Procesy zmiany społecznej - wykłady prof. I. Krzemińskiego 2008/09
02.10.08
Idea postępu, idea doskonalenia:
- zobiektywizowane prawa rozwoju
lub
- ludzie świadomymi aktorami zmian, działań społecznych; aktywni i świadomi uczestnicy historii.
09.10.08
Trwałość i zmienność:
Malinowski - bodźcem kultury, a zwłaszcza religii, jest lęk przed śmiercią.
Antoni Kępiński - chęć zapanowania nad czasem, nad jego biegiem.
Kultura przedeuropejska - czas celowy, niósł porządek życia, nadawał biegowi życia ludzkiego sensu.
Św. Paweł - obietnica nowego świata, raju.
Hinduizm - czas zorganizowany, ale zmierza ku upadkowi, świat się degeneruje, ale i co jakiś czas odradza, energia się uzupełnia.
Buddyzm - dążenie do wyjścia poza świat. Świat degenerujący się, psujący się. Reinkarnacja: to, co jest nośnikiem sensu, przechodzi przez rozmaite formy. Spokój = szczęście.
Wszędzie: czas jest czasem uwięzionym w pewnym gotowym schemacie. Schemat zmienności świata, to schemat cykliczny. Grecja - świat teatrem, cykliczność. Zmienność historyczna świata jest włączona w jakiś zamysł.
Tradycja - wyraz ciągłości dziejów. Uwieńczenie dziejów - świat rajski.
Chrześcijaństwo - życie, a więc i historia, jest pewnym zadaniem dla człowieka - ma on się doskonalić, aby zasłużyć na zbawienie (idea doskonalenia zaczerpnięta od Greków - Platon) dzieje są wynikiem świadomych działań ludzi. Chrześcijanin ma obowiązek głosić Ewangelię.
Idea doskonalenia idea postępu przewrót oświeceniowy: czas się autonomizuje: nie świat doskonalący się, lecz rozwijający się, zmieniający. Czas działa na rzecz życia. Zerwanie z religią, bo czas musiał zostać zautonomizowany; sens leży poza czasem. Wcześniej: czas był dla człowieka zadaniem, aby się wykazał w zdobywaniu dóbr niematerialnych. Po przewrocie oświeceniowym: dzieje nie są częścią boskich planów, są dziełem naszych własnych czynów; ludzie panami swojego losu. Ludzie podmiotami działania. Idea demokracji, nie do cofnięcia, bo to wielka przemiana społeczna; zrównanie ludzi, społeczność wspólnie żyjących obywateli podmiotem dziejów. Dzieje stają się przedmiotem naukowej refleksji. W czasach powstawania socjologii: społeczeństwo świadomych zabiegów, mogące samo na siebie wpływać. Bauman Nowoczesność i zagłada - społeczeństwo jako ogród, uprawa - przesadzanie źle zachowujących się, pielęgnacja itp.
Zagospodarowanie świata. Comte - statyka i dynamika społeczna. Statyka - społeczeństwo jako całościowy byt, współdziałanie poszczególnych części na podstawie praw; trwały schemat bez względu na przemiany. Dynamika - proces przemiany społecznej.
Lévi-Strauss - społeczeństwa bez historii dążą do ładu „starożytnego”.
Sztompka - paradygmat zmienności: o pojawieniu się teorii społecznej jako efektu przemian świata społecznego i biologii.
Paradygmat oświeceniowy - poszukiwanie trwałych praw narodowych, także praw rozwoju.
Filozofowie zmienności:
Hegel: triada heglowska - próba nazwania porządku zmienności świata; synteza - pojawienie się nowych elementów
Marks:
Religia jako całościowy obraz świata, dostarczający schematów życia itd. Zastąpiona przez ideologię, która organizuje swoich wyznawców w celu uzyskania idealnego świata.
Wizja dziejów jako zdeterminowany łańcuch procesów.
Procesy ekonomiczne są generatorem zmienności, która determinuje nasze dzieje.
Nieuchronność kolejnych faz rozwojowych i liniowość.
Koncepcja pierwotnego komunizmu: łowcy egalitarnie dzielą się zdobytym przez siebie mięchem ze wszystkimi członkami grupy. Współczesny komunizm miał stworzyć człowieka w pełni wolnego, który daje innym ile tylko może, dostaje zaś tyle, ile potrzebuje - jest to jakby wyjście poza historię.
Koncepcja rewolucji jako środka do zdecydowanej zmiany społecznej.
16.10.08 (notatki Anety W.)
Rozwój to ciąg, zależność przyczynowo-skutkowa, zmiana z określonym kierunkiem. Rozwój prowadzi do postępu. Proces rozwoju trzeba jakoś kontrolować, żeby wzmocnić to, co pozytywne, zapanować nad spontanicznymi efektami tego procesu.
Marks: grzechem pierworodnym jest tworzenie cywilizacji zamiast życia w zgodzie z naturą, co niszczy egalitaryzm, tworzy podział pracy, zmienia relacje międzyludzkie, daje początek wyzyskowi. Ceną rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego jest wyzysk, który prowadzi do powstania własności prywatnej, środków produkcji, nierówności (a te nierówności dalej stają się źródłem postępu). Korzystanie z bazy ekonomicznej jest od początku napiętnowane, nierównomierne. Człowiek używa innego człowieka, eksploatuje go.
Teza Marksa zmienia myślenie o rozwoju społecznym. Kategoria rewolucji. Struktura klasowa jest dwubiegunowa: posiadacze środków produkcji (ziemi, fabryk, kapitału) kontra nieposiadający środków produkcji. Klasa w sobie - kategoria obiektywna. Klasa dla siebie - świadoma swojej pozycji w hierarchii, swoich interesów. Konflikt klasowy jest napędem dalszego rozwoju. Klasa wyzyskiwana, jeśli jest klasą dla siebie, buntuje się przeciw zastanemu porządkowi.
W rzeczywistości podział klasowy nie jest dwubiegunowy (pozostałe klasy - chłopi i rzemieślnicy - wg Marksa dzielą się i wpasowują w dwubiegunowy model klasowy).
Ważne jest stworzenie ponadnarodowej klasy proletariackiej, wtedy bunt jest prawdziwy i uderza w źródło konfliktu, czyli we własność prywatną. Klasa rządząca ma swój interes, który przejawia się w stworzonych przez nią elementach nadbudowy. Interes jest zawsze ekonomiczny. Państwo znika wraz z rewolucją. Komunizm ma znosić strukturę społeczną, a już na pewno jej antagonistyczny charakter, ma przywracać egalitaryzm.
Lenin - potrzebna jest faza przejściowa, w której powstaje państwo proletariackie po to, aby zlikwidować własność prywatną. Trzeba zmusić ludzi do rezygnacji z własności prywatnej; państwo w imieniu proletariatu stosuje przemoc, aby obalić władzę kapitalistyczną, zlikwidować kapitalizm, bo kapitalistów zresocjalizować nie można (prowadzi to do totalitaryzmu).
Historia jest źródłem wiedzy o mechanizmach wyzwolenia i zniewolenia:
Baza - struktura społeczna. Nadbudowa - kultura, nauka, religia; środek służący zniewoleniu.
Marks: religia ma być spoiwem społecznym, źródłem więzi oraz ochrony stanu posiadania, środkiem manipulacji; wytwory kultury nadbudowy są ideologiczne. Nadbudowa jest funkcją bazy.
Kwestia narodowa - nadaje legitymizację państwu, władzy państwowej, dlatego rewolucja jest niemożliwa bez zjednoczenia klasy robotniczej.
Koncepcja alienacji.
Koncepcja zła społecznego - to, co złe w działaniach jednostek lub grup, jest efektem zła w szerszych stosunkach społecznych (mocna opozycja wobec koncepcji chrześcijańskiej, w której dobro i zło są atrybutami wewnętrznymi jednostki); socjalizm zakłada, że natura człowieka jest dobra.
Kategorie gnostyczne: dlaczego rewolucja może się stać fundamentalnym narzędziem przemiany? Ponieważ występuje wiedza - dzięki wiedzy rewolucja ma efekt wyzwoleńczy. Upowszechnienie wiedzy może zmienić bieg dziejów.
Freud - jego teoria wyrasta ze wspólnej z Marksem koncepcji ewolucji, ale wg niego stan pierwotny to horda, w której rządzi przywódca - ojciec (nie ma tu, jak u Marksa, egalitarnej zbiorowości), istnieje hierarchia. Zabójstwo pierwotnego okrutnego ojca jest początkiem struktury kultury i powstania aparatu psychologicznego. Zjednoczeni w buncie nagle stają się współzawodnikami, wojna wszystkich ze wszystkimi, poczucie zagrożenia. Rozwiązaniem jest kultura (jest negatywna, to system zakazów i nakazów, ograniczających człowieka). Kultura wyprowadza ludzi z natury, umożliwia rozwój cywilizacji, ale odbiera możliwość bycia szczęśliwym, bo zmusza do tłumienia libido; energia seksualna jest przemianowana i służy budowaniu kultury, cywilizacji.
26.02.09 (powtórzenie wykładów z 1. semestru)
- kulturowe traktowanie czasu i zmienności
- schematy doskonalenia i upadku - doskonalenie moralne; świat jako ten zły, a człowiek ma się doskonalić, zwłaszcza dzięki Kościołowi. Świat zmierza ku gorszemu, degeneruje się, dlatego musi się co jakiś czas odradzać - cykliczność w hinduizmie. Później: reformacja - odrzucenie postawy kontemplacyjnej na rzecz aktywności i zasług w świecie doczesnym - Weber o tym pisał. Przekształcenie stosunku do świata realnego - im więcej zasług tutaj, tym bardziej oznacza to, że jesteśmy predestynowani do „szczęścia” tam, do zbawienia. Kategorie oświeceniowego postępu - nauka powinna się przyczyniać do polepszania świata. Rozwój nauki i praktyki. Postęp - możliwy dzięki powiększeniu pola naszego postrzegania świata. Comte - gra statyki i dynamiki. Związek między nauką a techniką. Bauman - koncepcja socjotechniki - „uprawianie społeczeństwa”. Później kategoria ewolucji - najpierw w naukach społecznych itp., następnie Darwin wykorzytsuje ją do swojej teorii. Proces ewolucji, postęp jest zawsze ukierunkowany. Marks i Engels - studium klasy robotniczej w Londynie - postęp wcale nie oznacza „do przodu”, bo np. może to być postęp w środkach/sposobach wyzyskiwania, eksploatacji jednej grupy przez drugą.
Nurt systemowego myślenia - społeczeństwo jako system, zainteresowanie jego zmianami - człowiek podporządkowany systemowi. Społeczeństwo osiąga jakiś postęp, ale pytanie, czyim kosztem. Jest to teoria nastawiona na ruch, zmianę. (Teoria bihewioralna.)
Typologia elementów zmiany społecznej - Sztompka wyróżnił 4 aspekty:
- aspekt ideowy
- aspekt normatywny
- aspekt interakcyjny
- aspekt szans życiowych.
Adam Jelonek i Krzysztof Tyszka: rozwój endogenny i egzogenny.
We wszystkich teoriach rozwój społeczny jest nieodłącznie związany z wrażeniem, że dzięki niemu nasze życie jest lepsze, że jest efektem zmiany.
Rostow: od społeczeństwa rolniczego do teraz. Element homeostazy, równowagi - użyty w bardziej dynamiczny sposób. Zmiany mogą być pozytywne.
Smelser - uczeń Parsonsa; social strain theory (lub inaczej value added theory) - presja, gdy ktoś już jest doprowadzony do ostateczności. Ruch społeczny, który przemienia system. Niedestrukcyjne zmiany, prowadzące do nowego ładu. 6 warunków by zmienić niezadowolenie itd. w rozwój, warunki rozwinięcia działania:
strukturalna dyspozycyjność
strukturalne napięcie albo ucisk (strain) - upowszechnia się społeczna definicja sytuacji. Zmiana tutaj jest nie tylko zagrożeniem, zakłóceniem homeostazy, ale i umożliwieniem wejścia na „wyższy poziom”.
uogólnione przekonanie - zgeneralizowane poglądy
nagłe działania, reakcje sprzyjające rewolucji
mobilizacja do działania („społeczna”)
utrata społecznej kontroli.
Relatywna deprywacja - obietnice systemu nie są spełniane.
Prawa zachodzenia zmian. Przyjęcie pewnego elementu z innej kultury nie oznacza wcale upadku całego systemu.
12.03.09 (wykład z jakimś innym kolesiem)
Podmiotowa zmiana społeczna - ludzie sami wpływają na zmianę.
Neoewolucjonizm - czynniki zmiany mogą pochodzić z zewnątrz lub mogą wpływać czynniki endogenne.
Sorokin - cykliczność wpisana w naturę społeczeństwa, ale czynniki zewnętrzne mogą wpływać na zmiany.
Koncepcja ewolucji w teorii Meada: ur. w l. 20. w środowisku naukowym - np. Cooley. Nawiązywał do klasycznej filozofii niemieckiej, m.in. do Kanta (coś jest realne, jeśli za takie je uważamy; nasze postrzeganie warunkuje naszą rzeczywistość) i Hegla. Jego prace powstały z zapisów wykładów. Odwoływał się on właściwie bezpośrednio do koncepcji Darwina - „przetworzenie darwinowskiej koncepcji ewolucji”.
Jakościowe przemiany - zmienia się sam „sposób” ewolucji. Wynajduje się „ludzkie życie społeczne”, a nie tylko nowe formy życia. Ludzkie społeczeństwo jest wytworem ewolucji, ale także nową formą życia gatunkowego; dostosowywanie się wspólnie przez całą organizację ludzką + umysł ludzki. Noworodek wyrzucony poza wspólnotę nie przeżyłby, tylko co najwyżej ukształtowany człowiek może ją opuścić - taki człowiek używa już wyuczonych w społeczeństwie sposobów przystosowywania się. Społeczeństwo jako całość stwarza narzędzia przystosowywania się do środowiska. Nowy, społeczny sposób adaptacji - dzięki umysłowi ludzkiemu.
Mead szuka wcześniejszych form, które mogłyby przypominać ludzkie społeczności (bardzo popularne były wtedy porównania, głównie do owadów, jak pszczoły) - jest duża różnica między organizacją, podziałem ról u pszczół a organizacją ludzi. Nie ma mechanizmu genetycznego, kierującego ludzi do określonych ról - u pszczół jest. Ale i pszczoły, i ludzie są zawsze częściami jakiejś większej struktury i to wspólne działanie umożliwia im wspólne przetrwanie. Sposób, w jaki gatunek znajduje sposób przystosowania się do środowiska, to jedyne, co może łączyć człowieka z innymi organizmami. Cała reszta jest inna - przede wszystkim komunikacja. Świadome, obdarzone umysłem jednostki - system komunikacji z instytucjonalnymi formami + właściwości symboliczne, czyli mowa - dlatego jesteśmy w stanie utrwalić nasze wszystkie doświadczenia, niezależnie od zapisu genetycznego. W jednym momencie naraz musi pojawić się możliwość powstania organizacji i powstania umysłu. Człowiek słyszy to, co mówi, czyli słyszy to samo, co słyszą jego rozmówcy. Komunikacja między ptakami (≠ koncepcja naśladownictwa - człowiek uczy się przez naśladowanie) - wróbel włącza się w komunikację z kanarkiem, a nie go naśladuje.
Mechanizm stawiania się wobec drugiego (???). U człowieka znaczący jest sposób komunikowania, a nie sama komunikacja, bo zwierzęta też się komunikują. Pojęcie Meada: gest komunikacyjny - np. ryk lwa znakiem do polowania. Ten gest komunikacyjny jest równoczesny z jakąś czynnością, którą zwierzę ma wykonać.
Postawa:
gotowość organizmu do wykonania pewnej czynności
rozwija się w nas, gdy mamy jakiś cel do osiągnięcia
organizm rozwija ją w swoim działaniu, jest aktywny
podobna do możliwości działania u zwierząt: wrodzona/nabyta (???)
obraz szeregu reakcji, mających doprowadzić do jakiegoś działania.
Gest znaczący:
oderwany od realizacji jakiegoś działania (nie jak w przypadku ryku lwa)
występuje u człowieka dzięki mowie.
Znaczenie istotne - występuje u człowieka. Znaczenie odrywa się od działania poprzez mowę.
Self - obraz samych siebie, samoświadomość.
Cooley - jaźń odosobniona ≠ Mead - by coś odosobnić, musimy mieć już jakiś „zalążek” swojej jaźni - mamy go od urodzenia. Dziecko nabywa umiejętności posługiwania się symbolami znaczącymi dzięki społeczeństwu. Fazy socjalizacji u dziecka: faza zabawy i faza gry - umiejętność stawiania się w roli innego (podobne do rozumienia). Jest to zawsze zabieg intelektualny, to początek ludzkiej współpracy. Nie musimy stosować metody prób i błędów, jak zwierzęta. Współdziałanie, włączanie się w reakcje innych ludzi - dzięki temu możemy żyć poza społeczeństwem, bo mamy jakby „społeczeństwo w głowie”. Zwierzę nie może wykształcić u dzieci mowy, dlatego nie bardzo jest w stanie wychować „dzikie dzieci”.
Helen Keller - niewidoma i głuchoniema od urodzenia, opisuje moment, w którym uświadomiła sobie istnienie symboli znaczących, narodziny swojego umysłu - mogła już zacząć uczyć się języka, bo zrozumiała, że język jest niezależny od tego, co dzieje się akurat w tej chwili. Od tamtej pory zaczęła się też stawiać w roli innego.
To problem, przed którym staje społeczeństwo, jest motywacją do zmiany. Im bogatszy nasz zespół symboli znaczących, tym nasze działanie będzie efektywniejsze, szybciej dojdziemy do celu.
Koncepcja nauki u Meada - codzienna refleksyjność nad swoimi działaniami: nauka - refleksja „drugiego stopnia” nad naszym doświadczeniem, nad możliwymi sposobami działania. Analiza możliwych powiązań między nami a światem, a innymi ludźmi odkrycie nowych związków leży w centrum zainteresowania każdej nauki. Odtworzenie systemu stosunków między nami a innymi.
02.04.09
Rozwój zależny i system światowy
Paradygmaty:
modernizacja - zło bierze się z zacofania; modernizm był krytykowany za abstrahowanie od rzeczywistości. Liniowy rozwój, wszyscy skazani na sukces. Ahistoryzm i akulturalizm , bogaci, wyżsi dyktują niższym, co mają robić.
szkoła dependencji (zależności) - zło bierze się z zależności; wcale nie jesteśmy na jednej linii rozwojowej; centrum i peryferie, ściśle powiązane ze sobą
rozwój endogenny (wewnętrzny)
teoria systemu światowego
Odnośnie b), c) i d): komisja w Chile stwierdziła o centrum (C) i peryferiach (P), dlaczego jedne są bogate, a drugie biedne: rozwój bogatych bierze się z niedorozwoju biednych. Im większe połączenia między C a P, tym gorzej, tym większe różnice: gdy C ma 100, a P 10, to różnica wynosi 90. Po podwojeniu C ma 200, a P ma 20 i różnica wzrosła do 180. C=P (`=' oznacza połączenie, ścisły związek.)
Moderniści mówią, że jest jedna historia dla całego świata (jak u marksistów - wszystko prowadzi do komunizmu) - państwo jako takie, nie społeczeństwo. Szkoła dependencji krytykuje to podejście twierdząc, że są 2 różne światy (rozwój niedorozwoju- im więcej biznesów C i P, tym większa przepaść). Peryferie muszą zacząć myśleć o sobie od wewnątrz, nie jak w modernizmie gdzie działanie było narzucone z zewnątrz, miało miejsce naśladownictwo bardziej rozwiniętych. W teorii dependencji: każdemu ma być lepiej, wtedy zmiana jest pozytywna. Zejście do podmiotu, do pojedynczego człowieka. Ze schematu C=P wynika, że P powinny się oderwać od C i oprzeć się na swojej specyficznej historii i specyficznej kulturze. Kolonizacja i imperializm - są państwa, w których dzieje się gorzej. Dlaczego tak trudno jest zerwać to połączenie? - Bo światy się mieszają - w największych miastach są slumsy, a w najbiedniejszych państwach - osiedla prosperity. By połączenie istniało, muszę być „satelity” (S) - stolica, która z kolei ma swoje „minisatelity” - trochę mniejsze rynki, z których S czerpie; te z kolei czerpią z jeszcze mniejszych rynków itd. Od stolicy bierze, czerpie państwo-centrum. Każdy wykorzystuje kogoś pod sobą. CS…… najmniejszy rynek.
Ale: po pierwsze, nie ma możliwości awansu w tym modelu - między powyższymi „poziomami” jest przepaść. Po drugie, nie da się przerwać tego rozwoju niedorozwoju - cały czas się on umacnia. Dlaczego tak trudno go przerwać?:
przywódcom peryferii opłaca się taki stan rzeczy, zarówno w sensie ekonomicznym, jak i politycznym
centrum nie sprzedaje peryferiom technologii - bierze od nich produkty lub co najwyżej półprodukty, ale przerabia już u siebie. Peryferia nie są gotowe, by nagle przełknąć taką wiedzę.
Odnośnie c) - endogeniści: musimy być dumni ze swojej specyfiki. Koncentracja na prostym ludzie. Musimy sami zająć się sobą. Poleganie na własnych siłach. Odwołania do religii (np. narodnictwo rosyjskie - do prawosławia). Utożsamianie się z kulturą, z własnym ludem. Naturalny wróg - obcy, czyli np. kapitalizm. Dla chłopa najbardziej obca jest elita. Figury przeciwnika: intelektualista, ekspert, osoby z kręgu władzy. Opozycja krytykuje władzę zmiana opozycja krytykuje władzę itd. Krążenie elit, zmiana elit. Najbardziej krytykowani są ci, którzy przynoszą gotowe recepty - kosmopolici, najbardziej nienawidzeni, „anonimowi eksperci”.
Główne cechy populizmu:
krytyka tzw. elit - antyelityzm
antyintelektualizm
odwoływanie się do wspólnoty (obojętnie czego), udowadnianie, że „coś nas łączy”.
Anarchizm - zło bierze się ze stosunków społecznych; niepotrzebna jest władza, państwo. Działanie spontaniczne - żadnych praw, zakazów, nakazów, umów… Wolność największym dobrem.
- Optymizm - bezgraniczna wiara w to, że możliwa jest prawdziwa wolność.
Odmiany:
- Mutualizm - stopniowe, ewolucyjne przekształcanie stosunków społecznych, oddolne zmiany.
- Kolektywizm - radykalna zmiana; zero własności prywatnej.
- Anarchokomunizm - „od każdego wg jego możliwości, każdemu wg potrzeb”
- Anarchosyndykalizm - przebudowa stosunków społecznych, mobilizacja mas przez działalność związków zawodowych.
- Anarchizm pacyfistyczny - przebudowa przez życie zgodne z sumieniem i etyką chrześcijańską (jak Ghandi); Merton - buntownicy.