak:
Numer 16 produkuje Wilczka, Przy budowie Konwickiego, Na przykład Plewa Hamery i Kampania znaczy walka Kowalewskiego.
W pierwszych miesiącach 1949 roku socrealizm został proklamowany i wsparty reorganizacją życia kulturalnego w innych krajach bloku wschodniego.
Kultura współczesna wydawała się nieodwracalnie podzielona na dwa wrogie obozy.
Propaganda i krytyka literacka powtarzały natrętnie, że zwrot 1949 r., jest „przełomem, który […] nie miał równych w dziejach naszego piśmiennictwa”, początkiem nowej wspaniałej epoki.
Cezura 1956 r., oznacza przede wszystkim powrót do normalnych warunków życia literackiego. Już 1 953 roku po śmierci Stalina (1953), nazywanym często „odwilżą” od tytułu powieści I. Edynburg, pojawiły się objawy rozczarowania wobec socrealizmu, zagęszczały głosy krytykujące „komenderowanie literaturą”, „lakiernictwo”, „schematyzm”.
Początki tej przemiany widać wyraźnie w 1955 roku wtedy zaczęły powstawać w całym kraju kluby studentów i młodej inteligencji oraz terenowe pisma kulturalne - w miesiącach październikowych odegrają one znaczną rolę „Życie Literackie” przedstawiło pięciu młodych poetów - to pierwsza manifestacja „pokolenia 56”, ukazały się, wywołując szeroką dyskusję, utwory, które zainicjowały nurt rozrachunkowy w literaturze:
Ostry dyżur J. Lutowskiego (premiera 22.07.1955)
Poemat dla dorosłych A Ważyka (sierpień 1955)
Obrona „Grenady” K. Brandysa(styczeń 1956). Wkrótce nadeszła wiadomość o rehabilitacji KPP i związanych z nią pisarzy ( na XX Zjeździe KPZR w lutym), co dało powód do rewizji dotychczasowych ocen międzywojennego dwudziestolecia. Wydarzenia te poprzedziły Październik - ukazują, że przemiana literacka nie była wtórna wobec politycznej, ale rozpoczęła się wcześniej i postępowała potem równolegle.
Jednak umieszczenie cezury w 1956 wydaje się słuszniejsze, ponieważ dopiero przeżycie Października, nadzywyczajny zjazd ZLP, dekompozycja biurokratycznego układu instytucji kulturalnych i odstąpienie władzy od polityki dyrektyw wobec literatury umożliwiły zniesienie socrealizmu.
Następny odcinek dziejów literatury - po 1956 - choć już długi, odczuwany jest poprzez badaczy jako współczesność i z trudem poddaje się periodyzacji.
W krytyce nie rzadkie są określenia: lata sześćdziesiąte, siedemdziesiąte, osiemdziesiąte, więc tylko orientujące w chronologii.
Autorom zarysów syntetyzujących narzucaja się w roli cezur daty 1968 - 1970 oraz 1980.
Pierwsza z tych cezur wiąże się takimi faktami, jak kampania przeciw „rewizjonizmowi”, która w praktyce położyła kres dyskusjom kulturalnym rozpoczętym w 1956 roku wyjazd z kraju niektórych pisarzy pochodzenia żydowskiego, a z drugiej strony początek Nowej Fali w poezji i tzw. młodej prozy. Cezura 1980 ma natomiast swoją zapowiedź w powstaniu wydawnictw pozacenzuralnych (1977), a przynosi przede wszystkim: ożywienie problematyki politycznej, dotyczącycej tak współczesności, jak historii, próby przezwyciężenia rozdarcia literatury polskiej na krajową i emigracyjną, więc włączenie emigracyjnej w obieg krajowy, a więc włączenie emigracyjnej w obieg krajowy, a w 1982 r. nową falę emigracji.
Na podstawie: Słownik lit. XX wieku
Żadna z orientacji czy tendencji literackich żywych w latach 30. nie weszła przed '39 w fazę schyłkową, wojna przecięła je w pełni rozwoju. Jednak granica '39 jest niepodważalna, nie trzeba jej uzasadniać. Konsekwencją wojny był podział literatury na krajową i emigracyjną.
I okres: wojna i okupacja 1939- 1944/45
II okres: powojenny, dzielony na 3 odcinki:
1944/45- 1949 międzyepoka
1949- 1956 realizm socjalistyczny
W styczniu 1949 w Szczecinie zjazd pisarzy- proklamowany socrealizm ,1950 zjazd w Warszawie, socrealizm jako „metoda twórcza”
1956 do dziś
W '56 powrót do normalnych warunków życia literackiego. Już w '55 widać początki przemiany, powstają kluby studenckie, nurt rozrachunkowy w literaturze, potem manifest pokolenia '56, Październik `56
Cezura 1968- 70: kampania przeciw rewizjonizmowi, wyjazd z kraju niektórych pisarzy pochodzenia żydowskiego, początek Nowel Fali w poezji i tzw. młodej prozy
Cezura 1980: rok 1977 powstanie wydawnictw poza cenzuralnych, próby przezwyciężenia rozdarcia literatury na krajową i emigracyjną, 1982 nowa fala emigracji
Te cezury pokrywają się z datami przemian politycznych.
Podział z wykładu:
1939- 45 (lub 43)- literatura wojny i okupacji
45 (lub 43)- 49 - międzyepoka
49- 56 - realizm socjalistyczny
56- 68- kres socrealizmu, pokolenie odwilży, pokolenie współczesności (od nazwy czasopisma „Współczesność”
68- 76 (lub 74) - Nowa Fala
76 (lub 74)- do końca l. 70 - pokolenie nowej prywatności, anty- nowofalowi
l. 80 - pokolenie Solidarności, stan wojenny
'89- wybory Wałęsy, wolne wybory, kres komunizmu
l.90 - zwolnienie cenzury, uwolnienie wolnego rynku
PODZIAŁ BARDZO DOKŁADNY, NIE POLECAM SIĘ GO UCZYĆ, JEDYNIE DLA PORÓWNANIA I WIEDZY, ŻE TAKIE COŚ ISTNIEJE:
Marian Kisiel, Pięćdziesięciolecie. Próba periodyzacji literatury polskiej po 1939 roku.
Z Henrykiem Markiewiczem autor przyjmuje podział okresu literackiego na 5 faz.
W literaturze powojennej wyróżniamy trzy podokresy:
I.1939- 1955
1. Faza wstępna 1939- 1945
2. faza ofensywna 1945- 49
3. faza szczytowa 1949- 55
4. faza późna 1955- 59
5. faza zanikowa po 1959
II.1953- 75
1. Faza wstępna 1949- 55
2. faza ofensywna 1955- 59
3. faza szczytowa 1959- 65
4. faza późna 1965- 1970
5. faza zanikowa po 1970
III.1965- 89.
1. Faza wstępna 1965- 70
2. faza ofensywna 1970- 75
3. faza szczytowa 1975- 80
4. faza późna 1980- 89
5. faza zanikowa po 1989
1.PERIODYZACJA LITERATURY POLSKIEJ PO 1939 ROKU
*nie ma zgody co do daty początkowej epoki: 1939, 1944, 1945, 1948;
-dwa typy periodyzacyjne: zwenątrzliteracki i wewnątrzliteracki;
-niekwestionowaną datą jest 1949 (moment przyjęcia na Zjeździe Literatów Polskich „metody twórczej realizmu socjalistycznego”, jako obowiązującej odtąd doktryny literackiej i artystycznej). Twórca winien świadomie i stanowczo uzewnętrzniać partyjną postawę, popierać ideologię socjalizmu, walczyć z przejawami myślenia burżuazyjnego, ukazywać pozytywnego bohatera „nowych czasów”;
-utwory schematyczne i nieoryginalne;
*przełom 1955/1956 - młodzi poeci:
-poezja zaprzecza ideom socrealizmu;
-nawiązuje do tradycji basenu morza śródziemnego Z. Herbert; baroku S. Grochowiak; tradycji ludowej J. Harasymowicz; inspiracja językiem M. Białoszewski;
-proza „mit odrębności; młodzi prozaicy M. Hłasko; za wszelka cenę będą starali się odróżnić od autorów socrealistycznych; stawiają na indywidualność wystąpień; bohater - nie potrafi odnaleźć się w nowej rzeczywistości, nie potrafi kochać, jest nieszczęśliwy;
*1960 - „mały realizm”; proza małych ambicji i uzależnień politycznych, pisarza interesowały małe społeczności, ich życie, drobne sprawy tego świata; problem pracy, awansu społecznego, środowiska robotniczego; „proza chłopska” - T. Nowak, W. Myśliwski, J. Kawalec.
*1968 Nowa Fala; poezja i krytyka; występowali przeciw zafałszowaniom współczesnego życia społecznego i politycznego, konformizmowi; mówić wprost i demaskować rzeczywistość - będą wiarygodni. Poezja lingwistyczna oraz problematyka etyczna. Twórcy - S. Barańczak, A. Zagajewski, E. Lipska.
*1976 Nowe Roczniki - występują przeciw poetyce NF, zwracają się przede wszystkim ku prywatności, próbują odnaleźć kluczowe problemy człowieka. Z. Joachimek;
*1981 - cenzura, literatura tzw. drugiego obiegu - nielegalne wydawnictwa.
3