TURYSTYKA WYBRANYCH KRAJÓW
Magdalena Paczkowska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych
Kierunek: Turystyka i Rekreacja
Studia zaoczne, rok: III
WŁOCHY
Do miast o walorach historycznych należy zaliczyć zwłaszcza Turyn (Torino) - położony przy ujściu rzeki Dora Riparia do Padu, był kolonią rzymską, we wczesnym średniowieczu stolicą księstwa longobardzkiego. W 1418 r. stał się stolicą Piemontu, a w 1720 r. stolicą Królestwa Sardynii. Był głównym ośrodkiem włoskiego ruchu narodowego (risorgimento) i pierwszą stolicą Królestwa Włoskiego w 1862 r. Po przeniesieniu w 1865 r. siedziby rządu do Florencji utracił znaczenie polityczne (obecnie stolica regionu Piemont). Wśród obiektów architektonicznych uwagę turystów skupiają głównie monumentalne pałace (większość z nich pochodzi z XVII w.), zwłaszcza Palazzo dell'Accademia delle Scienze (XVII w.), który zawiera bogatą bibliotekę, Muzeum Egipskie (Pod względem bogactwa eksponatów jest to drugie, po kairskim, muzeum na świecie) i zbiory malarstwa. Równie interesujące są budowle: Palazzo Carignano (XVII w.) i Palazzo Reale (XVII w.), który mieści Muzeum Broni, a także Palazzo Madama (XII-XIII, XV w.) - zwłaszcza znajdujące się w nim Muzeum Sztuki Antycznej. Cennymi zabytkami są również budowle sakralne, szczególnie katedra (XV w.) oraz kościoły San Domenico (XIV w.), San Carlo (XVII w.) i San Lorenzo (XVII w.). Znaczą frekwencją turystów odznacza się park miejski zwany Parco del Valentino, w którym odtworzono architekturę starej piemonckiej osady. Corocznie organizowane są w nim salony automobilowe (Torino -Esposizioni). Mieści on także muzeum samochodowe. W odległości ok. 40 km na zachód od Turynu, w dolinie Susy, znajduje się Sacra di San Michele - średniowieczny klasztor twierdza z X w. Należy on do najcenniejszych zabytków północnych Włoch.
Nizina Padańska stanowi zapadliskową równinę u podnóży Alp. Znaczenie turystyczne w tym regionie mają głównie miasta o walorach historycznych, do których zaliczyć należy m.in. Wenecję, Bolonię, Padwę, Mediolan i Weronę.
Wenecja (Venezia) — założona w V w. na bagnistych wyspach Laguny Weneckiej przez szukających schronienia przed Frankami Wenetów, stała się na przełomie X i XI w. największą potęgą morską na Adriatyku oraz ważnym ośrodkiem wytwórczości (budownictwa okrętów, obróbki metali i drewna, sukiennictwa, szklarstwa i in.). W bitwie pod Chioggią w 1380 r. pokonała rywalizującą z nią Genuę zapewniając sobie prymat w handlu ze Wschodem. Trwał on do końca XV w., tj. do momentu odkrycia drogi morskiej do Indii wokół Afryki. Wenecja składa się obecnie z dwóch części: starszej (tzw. Wenecji właściwej), położonej w Lagunie Weneckiej na 118 wyspach (m.in. San Giorgio Maggiore, Giudecca, Murano) rozdzielonych ok. 150 kanałami (największe: Canale Grande, Canale della Giudecca, Canale di San Marco), przez które przerzucono ok. 400 mostów, oraz młodszej, położonej na lądzie stałym (m.in. Mestre, Marghera). Komunikację wewnątrz miasta, zwłaszcza w Wenecji właściwej, zapewniają łodzie, barki, tramwaje wodne oraz gondole. Wenecja ma zespoły zabytków uważane za najcenniejsze we Włoszech. Należy do nich plac Św. Marka zwany „najpiękniejszym salonem świata" - wraz z Bazyliką Św. Marka (IX, XI, XIII, XV w.), Pałacem Dożów (XIV -XVI w.), Wieżą Zegarową (XV w.), Gmachami Prokuratur (Procuratia), Starych i Nowych (XVI w.), Piazzettą (XVI w.), Librerią (XVI w.) i Loggettą (XVI w.). Do zabytkowych budowli należą ponadto kościoły: Św. Jana i Pawła (XIII-XV w.), Santa Maria Gloriosa dei Frari (XIV- XV w.), San Giovanni in Bragora (XIII-XV w.), Santa Maria della Salute (XVII w.), San Giorgio Maggiore (XVI -XVII w.) oraz San Zaccaria (XV-XVI w.), a także liczne pałace, które pełnią często rolę muzeów i galerii sztuki, np. Ca d'Oro (XV w.), Ca Rezzonico (XVII w.), Palazzo Pesaro (XVIII w.), Scuola di San Rocco (XVI w.), Scuola di San Giorgio degli Schiavoni (XV w.), Museo Correr (XIX w.) i Akademia Sztuk Pięknych, w której znajduje się największa kolekcja malarstwa weneckiego (dzieła Giorgiona, Carpaccia, Tycjana. Veronesa, Tiepola, Belliniego, Tintoretta i in.). Do atrakcji turystycznych należą wycieczki morskie do odległej o kilka kilometrów wyspy Burano - słynnej z wyrobu koronek, oraz Lido - jednego z najmodniejszych kąpielisk adriatyckich.
Bolonia (Bologna) — położona nad rzeka Reno, stolica regionu Emilia -Romania.została założona przez Etrusków ok. 500 lat p.n.e. (Felsina). Od 189 r. p.n.e. była kolonia rzymską (Bononia). W VI-VIII w. należała do egzarchatu raweńskiego (posiadłości cesarstwa bizantyńskiego w Italii), a od 756 r. do Państwa Kościelnego. Na początku XII w. stała się wolną komuną miejską. Jej rozwojowi gospodarczemu i kulturalnemu sprzyjało głównie korzystne położenie na ważnym szlaku komunikacyjnym via Emilia, biegnącym u podnóża Apeninów. Charakterystycznym elementem w architekturze miasta są wysokie wieże (m.in. Asinelli wys. 98 m, Garisendi wys. 48 m), wzniesione w okresie średniowiecza obok pałaców bogatych mieszczan dla podkreślenia potęgi ich rodów. Wśród pozostałych obiektów zabytkowych na uwagę zasługują m.in. uniwersytet założony w 1119 r. (najstarszy w Europie), a także liczne kościoły (Św. Stefana XI-XIII w., San Petronio XIV w., Św. Dominika XIII w. i Św. Franciszka XIII w.) oraz pałace (zwłaszcza Podesta XIII w., Comunale XIII, XV, XVI w., della Prima Signoria XIII w. i Bevilaqua XV w.). W bolońskim Muzeum Malarstwa znajdują się dzieła Giotta, Cossy, Rafaela, Caracciego i Tintoretta.
Padwa (Padova) — położona w regionie Wenecja Euganejska nad rzeką Bacchiglione, była wzmiankowana w IV w. p.n.e. Stanowiła kolonie rzymską, zburzona niemal całkowicie przez Longobardów na początku VII w. W XII i XIII w. rozwinęła się jako niezależna republika, stając się jednym z głównych europejskich ośrodków nauki w okresie średniowiecza. W założonym tu w 1222 r. uniwersytecie studiowało wielu Polaków, m.in. M. Kopernik, J. Ostroróg, J. Kochanowski, J. Zamoyski. Główną budowlą sakralną miasta jest bazylika Św. Antoniego (patrona Padwy), wybudowana w latach 1232-1307, łącząca w sobie style: romański, gotycki i wenecko-bizantyński. Cennym zabytkiem jest także kaplica degli Scrovegni z XIV w. (z freskami Giotta) oraz pałace: Casa di Ezzelino (XII w.), Della Ragione (XIII w.) i Logia del Consiglio (XV, XVI w.). Atrakcję turystyczną stanowi również ogród botaniczny - jeden z najstarszych tego typu obiektów na świecie (zał. w 1545 r.). W pobliżu miasta, na wzgórzach Berici, stoją liczne wille patrycjuszy, wśród których szczególnie dużą wartość architektoniczną mają Villa Stra, „La Rotonda" Palladia i Villa Valmarana.
Mediolan (Milano) — stolica regionu Lombardia, został założony prawdopodobnie przez Celtów na początku IV w. p.n.e. Od 196 r. p.n.e. należał do Rzymu (Mediolanum). W latach 305-402 stanowił rezydencję cesarzy zachodniorzymskich. W 313 r. cesarz Konstantyn Wielki wydał w Mediolanie edykt przyznający chrześcijanom wolność wyznania religii. Ważnym okresem w historii miasta były rządy rodziny Viscontich (1277-1447), a następnie Sforzów, z których ostatni — Lodovico ii Moro (1451-1508) — gościł na swym dworze Leonarda da Vinci, Bramanta i innych wielkich artystów. Obiektem budzącym szczególnie duże zainteresowanie wśród turystów jest katedra (XIV, XV-XIX w.), która należy do największych budowli sakralnych na świecie12 oraz teatr operowy La Scala (XVIII w.) — centrum sztuki operowej w XIX i XX w., zwłaszcza w okresie szczytowego rozwoju opery włoskiej (premiery dzieł G. Rossiniego, V. Belliniego, G. Donizettiego, G. Verdiego, G. Pucciniego). Do licznie odwiedzanych obiektów należą również: kościół Santa Maria delie Grazie (XV w.) z malowidłem ściennym Leonarda da Vinci Ostatnia wieczerza, bazylika Św. Ambrożego (IV, IX, XI-XII w.), bazylika San Lorenzo (VI, XII, XVI w.) i kościół Sant' Eustorgio (IX, XIII, XV, XIX w.), a także pałac Sforzów (XV w.) z bogatymi zbiorami sztuki renesansowej, Pinacoteca di Brera (XVII w.) z dziełami wybitnych twórców malarstwa (m.in. Mantegna, Beilliniego, Rafaela, Tycjana, van Dycka, Tintoretta, Veronesa, Caravaggia, El Greca, Rembrandta i Rubensa) i biblioteką, galeria sztuki nowoczesnej, Biblioteca i Pinacoteca Ambrosiana oraz Muzeum Nauki i Techniki im. Leonarda da Vinci i muzeum Poldi-Pezzoli (zbiory malarstwa, dywanów, porcelany i broni). W pobliżu Mediolanu, w mieście Monza znajduje się katedra (XIV w.), w której przechowuje się „żelazną koronę" cesarzy rzymskich. Miejscowość ta znana jest także z organizowanych w niej międzynarodowych wyścigów samochodowych formuły pierwszej.
Werona (Verona) - położona w regionie Wenecja Euganejska nad rzeką Adygą, znana od III w. p.n.e., została włączona do prowincji rzymskich w 86 r. p.n.e. Od 489 r. była rezydencją Teodoryka Wielkiego - króla Ostrogotów. W latach 568-774 pełniła funkcję stolicy księstwa longobardzkiego. Od 1387 r, należała do Mediolanu, a w latach 1405- 1797 do Wenecji, z którą następnie do 1866 r pozostawała pod panowaniem Austrii. Z czasów rzymskich zachowały się do dziś: teatr, łuk triumfalny oraz tzw. Brama Lwów (Porta dei Leoni). Z okresu średniowiecza pochodzą m.in. opactwo S. Zeno Maggiore (XII w.), katedra (XII, XV-XVI w.), kościoły SS. Tosca e Teuteria (V, VIII, XII w.) i Sant' Anastasia (XIII-XIV, XV w.), a także pałac Castelvecchio i Most Scaligerów (XIV w.); Liczną frekwencją turystów cieszy się również grobowiec rodziny Scaligerów (XIV w.) oraz grobowiec Julii - bohaterki sztuki Szekspira Romeo i Julia.
Największym ośrodkiem ruchu turystycznego całego kraju, jest Rzym (Roma) - stolica kraju i główne jego centrum kulturalne, naukowe, polityczne i komunikacyjne. Rozwój ruchu turystycznego, w znacznej części mającego charakter pielgrzymkowy, związany jest tu m.in. z istnieniem na terenie miasta niezależnego państwa watykańskiego — siedziby papieża, głowy kościoła rzymskokatolickiego. Licznie reprezentowane są zabytki architektury świeckiej, do których należą rzymskie zamki, pałace i zespoły willowo-ogrodowe. Oprócz funkcji pomników architektury pełnią one w większości również rolę muzeów (m.in. Zamek Św. Anioła II w., Villa Borghese XVII w., Villa Giulia XVI w., Muzeum Kapitolińskie XV w., Muzeum Laterańskie XVI w., Museo delle Terme XVI w., Monumento Nazionale XIX/XX w.) Do atrakcyjnych obiektów stolicy należą ponadto rzymskie fontanny, m.in. di Trevi (XVIII w.) oraz Czterech Rzek (XVII w.), a także Schody Hiszpańskie (XVIII w.) Wśród miejscowości położonych w sąsiedztwie Rzymu znaczną frekwencją turystów odznacza się Castel Gandolfo - letnia rezydencja papieża, ruiny willi Hadriana, Tivoli - zespół pałacowo-ogrodowy z XVI w. oraz Anguillara Sabina - ośrodek weekendów nad jeziorem Bracciano.
Florencja (Firenze) - stolica Toskanii, leży nad rzeką Arno, u podnóża Apeninów. Dzięki dogodnemu położeniu na drodze z Francji do Włoch rozwinęła się jako ważny ośrodek handlowo-rzemieślniczy. Stanowi jedno z najcenniejszych na świecie skupisk dzieł architektury, malarstwa i rzeźby. Należą do nich m.in. kościoły Santa Maria dei Fiore (XIII-XV w.), Santa Croce (XIII, XIV w.), San Lorenzo (XV, XVI w.), Santa Maria Novella (XIII-XIV w.) i San Miniato al Monte (XI-XII w.), baptysterium San Giovanni (XI w.), a także pałace: del Bargello (XIII-XIV w.), Pitti (XVI w.) i degli Uffizi (XVI w.) - mieszczące bogate galerie sztuki. Szczególnie cenne zbiory zawiera Galleria degli Uffizi (największa we Włoszech) - ekspozycja wszystkich szkół malarstwa i rzeźby włoskiej oraz flamandzkiej (m.in. dzieła Giotta, Boticellego, Belliniego, Leonarda da Vinci, Michała Anioła, Rafaela, Tycjana, Rembrandta, Rubensa i van Dycka). Wśród obiektów zabytkowych wyróżnić należy również Palazzo Vecchio (XIII-XIV w.), Palazzo Medici-Riccardi (XV w.), most Vecchio oraz fragmenty średniowiecznych murów obronnych (XII i XIII-XIV w.).
Asyż (Assisi) — położony w Umbrii, na wschód od Perugii, u stóp Apeninu Umbryjsko-Marchijskiego, został założony przez Umbrów. W starożytności był zależny od Rzymu (Asisium), później wchodził w skład Księstwa Spoleto. Prowadził częste walki z sąsiednimi miastami, zwłaszcza z Perugią. Pod koniec XII w. uzyskał niezależność polityczną przekształcając się w komunę miejską. Asyż jest rodzinną miejscowością Św. Franciszka (1181-1226 r.) - patrona włoskiego kościoła katolickiego, a także Św. Klary (1193-1253 r.). Ich groby stanowią cel licznych pielgrzymek z całego świata. Architektura miasta zachowała do dziś swój średniowieczny charakter. Do najcenniejszych zabytków należą bazyliki: Św. Franciszka (XIII w.) oraz Św. Klary (XIII w.).
Sycylia (Sicilia) — oddzielona od lądu wąską (3 km) Cieśniną Mesyńską, stanowi przedłużenie Apeninów. Jej powierzchnia jest w większości wyżynna i górzysta. Głównymi grupami górskimi są: Peloritani, Nebrodi, Madone (Carbonara 1979 m n.p.m.) oraz masyw czynnego wulkanu Etna (3340 m). Głównymi ośrodkami ruchu turystycznego są Palermo i Syrakuzy.
RUMUNIA
Do najstarszych miast należy Alba lulia (opodal dackiego grodu Apoulon, rzym. Apulum zał. w II w. n.e.) - centrum polityczne i administracyjne Dacji. W XI w. Alba lulia (Balgrad) było warowną rezydencją wojewody Siedmiogrodu, w XII w. została siedzibą biskupstwa, w XIII w. węgierskiego komitatu, a w czasach tureckich stolicą lennego księstwa siedmiogrodzkiego. Alba lulia odgrywała w XVII w. dużą rolę jako ośrodek kultury, działalności oświatowej i wydawniczej. Bogatą przeszłość miasta odzwierciedlają częściowo zabytki: gotycka katedra (XIII w.), pałac książęcy (XIV-XV w.) najpierw siedziba biskupa, od XVI w. rezydencja książąt Siedmiogrodu, pałace (XVIII w.), twierdza z czasów austriackich (XVIII w.), Biblioteka Bathyaneum (zał. XVIII w.), muzeum (zbiory archeologiczne, historyczne i etnograficzne).
Bukareszt (Bucuresti) Współczesny Bukareszt jest wielkim ośrodkiem przemysłowym (20% produkcji krajowej), naukowym i kulturalnym. Ma liczne wyższe uczelnie, uniwersytet (zał. 1864 r.), Rumuńską Akademię Nauk (zał. 1879 r.), inne instytuty (m.in. sławny Instytut Endokrynologii i Gerontologii), teatry, stały cyrk, pawilony wystawowe, muzea. Centrum miasta stanowi Plac Republiki na rozszerzeniu Alei Zwycięstwa (Calea Victoriei, dawna Padui Mogosaiei). Jego otoczenie tworzą nowoczesne, a także zabytkowe budowle: gmachy urzędów, większość hoteli, domy towarowe, sklepy. W pobliżu rzeki Dymbowica (Dimbovita) mieści się stary Bukareszt wokół dawnego Starego Dworu hospodarskiego (Curtea Veche); Plac Zgody (Piata Unirii), wąskie, kręte uliczki. Najstarszymi zabytkami Bukaresztu są: cerkiew Curtea Veche, klasztory Marcuta, Mihai Voda z XVI w., cerkiew Patriarchy z XVII w. {na wzór cerkwi w Curtea de Arges). W stylu brynkowiańskim zbudowano w XVIII w. Pałac Mogosoaia (1688-1702 r.); cerkwie Gretulescu; Stavropoleos; również z XVIII w. jest klasztor patriarchalny Antima. Z XIX w. pochodzą liczne domy w stylu rodzimym, a także klasycystyczny pałac Ghica-Tei (1822 r.), Stary Uniwersytet (1856-69 r.). Wyraźnie w krajobrazie miasta zaznacza się styl historyczny z końca XIX i początku XX w.: Rumuńskie Ateneum (1888 r.), Pałac Poczty (1894-1900 r.), Nowy Uniwersytet (1912-26 r.). Bukareszt słynie z rozległych parków i ogrodów. Do najstarszych należą: park Cismigiu w centrum miasta (zał. w 1850 r.), Ogród Botaniczny (1884-95 r.), park Libertatii (1906 r.). W części północnej wzdłuż rzeki Colentina znajduje się szereg jezior, z których największe znaczenie rekreacyjne mają jeziora Herastrau, Floreasca (kąpieliska, plaże, restauracje, kawiarnie). W pobliżu mieści się Muzeum Wsi (skansen).
Jassy (Lasi), znane w VII w. , jako osada handlowa, pod koniec XIV w., jako gród obronny i ośrodek handlowy na szlaku do Suczawy, ówczesnej stolicy Mołdawii. W XVI w. Jassy przejęło po Suczawie funkcję stolicy księstwa. W XIX w. stanowiło ważne centrum walki o kulturę narodową i zjednoczenie Rumunii. Na bogate tradycje naukowe i kulturalne: Akademia Vasiliana (XVII w.), Akademia Mihaileana (1835 r.), Konserwatorium Muzyczne (1836 r.), teatr (1840). Obecnie jest głównym ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym i kulturalnym Mołdawii. Jest siedzibą najstarszego w Rumunii Uniwersytetu im. A.J. Cuzy (zał. w 1860 r.) i innych wyższych uczelni, filii Rumuńskiej Akademii Nauk i szeregu instytutów oraz placówek naukowo-badawczych. Ma cenne zabytki architektury cerkiewnej, cerkwie: Św. Mikołaja (XV w.), Trzech Prałatów (XVII w.), klasztor Golia (XVII w.). Z innych: pałac książąt mołdawskich (XVII w.) przebudowany w neogotyku (XIX w.); muzea, w tym znane Muzeum Sztuki (zał. w 1860 r.).
Krajowa (Craiova), główne miasto historycznej krainy Oltenia, w starożytności była grodem dackim, potem rzymskim obozem wojskowym. Wzmiankowana w XV w., jako miasto handlowe (znane jarmarki) i rezydencja namiestników Oltenii. Wskutek wielu kataklizmów jakie przeżyła w ciągu dziejów (trzęsienie ziemi w 1790 r., napady, pożary (największy w 1801 r.) zachowało się niewiele zabytków: cerkiew Św. Dymitra (1652 r., przebudowana w XIX w.), Dom Namiestnictwa (1690 r.). Jest ważnym w skali regionu ośrodkiem kultury: Teatr Narodowy (zał. w 1854 r.), filharmonia, uniwersytet (1966 r.), muzea.
Timisoara jest głównym miastem Banatu. Wzmiankowana w 1212 r. jako Castrum Temisiensis. Od XIV w. stanowiła ważny ośrodek gospodarczy i wojskowy Siedmiogrodu. Jest dużym ośrodkiem przemysłowym i naukowym. Jest siedzibą uniwersytetu oraz innych wyższych uczelni i instytutów. Ma operę, filharmonię, teatry (sceny: rumuńską, węgierską i niemiecką), muzea, w tym skansen wiejski Banatu. Ponadto jest miastem zieleni i kwiatów (liczne rozległe parki i ogrody). W Timisoarze zachowały się fragmenty dawnych umocnień fortecznych, zamek książąt Hunyadi (XV w., odnowiony w XIX w.), barokowa katedra rzymskokatolicka (XVIII w.; arch. wiedeński Fischer von Erlach), katedra serbska (XVIII w.).
Oradea, główne miasto okręgu Bihor, rzymskie miasto Ulpianum; w XI w. gród Oradea (węg. Nagy Varad), największy rozkwit przeżywa w XV w., w okresie rządów Macieja Korwina. Obecnie jest ważnym ośrodkiem przemysłowym, naukowym (tradycje z XVIII w. - Akademia Handlowa) i kulturalnym (teatr - sztuki grane w języku rumuńskim i węgierskim, filharmonia). Do najcenniejszych dzieł zabytkowej architektury miasta należy katedra rzymskokatolicka (1752-80 r.) największy barokowy kościół w Rumunii oraz słynny pałac barokowy (1762-70 r.) na wzór pałacu Belweder we Wiedniu (arch. F.A. Hildebrandt). Znaczenie historyczne mają pozostałości grodu obronnego Oradea (XII-XIII, XV, XVIII w.).
GRECJA
Głównym ośrodkiem duchowym i politycznym centrum północnej Grecji są Saloniki (Thesaloniki), największe (po Atenach) miasto i (po Pireusie) port Grecji. Jest to ośrodek przemysłowy, handlowy (międzynarodowe targi), komunikacyjny, kulturalny, naukowy (uniwersytet 1926 r.), ponadto centrum sportów wodnych (plaża, korso, port jachtowy). Saloniki położone są malowniczo wzdłuż wybrzeża, u podnóża góry Chortiatis (1201 m n.p.m.). W nowoczesną sieć ulic wtopione są fragmenty starego miasta: główna arteria miejska via Egnatia, u wylotu, której zachowały się z czasów rzymskich kolumny łuku triumfalnego cesarza Galeriusza (III w. n.e.). W mieście znajdują się liczne zabytki sztuki bizantyńskiej, kościoły z różnych okresów od V do XIV w. (świątynie kopułowe, mozaiki, freski), klasztory, obwarowania; nad morzem słynna Biała Wieża z czasów weneckich (1423-30 r.), u podnóża gór cytadela na miejscu starożytnego Akropolu; poniżej charakterystyczne fragmenty miasta z czasów tureckich.
Na południowo-zachodnim stoku Parnasu leżą Delfy, najważniejszy i najsłynniejszy ośrodek życia religijnego Hellady oraz siedziba słynnej wyroczni; miejsce igrzysk pytyjskich (co 4 lata w trzecim roku olimpiady). Najpierw uprawiano tutaj kult bogini Gai, od końca II tysiąclecia p.n.e. Apollina. Pozostałością jest zespół ruin (odkryty w XIX w.), święty okrąg ,,hieron" Apollina (m.in. święta droga, pomniki, skarbce), Ateny Pronaja (strażniczki świątyni), miasto ze stadionem; słynne źródło Kastalia w stromych skałach. Nad bezpieczeństwem sanktuarium czuwała Amfiktionia Delficka. Delfy zostały złupione przez Rzymian (Sullę, Nerona)i a ostatecznie zniszczone za czasów Konstantyna Wielkiego i Teodozjusza II.
Mitycznym założycielem, pierwszym królem Aten i budowniczym Akropolis ateńskiej był Kekrops, syn Gai (okres kultury mykeńskiej). Według tradycji ok. 1130 r. p.n.e. Tezeusz połączył okoliczne gminy w jedno miasto. O tradycji kultu Ateny świadczy poświęcone jej najstarsze i największe ogólnoateńskie święto - Panatenaje. Ateny przechodziły różne w ciągu dziejów formy ustroju państwa, aż do demokracji opartej na niewolnictwie (510 r. p.n.e. Klejstenes). Po wojnach perskich Ateny zdobyły hegemonię w Grecji. Ich głównym portem (odległym 7 km od Aten) był Pireus. Szczytowy okres rozwoju Aten przypada na czasy Peryklesa. Po wojnie pelopo-neskiej utraciły hegemonię na rzecz Sparty. Z czasem pod panowaniem Macedonii, a później Rzymu stanowiły nadal centrum życia umysłowego i artystycznego. W okresie bizantyńskim nastąpił upadek Aten; rozwiązanie Akademii Platońskiej (529 r.), wywiezienie zabytków do Konstantynopola. Ożywienie nastąpiło w XIII w. w okresie lennego Księstwa Aten.
Koryntia zajmuje zachodnią część Przesmyku Korynckiego i przylegającą do niej północno-wschodnią część Peloponezu. Główny ośrodek Korynt, położony strategicznie (wzgórze Akrokorynt), był jednym z najbogatszych miast starożytnej Grecji — handel, rzemiosło (ceramika, tkactwo, wyroby z brązu), rozwój sztuki, architektury (porządek koryncki). Był siedzibą Związku Korynckiego; zburzony przez Rzymian (146 r. p.n.e.), później przez nich odbudowany, został stolicą prowincji Achai (26 r. p.n.e.); ponowny rozkwit przeżył za cesarza Hadriana. W Koryncie powstała jedna z pierwszych gmin chrześcijańskich (Św. Paweł). Należał do Bizancjum,", był w rękach krzyżowców, w okresie tureckim przejściowo we władaniu Wenecji. Znajdują się tu ruiny budowli doryckich (m.in. świątynie, teatr, odejon), rzymskich (świątynie, propyleje). Na wzgórzu Akrokorynt - pozostałości starożytnego Akropolu i twierdzy bizantyńskiej, później weneckiej i tureckiej. W odległości 5 km leży współczesny Korynt, niewielki port nad Kanałem Korynckim.
Argolida w epoce mykeńskiej stanowiła centrum polityczne i gospodarcze Achajów. Znajdują się tu główne ośrodki kultury mykeńskiej; okazałe ruiny warowni, zamków królewskich w Mykenach (słynna Lwia Brama; w pobliżu zamku tzw. Grób Agamemnona), Tyrynsie („cyklopie" mury z wielkich bloków skalnych). Argos, jedno z najstarszych miast, od VII w. p.n.e. było stolicą Argolidy; miało duże znaczenie polityczne, gospodarcze i kulturalne (słynna szkoła rzeźbiarska, m.in. Poliklet). Nad Zatoką Argolidzka leży miasto portowe Nafplion (staroż. Nauplia), pierwsza stolica nowożytnej Grecji (1829-34 r.); główny ośrodek Argolidy. Na wzniesieniu (215 m n.p.m.) twierdza wenecko-turecka (XV, XVIII w.). Na wschód w kierunku Zatoki Sarońskiej - wykopaliska Hieron z Epidaurus, najsłynniejszego w Grecji miejsca kultu Asklepiosa; m.in. znajduje się tu najlepiej zachowany teatr grecki z IV w. p.n.e. (17 tys. widzów, znany z dobrej akustyki), łaźnia, stadion.
Współczesna Sparta jest małym prowincjonalnym miasteczkiem, głównym ośrodkiem dzisiejszej Lakonii, założonym w 1834 r. na jednym z 6 wzgórz miasta antycznego. Zachowały się jedynie nikłe pozostałości dawnej Sparty, m.in. świątynia hellenistyczna tzw. Grobowiec Leonidasa; na stoku Akropolu — resztki świątyni Ateny, rzymskiego teatru, murów. W odległości 7 km od Sparty, na zboczu góry Tajget znajduje się zabytkowy zespół bizantyńskiego miasta Mistry, w okresie Cesarstwa Łacińskiego siedziby lennego księstwa francuskiego (rodu de Villehardouin), później stolicy bizantyńskiego despotatu Morei, znaczącego ośrodka kulturalnego. Prezentuje on pełny obraz świetności sztuki bizantyńskiej od XIII do XV w. (architektura, malarstwo ścienne). Zachowały się tu ruiny twierdzy z XIII w., pałacu, murów, liczne, często dobrze zachowane kościoły, klasztory, kaplice, resztki domów, studnie-cysterny, ulice.
Kreta-głównym historycznym walorem turystycznym Krety są pozostałości kultury minojskiej (połowa II tysiąclecia p.n.e.). Najlepiej zachowane zabytki znajdują się w Knossos, Fajstos, Mallos, Gurni. Są to ruiny pałaców królewskich i budowli towarzyszących, nekropolie, ponadto zabytki sztuki bizantyńskiej i weneckiej. Korzystne warunki klimatyczne (ponad półroczny sezon kąpielowy), silnie rozwinięta linia brzegowa, dobra dostępność wybrzeży, stwarzają doskonałe warunki do uprawiania sportów wodnych, zwłaszcza na północnym wybrzeżu wyspy; dobrze zagospodarowanym, z licznymi miejscowościami kąpieliskowymi. Dodatkowym elementem atrakcyjności jest górzystość wyspy (Idi 2458 m n.p.m.), wąwozy krasowe, jaskinie itp. Największym miastem i portem Krety jest Iraklion (staroż. Heraklejon). Był to prawdopodobnie port minojskiego Knossos; pod panowaniem Wenecji twierdza Kandia, z której zachowały się mury obronne; stanowi on punkt wyjściowy do Knossos. Inne ośrodki administracyjne i miasta portowe Krety to: Chania (Kanea), Rethimnon, Ajos Nikolaos - wszystkie na wybrzeżu północnym.
HISZPANIA
Kataloński odcinek wybrzeża śródziemnomorskiego ciągnie się od granicy francuskiej do ujścia rzeki Ebro. W granicach prowincji Gerona nosi on nazwę Costa Brava (Wybrzeże Dzikie), a w granicach Barcelony i Tarragony — Costa Dorada (Wybrzeże Złote).
Costa Brava (168 km dł.) jest skalistym wybrzeżem, porośniętym niskimi dębami, gajami pirffowymi i makią. Niewielkie piaszczyste plaże wypełniają tu małe zatoki (cala) lub tworzą wąskie pasma u stóp stromo wznoszących się zboczy. Costa Brava w latach pięćdziesiątych stanowiła jeden z pierwszych masowo rozbudowywanych regionów turystycznych Hiszpanii. W przeciągu kilku lat małe miejscowości przekształciły się - przy znacznej ingerencji ze strony państwa- w modne i nowoczesne kąpieliska morskie: Lloret de Mar, Rosas, Tossa de Mar, Blanes.
Costa Dorada (257 km dł.), będąca przede wszystkim regionem wypoczynkowym przemysłowej Barcelony, jest szerokim piaszczystym wybrzeżem, ciągnącym się łagodnym łukiem w kierunku południowo-zachodnim. Na przeważającej jego części dominuje ciągła zabudowa turystyczna, której największe nagromadzenie występuje w Calella, Malgrat, Pineda, Sitges (pierwsze kąpielisko śródziemnomorskie w Hiszpanii). Od południa Costa Dorada zamknięta jest delta rzeki Ebro, stanowiącą rozległa równinę aluwialną (ok. 30 tys. ha), która powiększa się rocznie o 10 m w głąb morza. Warunki glebowe i wodne determinują sposób rolniczego użytkowania obszaru delty - uprawia się tu ryż i warzywa.
Pośrodku Costa Dorada leży stolica Katalonii - Barcelona. Założona w III w. p.n.e. przez Greków, rozbudowana przez Kartagińczyków jako port i miasto handlowe Barcino, weszła w skład imperium rzymskiego po drugiej wojnie punickiej (201 r. p.n.e.). W 712 r. wraz z całą Katalonią zajęta przez Maurów pozostawała pod ich panowaniem do początku IX w. W czasie rekonkwisty była ważnym ośrodkiem całej Katalonii. Po zjednoczeniu Katalonii z Kastylią Barcelona stała się miastem peryferyjnym i dopiero przełom XIX-XX w. przyniósł jej ponowny rozwój gospodarczy i polityczny (rozbudowa przemysłu włókienniczego i handlu).
Centrum miasta - Plaza Cataluna - leży pomiędzy dawnym miastem średniowiecznym (Bario Gotico - dzielnica gotycka i Arrabal), przedmieściami z okresu feudalnego i XIX-wieczną dzielnicą Ensanche. Najważniejsze zabytki miasta zgromadzone są w Bario Gotico, m.in. katedra Santa Eulalia (1298-1450 r.), gmach Archiwów Korony Aragońskiej (XVI w.), pałac królewski (XIV-XV w.), pałac Generalidad (XIV-XVIl w.). W sąsiadującej z Bario Gotico dzielnicy portowej wznosi się jeden z najciekawszych zabytków miasta, kompleks budynków Arsenału i Stoczni Królewskiej (XIII-XVIII w.). W dzielnicy Ensanche znajduje się kilka budowli wzniesionych w epoce secesji przez architekta Antonio Gaudiego: Casa Batllo, Casa Mila oraz najsławniejsza budowla, jaką jest kościół Sagrada Familia.
Region Wschodni obejmuje wybrzeże Morza Śródziemnego (Costa del Azahar, Costa Blanca) oraz wschodnią część Mesety i Gór Iberyjskich. Stolicą regionu jest licząca blisko 700 tys. mieszkańców Walencja. Trzecie co do wielkości miasto Hiszpanii, położone jest nad rzeką Turia w odległości 3 km od Morza Śródziemnego. Zabytkowa dzielnica usytuowana jest w zakolu Turii, zajmując centralną cześć aglomeracji miejskiej. Większość zabytków pochodzi z okresu świetności miasta ;XV-XVIII w.): gotycka katedra (XIII-XV w.) przebudowana w latach 1674-1774 r. (m.in. barokowy portal), giełda jedwabiu La Lonja de la Seda (1582-98 r.), średniowieczne bramy: Torres de Serranos (XIII w.), Torres de Quart (XV w.), liczne kościoły: San Salvador (XIII w.), San Nicolas (XIII w.), San Martin (XV w.), Santa Catalina (XVII - XVIII w.) oraz pałace: Palacio de la Generalidad (XVI w.), Palacio de Bailia (XVIII w.), Palacio de Dos Aguas (XVIII w.).
W pobliżu geograficznego środka Półwyspu Iberyjskiego, na południowy-wschód od gór Sierra de Guadarrama, leży stolica Hiszpanii - Madryt. Do 1560 r., kiedy to Filip II przeniósł tu stolicę z Toledo, Madryt był niewielką osadą wokół mauretańskiego zameczku Magerit. Rangę miasta stołecznego zyskał jednak dopiero za panowania Burbonów w drugiej połowie XVIII w. Przebudowano wówczas dawny alkazar na pałac królewski (Palacio Real - obecnie muzeum przepełnione zabytkowymi meblami, dywanami, porcelaną, obrazami, bronią),zbudowano liczne pałace, rezydencje magnackie, kościoły i klasztory. Ostateczny kształt stolicy nadały jednak dopiero realizacje urbanistyczne przełomu XIX i XX w. Przebito wówczas bulwary i aleje, wzdłuż których stanęły gmachy użyteczności publicznej - Biblioteka Narodowa (1886 r.), Muzeum Przyrodnicze (1887 r.), Bank Hiszpański (1891 r.), Palacio de Comunicaciones (1907-19 r.), pierwsze hotele klasy międzynarodowej: Ritz (1907 r.) i Palace (1908 r.) oraz solidne kamienice mieszczańskie. Powstało również wiele obiektów rekreacyjno-sportowych, jak: hipodromy (Zarzuela, El Trebol), pola golfowe (Puerta Hierro), korty tenisowe, pływalnie, stadiony (Santiago Bernabeu - Real, Vincente Calderon - Atletico).
Współczesny Madryt jest wielkim (prawie 4 mln mieszkańców), nowoczesnym miastem, siedzibą dworu królewskiego i władz państwowych, ważnym ośrodkiem kulturalnym i naukowym, siedzibą największego w Hiszpanii uniwersytetu (70 tys. studiujących). Madryt, prawie pozbawiony zabytków architektonicznych, ma bogate muzea (blisko 60 placówek), liczne parki (w tym najbardziej okazałe: Retiro, Casa de Campo) oraz niezliczoną ilość fontann (najpiękniejsze towarzyszą głównej arterii komunikacyjnej stolicy, na placach La Cibeles, Canovas del Castillo, Colon).
Poza wspomnianym już muzeum w Palacio Real, do najważniejszych należą: Museo del Prado, Museo de la Academia de Bellas Artes de San Fernando (malarstwo hiszpańskie wszystkich epok), Ermita de San Antonio de la Florida y Panteon de Goya, Museo Lazaro Galdiano (kolekcja ze zbiorów Prado), Coleccion de Arqueologia y Etnografia Americana oraz Museo de America. Jak już zaznaczono, Madryt nie może pochwalić się wieloma zabytkami i tylko kilka zasługuje na uwagę, w tym: zbudowany w czasach Filipa II — Plaza Mayor, dawny klasztor Convente de las Descalzas Reales (XVI-XVIII w.), rokokowe sanktuarium pod wezwaniem Św. Antoniego (1797 r.) oraz stare centrum handlowe skupione wokół placu Puerta del Sol (XVIII-XX w.).
W pobliżu Madrytu znajduje się kilka interesujących obiektów, z których na szczególną uwagę zasługują: Escorial (klasztor królewski św. Wawrzyńca zbudowany za czasów Filipa II, w latach 1557-84), Valle do los Caidos (Dolina Poległych - z bazyliką i gigantycznym krzyżem o wysokości 150 m, symbol ofiar wojny domowej 1936-39 r.), La Granja (pałac, kopia francuskiego Wersalu, 1721 -29 r.), Aranjuez (barokowy pałac, letnia rezydencja królewska, oaza Kastylii, piękne ogrody: Jardin de la Isla, Jardin del Principe).
Na południe od Madrytu (70 km) położone jest Toledo - religijna stolica Hiszpanii (siedziba prymasa). Jeden z najbogatszych zespołów zabytkowych Hiszpanii z trzech stron otoczony jest wąwozem rzeki Tag (mosty: Alcantara, San Martin), a od północy zamknięty murami arabsko-wizygockimi (bramy: Puerta del Sol, Bisagra, Cambron). Wśród wąskich i krętych uliczek znajdują się liczne zabytki świadczące o wielowiekowej historii miasta. Z najważniejszych wymienić należy: gotycką katedrę (1227-1493 r.), dawny meczet Bib al-Mardoun wyświęcony na kościół San Cristo de la Luz (X w.), synagogi, obecnie kościoły: Santa Maria la Blanca (XIII w.), San Tristo (XIV w.), klasztor i kościół San Juan los Reyes (XV-XVI w.), alkazar (zbudowany na założeniach rzymskich, wielokrotnie niszczony i odbudowywany, ostatni raz po wojnie domowej w 1939 r.) oraz Hospital de Santa Cruz (XV-XVI w.) z jedną z największych galerii malarstwa, rzeźby oraz tkaniny w Hiszpanii.
Toledo to miasto, gdzie żył i tworzył jeden z najwybitniejszych malarzy, El Greco. Od 1906 r. w jednym z XVI-wiecznych pałaców, znajduje się jego muzeum, tzw. Dom El Greca.
Region Południowy obejmuje andaluzyjski odcinek wybrzeża śródziemnomorskiego (Costa del Sol), południowy odcinek wybrzeża atlantyckiego (Costa de la Luz), Nizinę Andaluzyjską oraz Góry Betyckie i Sierra Morena.
Costa del Sol (Wybrzeże Słońca) położone jest w prowincjach Malaga, Grenada, Almeria (380 km dł.). Od północy osłonięte pasmami Gór Betyckich - Sierra Bermeja (1452 m n.p.m.) i Sierra de Almijara (1831 m n.p.m.), stanowi jeden z najcieplejszych rejonów Hiszpanii. Jeszcze w połowie XX w. było to niedostępne wybrzeże, opadające ku morzu urwistymi zboczami, z niewielkimi portami rybackimi znajdującymi się wśród małych piaszczystych zatok. Intensywna rozbudowa wybrzeża rozpoczęła się pod koniec lat pięćdziesiątych. Powstały wówczas pierwsze hotele (obecnie ok. 400), campingi, restauracje, bary, nocne lokale, korty tenisowe, pływalnie, pola golfowe, a po 1977 r. kasyna gry. Największe ośrodki wypoczynkowe - Fuengirola, Torremolinos - znajdują się między Esteponą a Malagą, gdzie na długości blisko 100 km występuje niemal linearna zabudowa turystyczna.
PORTUGALIA
Lizbona (Lisboa) jest politycznym, gospodarczym i kulturalnym centrum kraju, głównym ośrodkiem turystycznym Portugalii. Położona nad Tagiem w pobliżu jego ujścia do Atlantyku, uważana jest za jedno z najstarszych miast świata (wg legendy założył ją Ulisses).
Najdawniej zamieszkałym miejscem Lizbony jest Wzgórze Zamkowe, gdzie osady ludzkie istniały już w czasach neolitu. Współczesne centrum Lizbony tworzy niewielki obszar Dolnego Miasta - Cidade Baixa - odbudowany po wielkim trzęsieniu ziemi w 1755 r. przez markiza de Pombal. Z trzech stron otaczają tę dzielnicę wzgórza, a z czwartej ciągnie się Mar da Palha - „Słomiane Morze" - wielkie rozlewisko Tagu. Dzielnica Belem - wzniesiona w czasach Manuela I - jako jedyna uniknęła zniszczenia w czasie trzęsienia ziemi. Dzięki temu zachowały się w stanie nienaruszonym dwa najcenniejsze zabytki Lizbony - Wieża Belem (Torre de Belem), pozostająca pod silnym wpływem sztuki orientalnej (1516-21 r.) oraz klasztor Hieronimitów (Mosteiro dos Jeronimos) będący mieszaniną trzech stylów: manuelińskiego, plateresco i późnorenesansowego (1502-98 r.). Przed klasztorem nad brzegiem Tagu znajduje się pomnik odkryć geograficznych, wzniesiony w 500 rocznicę (1960 r.) śmierci infanta zwanego Żeglarzem, protektora i organizatora portugalskich wypraw odkrywczych w XV w. Wśród innych zabytków Lizbony wymienić należy: zamek Sao Jorge wznoszący się na Wzgórzu Św. Jerzego (XII w.), renesansowy kościół Sao Vicente de Fora (1582-1627 r.) i romański Nossa Senhora da Graca (XII w.). Ze współczesnych obiektów na szczególną uwagę zasługuje zespół budynków Fundacji Calouste Gulbenkiana (1969 r.) oraz Most 25 Kwietnia — najdłuższy wiszący most Europy - 2278m.
Blisko 1/5 części obszaru stolicy zajmują parki. Największym jest - leżący w zachodniej części miasta park Forestal de Monsanto, na którego terenie znajduje się jeden z największych campingów w Europie. Z innych na szczególną uwagę zasługują: Estufa Fria — założony w 1910 r. na terenie dawnych kamieniołomów, wypełniony roślinami prawie ze wszystkich stron świata, oraz park położony na Wzgórzu Św. Jerzego, którego osobliwością są ptaki-albinosy (białe pawie, kaczki, flamingi itp.).W bezpośrednim sąsiedztwie Lizbony (20-40 km) położone są modne kąpieliska i uzdrowiska - Estoril, Cascais, Sesimbra, Sintra. W pobliżu Estoril, które w połowie wieku miało sławę „kąpieliska królów", wznosi się Serra de Sintra (529 m n.p.m.) opadające ku morzu przylądkiem Roca, najdalej na zachód wysuniętym punktem Europy.
W pobliżu ujścia Duero do Atlantyku położone jest Porto, drugie co do wielkości miasto Portugalii. Jedna z najstarszych osad na całym półwyspie, jest dziś nowoczesnym miastem. Zwało się ono niegdyś Porto-do-Cal lub Portus Cale, co dało nazwą krajowi. Śródmieście Porto zajmuje skalistą platformę opadającą stromo kilkudziesięciometrowym urwiskiem w stronę Duero. Głęboki wąwóz rzeczny przekraczają trzy mosty, w tym stalowy most drogowy zaprojektowany przez Aleksandra Gustawa Eiffla, francuskiego inżyniera, twórcę wieży Eiffla w Paryżu. W Porto jest wiele zabytków z różnych epok, w tym katedra Se (XII-XIII w.), romański kościół Cedofeita (XI w.), gotycko-barokowy kościół Św. Franciszka (wielokrotnie przebudowywany od XIII w.) oraz symbol miasta, strzelista wieża kościoła Kanoników (XVIII w.).
Poza Porto, do najciekawszych miast należy zaliczyć Bragę - jedno z najstarszych miast Portugalii, siedzibę prymasa, Coimbrę - do polowy XIII w. stolicę Portugalii, a od 1306 r. siedzibę najstarszego uniwersytetu w kraju, Tomar - z monumentalnym klasztorem (XIII-XVI w.), który jest jednym z najcenniejszych zabytków architektury portugalskiej.
Na mapie Portugalii szczególne miejsce zajmuje sanktuarium maryjne w Fatimie. Miejscem pielgrzymek są tu tzw. Łąki Fatimy, gdzie w 1917 r. trójce pasterzy kilkakrotnie objawiła się postać Matki Boskiej Różańcowej (13 października w obecności 70 tys. osób). Obecnie wokół bazyliki, wzniesionej w północnej części kotliny, znajdują się liczne hotele, pensjonaty, sanatoria, szpitale służące obsłudze pielgrzymów.
Madera (Madeira), licząca 739 km2 powierzchni, leży na Atlantyku niedaleko północno-zachodnich wybrzeży Afryki, w odległości ok. 1000 km od brzegów Portugalii. Towarzyszy jej kilka niewielkich wysepek (Porto Santo, Desertas) o łącznej powierzchni 60 km2. Wulkaniczne góry (najwyższy szczyt Pico Ruivo 1846 m n.p.m.), strome bazaltowe wybrzeża, tropikalno-śródziemnomorska roślinność, a zwłaszcza zadrzewienie, w którym oprócz sosen i świerków występują palmy, araukarie, bambusy, eukaliptusy, wawrzyny- nadają wyspie szczególne walory krajobrazowe. Tej wielkiej gamie drzew towarzyszy łagodny klimat, przy średniej temperaturze zimy 15-16°C, a lata 22-23°C. Madera, nazywana „Perłą Atlantyku", to drugi po Algarve region wypoczynkowy Portugalii. Co roku odwiedza tę wyspę od 300 do 500 tys. turystów, kierujących się głównie do miejscowości kąpieliskowych - Funchal (ważny port lotniczy i morski) oraz Agua de Pena i Porto Santo.
Archipelag Azorów (Acores) ciągnie się w środkowej części Atlantyku, na przestrzeni 650 km, w odległości 1400 km od wybrzeży Półwyspu Iberyjskiego. Składa się z dziewięciu wysp wulkanicznych o łącznej powierzchni 2304 km2 (największe z nich to: Sao Miguel, Pico, Faial). Na wyspach zachowały się liczne kratery wulkaniczne w większości wypełnione przez jeziora, gorące źródła oraz niewielkie gejzery. Najwyższym szczytem archipelagu jest wulkan Pico (2351 m n.p.m.), który dał nazwę wyspie. Na Azorach przeważa roślinność śródziemnomorska, stoki gór pokrywają zarośla makki, kasztany, wawrzyny. Na wyspach panuje klimat oceaniczny o ciepłych latach i bardzo łagodnych zimach. Urodzajne gleby i doskonały klimat stworzyły korzystne warunki do uprawy takich roślin, jak: herbata, winna latorośl, ananasy, cytrusy. Ruch turystyczny — znacznie mniejszy niż na Maderze — koncentruje się głównie na wyspach Sao Miguel (kąpieliska: Furnas, Ponta Delgada) i Faial (Horta).
CHORWACJA
Na półwyspie Istria wymienić należy: Umag (średniowieczne miasto z murami); Poreć (rzymski układ miasta, zabytki romańskie i gotyckie, jedna z najcenniejszych bizantyńskich bazylik w Europie — Św. Eufrazjana z VI w.); Vrsar (zamek biskupi z XVI w., centrum nudystyczne ,,Koversada"); Rowinj (barokowy kościół z sarkofagiem Św. Eufemii z VI w., typowo śródziemnomorskie miasto); Wyspy Briońskie koło Puli (ruiny rzymskie, bizantyńskie, gotycki kościół, letnia rezydencja Josipa Broz Tito); Pula - jedno z najstarszych miast Chorwacji (rzymskie: amfiteatr i Brama Herkulesa z I w. p.n.e., świątynia Augusta z I w. n.e., bazyliki bizantyńskie, kościoły oraz budowle gotyckie i renesansowe); Labin (romański kościół Św. Justa z X w., budowle z czasów weneckich).
W rejonie zatoki Kvarner głównymi ośrodkami turystycznymi są: Opatija - centrum tzw. Riviery Kvarnerskiej (od zatoki Preluk na północy do Mośćenićkiej Dragi na południu), znane w całej Europie zimowe uzdrowisko morskie (luksusowe pensjonaty z XIX w., liczne parki z roślinnością podzwrotnikową); Rijeka - największe miasto i port regionu (rzymskie mury i łuk triumfalny z I w., mury z XII w., zabytkowe Stare Miasto i dzielnica Suśak - liczne obiekty od romańskich do neogotyckich, nadmorskie bulwary, stary port); Crikvenica - jedno z głównych kąpielisk i uzdrowisk Chorwacji (klasztor Paulinów z XV w.); Senj (rzymski port, średniowieczne miasto królewskie, zamek z XIV w.); Karlobag (u stóp Welebitu, twierdza z XVI w., winnice); Starigrad Paklenica (romański kościół, turecka baszta, w pobliżu park narodowy Paklenica - dwa górskie kaniony).
Dużą rolę w turystyce odgrywają wyspy: Krk, Cres, Lośinj, Rab i Pag, które łącznie zapewniają blisko 40% noclegów na Wybrzeżu Kvarnerskim. Znajdują się na nich liczne zabytki, pochodzące głównie z czasów wpływów weneckich, ale również wcześniejsze - rzymskie i romańskie, a także klasycystyczne. Wyspy są centrami turystyki morskiej (nurkowanie, podwodne polowania, żeglarstwo).
Wybrzeże Dalmatyńskie jest najbardziej: urozmaiconym krajobrazowe, najbogatszym w zabytki i stąd najbardziej znanym wybrzeżem Morza Adriatyckiego. Głównymi jego centrami turystycznymi są: Zadar (pozostałości rzymskich fortyfikacji, amfiteatru i akweduktu, romańskie: kościół Św. Donata z IX w. i katedra z XI-XIII w., liczne gotycko-renesansowe kościoły, klasztory, pałace); Biograd (jedno z największych kąpielisk Dalmacji); Szybenik (doskonale zachowane średniowieczne miasto, największe dzieło gotyku południowosłowiańskiego - katedra Św. Jakova z XV w., szereg pałaców barokowych); Trogir (cały zespół starego miasta, katedra Św. Wawrzyńca z XII w., kościoły gotyckie, kaplica błogosławionego Ivana Ursini - najpiękniejszy zabytek renesansu w Dalmacji); Solin (rzymska Salona - rozległe ruiny: świątyni z I w., teatru i amfiteatru z II w., łaźni i bram miasta z II-IV w., bizantyńska bazylika i pałac biskupi z IV-VI w., 6 km na wschód w Klis twierdza z czasów tureckich z 3 pasami murów); Split — drugie po Rijece miasto wybrzeża, centrum środkowej Dalmacji, historyczny zespół miasta (rzymski pałac Dioklecjana z III w. z mauzoleum, świątynią Jowisza, rezydencją cesarską, kolumnowym dziedzińcem, bramami; liczne romańskie, gotyckie i barokowe kościoły, pałace, domy, pomniki, muzea); Makarska — centrum tzw. Makarskiej Riviery u podnóża masywu Biokowo (dwa gotycko-barokowe kościoły), w południowej części riwiery - Gradac (pozostałości fortyfikacji rzymskich), naprzeciw półwysep Peljesac (ruiny rzymskie, małe porty rybackie, winnice); Dubrownik - „Perła Adriatyku", najlepiej zachowany zespół średniowiecznego miasta otoczonego murami, najliczniej odwiedzane przez obcokrajowców miasto Chorwacji (wśród najcenniejszych budowli: katedra z XII w., pałace Rektorów i Sponza, klasztory Dominikanów i Franciszkanów - wszystkie z XIV - XVI w., wąskie uliczki ze schodami, fontanny, bogate muzea i skarbce); Cavtat (dwa gotycko-renesansowe pałace z XVI w.).
Magdalena Paczkowska „TURYSTYKA WYBRANYCH KRAJÓW”
2
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych