SPRAWNOŚĆ MOTORYCZNA

METODY BADANIA MOTORYKI

Do oceny rozwoju ruchowego służą następujące metody: Wywiad z matką, w którym niezbędne jest ustalenie historii dotychczasowego rozwoju ruchowego dziecka, np.:

• od kiedy zaczęło utrzymywać głowę w pozycji pionowej,

• kiedy zaczęło siadać, stać, chodzić (tempo rozwoju),

• czy rozwój dziecka był harmonijny, tzn. czy równie dobrze rozwijało się pod
  względem ruchowym, jak i pod względem umysłowym (rytm rozwoju),

• czy obserwowano okresy przyspieszenia lub zahamowania rozwoju (dynamika
  rozwoju).

Obserwacja dziecka podczas codziennych zajęć dowolnych, zabaw manipulacyjnych (np. nawlekanie koralików na sznurek), konstrukcyjnych (np. budowanie z klocków), czynności samoobsługowych (ubieranie się, jedzenie, mycie) dostarcza również waż­nych danych, o jego rozwoju ruchowym.

Analiza wytworów powstałych podczas zajęć plastycznych, czyli rysunków, wycina­nek, ulepianek, malowania oraz podczas pisania pozwala uchwycić symptomy zabu­rzeń motoryki.

Badania testowe i eksperymenty służą również do oceny rozwoju motorycznego. Do obliczania wieku ilorazu rozwoju ruchowego stosuje się polską adaptację tekstu N. Oziereckiego dokonaną przez Barańskiego (R. Przewęda 1973). Obejmuje on zadania ruchome przeznaczone dla dzieci i młodzieży w wieku 4-16 lat. Zawarte w zestawie Oziereckiego próby ruchowe dzielą się na sześć grup. Badany uczeń otrzymuje do wykonania z każdej grupy jedno ćwiczenie, odpowiednie dla jego wieku. Jeżeli potrafi je wykonać, otrzymuje następne z tej samej grupy, lecz przeznaczone dla dzieci o rok starszych. Jeśli nie potrafi, daje mu się ćwiczenie z tej samej grupy, lecz przeznaczone dla dzieci o rok młodszych. W ten sposób ustala się w każdej grupie ćwiczeń, jak trudne zadanie ruchowe badany potrafi wykonać, przy czym trudność wyrażona jest tu miarą wieku.

Sześć ćwiczeń w skali Oziereckiego obrazuje różne objawy koordynacji nerwo-wo-mięśniowej, a więc przy ich zastosowaniu można oceniać podstawowy mechanizm pojętności i sprawności ruchowej:

• grupa I - sprawdza równowagę (koordynację statyczną),

• grupa II - koordynację ruchów rąk,

• grupa III - koordynację ruchów ciała,

• grupa IV - zdolność do wykonywania ruchów szybkich,

• grupa V - zdolność do wykonywania różnych ruchów jednocześnie

(np. inne ruchy nogami, a inne rękami),

• grupa VI - precyzję ruchów i zdolność koncentrowania się wyłącznie na czynnościach zadanych, co ocenia się faktem występowania lub niewystępowania przyruchów (synkinezji

TESTY OZIERECKIEGO

(wg A. Barańskiego 1963)

testu (grupa ćwiczeń)	WIEK W LATACH
	4	5
I	Postawa równoważna w. wykroku (palce nogi prawej dotykają pięty nogi lewej). Oczy zamknięte. Wytrzymać 15 sek.	Postawa równoważna w wysokim wspięciu. Oczy otwarte. Wytrzymać 10 sek.
II	Dotknąć palcem wskazującym ręki prawej i lewej czubka nosa ruchem bezpośrednim. Oczy zamknięte.	Posługując się tylko jedną ręką zmiąć serwetkę o wymiarach 5 x 5 cm. Czas wykonania - ręką prawą 15 sek. - ręką lewą 20 sek.
III	Podskakiwać w miejscu z odbicia obunóż w ciągu 5 sek. Zaliczenie pod warunkiem, że odbicie następowało równocześnie z obu nóg, a podskoki wykonane były na palcach.	Podskakiwać na jednej nodze wzdłuż linii o długość 5 m. Nie wolno zboczyć z linii więcej niż o 5 cm. Wykonać na nodze lewej i prawej.
IV	Ułożyć w pudełku 20 monet. Czas próby: 15 sek.	Nitkę o długości 2 m nawinąć na motek. Czas próby: ręka lewa -18 sek. ręka prawa-12 sek.
V	Zataczać palcami wskazującymi obu rąk równocześ­nie koła na zewnątrz. Ramiona wyciągnięte w przód. Czas próby: 10 sek.	Posługując się obu rękami równocześnie włożyć do pudełka 10 zapałek. Czas próby: 20 sek.
VI	Uścisnąć badającemu rękę lewą i prawą. Zwraca się uwagę na synkinezję_.	Zgrzytać zębami. Zwraca się uwagę na synkinezję.

; testu (grupa ćwiczeń)	WIEK W LATACH
		6	7
1	Stanie równoważne na jednej nodze (druga ugięta w kolanie pod kątem 90 , udo w dół). Wytrzymać 10sek. Wykonać na lewej i prawej nodze.	Stanie równoważne w opadzie w przód z jednoczes­nym wspięciem na palce. Wytrzymać 10 sek.
II	Trafić piłeczką tenisową z odległości 1,5 m do tarczy 25 x 25 cm. Chłopcy 3 rzuty. Dziewczęta 4 rzuty. Zaliczenie próby: ręka prawa - co najmniej 2 trafne, ręka lewa - co najmniej 1 trafny.	Narysować ręką lewą i prawą przejście przez labiryn­ty. Czas próby: ręka prawa -1 min 30 sek., ręka lewa - 2 min.
III	Przeskoczyć beż rozbiegu z odbicia obunóż przez sznurek rozciągnięty na wysokości 20 cm	Odmierzyć stopami odległość 2 m po linii prostej nie zbaczając z linii.
IV	Rysować pionowe kreski pomiędzy liniami papieru kancelaryjnego (dokładność + 3 mm). Czas "lOsek. Liczba kresek: ręka prawa - 20 ręka, lewa -12.	Biorąc po jednej karcie rozłożyć talię 36 kart na cztery kupki. Czas: ręka prawa - 30 sek., ręka lewa - 40 sek.
V	Chodząc po pokoju nawijać na palce nitkę. Czas próby 15 sek. Nie wolno zmienić tempa marszu.	Wbijać w dowolnym , lecz jednakowym rytmie takt jedną ręką, podczas gdy druga opisuje wskazującym palcem w powietrzu koła. Nie wolno zmienić rytmu.
VI	Uderzyć młotkiem perkusyjnym w stół. Zwraca się uwagę na synkinezję.	Podnieść brwi. Zwraca się uwagę na synkinezję.

Lp. testu (Grupa ćwiczeń)	WIEK W LATACH
		10	11-12
1	Postawa równoważna w wysokim wspięciu . Oczy zamknięte. Wytrzymać 15 sek.	Chłopcy: postawa równoważna na jednej nodze, druga stopa oparta o wewnętrzną stronę kolana. Oczy otwarte. Wytrzymać 10 sek. Dziewczęta: postawa równoważna w wspięciu na jednej nodze, druga ugięta w kolanie . Wytrzymać 10 sek.
II	Chłopcy: wycinanie kółka z papieru. Warunki te same co w teście II dla dziewcząt w wieku 9 lat. Dziewczęta: rzuty piłeczką do celu. Warunki te same co w teście II dla chłopców w wieku 9 lat.	Chwycić jedną ręką piłeczkę tenisową rzuconą z odległości 3 rn. Pięć rzutów dla każdej ręki. Chwycić 3 razy ręką prawą i co najmniej 2 razy ręką lewą.
III	Chłopcy: Wyskoczyć w górę i równocześnie co najmniej 3 razy klasnąć nad głową. Dziewczęta: przeskoczyć bez rozbiegu z dbicia obunóż wysokość 40 cm.	Chłopcy: z rozbiegu 1 m wskoczyć na krzesło wysokości 40 cm i zachować na nim równowagę. Dziewczęta: wyskoczyć z odbicia obunóż w górę i jedno­cześnie uderzyć rękami o pięty.
IV	Bezwładną kupkę 40 zapałek uporządkować w 4 kupki po 10 sztuk, licząc po jednej zapałce. Czas: ręka prawa - 35 sek. ręka lewa - 45 sek.	Dziurkowanie przez labirynt. Wykonać co najmniej 90 na­kłuć. Czas: ręka prawa - 35 sek., ręka lewa - 45 sek.
V	Obu rękami jednocześnie stawiać kropki na dwóch kar­tkach papieru. Czas: 10 sek. - minimum 35 - 40 kropek.	Dziurkowanie przez labirynt obu rękami jednocześnie. Czas: 15 sek. - minimum 20 nakłóć.
VI	Zamknąć najpierw jedno, a po przerwie 5 sek. drugie oko. Obserwuje się synkinezje.	Postawa zwarta, ramiona wyciągnięte w przód, dłonie zwrócone w dół, jedna dłoń zaciśnięta, druga rozwar­ta. Bez sygnału co 10 sek. zmienić położenie dłoni, Obserwuje się synkinezje.

Lp. testu (Grupa ćwiczeń)	WIEK W LATACH
		13-14	15-16
I	Chłopcy, wykonać ćwiczenie testu I dla dziewcząt w wieku 11-12 lat Dziewczęta: wykonać ćwiczenie testu i dla chłopców w wieku 11 -12 lat	Chłopcy: wykonać ćwiczenie testu I dla chłopców w wieku 11 -12 lat z zamkniętymi oczami. Dziewczęta: wykonać ćwiczenie testu I dla dziewcząt w wieku 11 -12 lat z zamkniętymi oczami.
II	Chłopcy: siedząc na krześle utrzymać w równowadze na palcu wskazującym linijkę o wymiarach 1 x 1 x 40 cm. Ręka prawa - 5 sek. Ręka lewa 3 sek. Dziewczęta: zataczać ósemki wskazującymi palcami - z otwartymi i zamkniętymi oczami. Czas 10 sek.	Chłopcy: wykonać ćwiczenie testu II dla dziewcząt w wieku 13-14 lat. Dziewczęta: wykonać ćwiczenie testu I! dla chłopców w wieku 13-14 lat.
III	Chłopcy: wykonać ćwiczenie testu III dla dziewcząt w wieku 11-12 lat Dziewczęta: Wykonać ćwiczenie testu III dla chło­pców w wieku 11 -12 lat	Bez rozbiegu przeskoczyć sznur rozciągnięty na wy­sokości 75 cm (chłopcy) i 65 cm (dziewczęta)
IV	Tapping test Czas próby: 15 sek. Chłopcy: norma Ręka prawa -100 pkt Ręka lewa - 85 pkt Dziewczęta: Ręka prawa-90 pkt Ręka lewa - 75 pkt	W ciągu 10 sek. wykonać następujące czynności: położyć się na podłodze, wstać, przebiec odległość 5 m, przystawić krzesło do stołu, usiąść na nim, zamie­nić miejscami 2 przedmioty leżące na stole, naryso­wać na kartce papieru 3 krzyżyki.
V	Posługując się równocześnie obu rękami włożyć do pudełka biorąc po jednej sztuce 10 monet (ręka pra­wa) i 10 zapałek (ręka lewa). Czas próby: 10sek.	Posługując się obu rękami równocześnie pisać lewą ręką pionowe kreski a prawą krzyżyki. Czas15sek. Minimum 10 kresek i krzyżyków.
VI	Na przemian zamykać lewe i prawe oko. Obserwuje się synkinezje.	Ramiona wyciągnięte w przód, dłonie zwrócone w górę. Lewa dłoń zaciśnięta, prawa otwarta palcami skierowana w bok dłoni lewej. Na sygnał zmiana położenia dłoni. Obserwuje się synkinezje.

Do oceny motoryki rąk służy test „Kreskowanie" Miry Stambak, w którym miarą sprawności ruchowej jest liczba kresek wpisanych w kolejne kratki (1 cm x 1 cm) w ciągu jednej minuty oraz test „Karty" Renę Zazzo (1974).

KRESKOWANIA WEDŁUG MIRY STAMBAK

Pomoce:

• Karta maszynowego papieru pokratkowanego liniami poziomymi i pionowymi. W rzędzie poziomym musi być 25 kratek, a w pionowym 18 kratek o boku 1 cm,

• ołówek czarny nr 2 o długości 12 cm,

• stoper,

Mówimy: „Weź ołówek, widzisz te kratki, będziesz w każdej kratce stawiać pionową kreskę tak szybko, jak potrafisz. Staraj się nie wychodzić poza linie kwadracików. Uważaj, żeby nie ominąć żadnej kratki. Nie można cofać się".

Dziecko bierze ołówek do prawej lub lewej ręki.

„Czy dobrze zrozumiałeś? A więc staraj się stawiać kreski najszybciej jak możesz, dopóki ja nie powiem koniec".

Włączamy stoper, gdy dziecko zaczyna stawiać pierwszą kreskę. Może rysować kreski w kierunku od lewej do prawej, albo od prawej do lewej wg własnego wyboru. Podczas pracy dziecka powtarzamy kilkakrotnie „szybciej, jeszcze szybciej". Po minucie przerywamy dziecku pracę, zaznaczamy ostatnią kreskę i zapisujemy, którą ręką rysowało np. RL gdy lewą. Następnie mówimy: „Bardzo dobrze, teraz weź ołówek do drugiej ręki i będziesz stawiać kreski drugą tak szybko, jak potrafisz. Zaczynać możesz z tego końca, z którego wolisz".

Przeprowadzamy w ten sposób po 2 próby każdą ręką na zmianę. Przerwa między próbami wynosi kilka sekund potrzebnych dla przełożenia ołówka do drugiej ręki oraz przypomnienia dziecku, że powinno pracować możliwie szybko.

Miarą sprawności ręki jest liczba kresek wpisanych w ciągu minuty. Porównując lepszy wynik uzyskany przez dziecko z danymi w poniżej tabeli możemy określić sprawność w latach.

Wiek w latach	Mediana	Dyspersja
		liczba kresek na 1 minutę
6	55	44-66
7	68	51-85
8	90	78-102
9	99	91-107
10	107	97-117
11-12	126	114-138
13-14	143	120-157

Test „Karty" Renę Zazzo

Pomoc: 32 karty pasjansowe, stoper. .

Instrukcja: „Posłuchaj, co będziesz robić, będziesz kłaść te karty jedna po drugiej przed sobą, na stole, jak szybko potrafisz w ten sposób" (demonstrujemy z szybkością odpowiednią dla możliwości dziecka). Karty trzyma­my w jednej ręce. Drugą bierzemy po jednej i kładziemy na stole jedną na drugą (blisko siebie).

„Karty trzeba brać palcami tak" (pokazujemy dziecku chwytanie kart palcami: dużym i wskazującym). „Kładź karty jedna po drugiej i uważaj, żeby nie brać po dwie i nie upuścić kart. Staraj się odkładać karty najszybciej jak możesz". Na nasz sygnał dziecko zaczyna odkładanie. Włączamy stoper, gdy dziecko bierze kartą i zatrzymujemy, gdy położy ostatnią. Jeżeli dziecko wypuści z ręki znaczną część kart, należy przeprowadzić próbę od nowa, starając się dziecko uspokoić i zachęcić do pono­wienia próby. Przy powtórnym odkładaniu nie dopingujemy dziecka do szybkiej pracy. Należy powstrzymać dziecko od wszelkich dodatkowych czynności, które mogą zwalniać tempo odkładania, np. odwracanie kart, rozkładanie na stole.

Po odłożeniu wszystkich kart mówimy „Teraz zrobisz to samo drugą ręką". Przeprowadzamy próbę trzy razy każdą ręką, uznajemy przewagę tej ręki, którą dziecko odkładało karty krócej przynajmniej o 3 sekundy. Jeśli nie ma różnicy, lub jest ona mniejsza, stwierdzamy, że sprawność rąk jest jednakowa. Chociaż porównujemy tylko czasy, należy też notować spostrzeżenia o współdziałaniu rąk. Porównując najkrótszy czas odkładania kart uzyskany przez dziecko z danymi w poniższej tabeli możemy określić poziom sprawności motorycznej ręki w latach. Ustalony wiek, któremu odpowiada wartość mediany, najbardziej zbliżony do wartości będącej miarą czasu uzyskanego przez dziecko to wiek motoryczny (wg Spionek).

Wiek w latach	Mediana	Dyspersja
		liczba kresek na 1 minutę
6	40	28-52
7	31	23-39
8	25	19-31
9	21	15-27
10	21	15-27
11-12	16	13-19
13-14	14	12-16

Dostępnym narzędziem oceny rozwoju motoryki rąk i możliwości graficznych są zadania z testu B. Wilgockiej-Okoń (1971), (zadania badające dojrzałość do pisania) i H. Spionek (1973) „Próby odwzorowywania figur geometrycznych" do badania dzieci w wieku 3-7;6 lat (patrz metody badania percepcji wzrokowej i orientacji przestrzennej). Poziom odtwarzania figur prostych jest w tym teście miarą sprawności motorycznej i koordynacji wzrokowo-ruchowej. Należy zaobserwować, czy dziecko chętnie wykonuje te zadania, określić sposób trzymania ołówka w ręce i kreślenia figur.

W przypadku gdy nieprawidłowo odwzorowane zostały zarówno figury proste, jak i złożone, a dziecko potrafi dokładnie wskazać popełnione błędy, można przypuszczać, że jest to skutek słabej koordynacji wzrokowo - ruchowej. Mogą o tym świadczyć także specyficzne cechy rysunku, jak: linie drżące, różnej grubości, niejednolite, powstałe przez dorysowanie lub nakładanie na siebie kilku odcinków linii, kąty zamienione w łuki.

Do oceny możliwości motorycznych dzieci od 6 roku życia przeznaczona jest „Skala do oceny percepcji Kepharta” oraz „Skala oceny sprawności ruchowej Somervell i Ison.

SKALA DO OCENY OGÓLNEJ SPRAWNOŚCI RUCHOWEJ A. SOMERVELL I CH. ISON

Skala ta obejmuje kolejne etapy rozwoju ruchowego, poczynając od obracania się (toczenie) przez cztery fazy pełzania, cztery fazy raczkowania, chodzenia, skaka­nia, podskakiwania, galopowania, do ślizgania się i przeskakiwania.

Toczenie się. Niektórym dzieciom toczenie się sprawia trudności. Dzieci przedszkolne powinny umieć toczyć się przez całą długość maty w dość prostej linii, zarówno w prawo, jak i w lewo. Niektóre dzieci umieją toczyć się tylko w jedną stronę.

Pełzanie na brzuchu. Wiele można się dowiedzieć o dziecku obserwując, jak wykonuje to ćwiczenie:

• czy jego ciało leży płasko na macie?

• czy w równym stopniu posługuje się prawą i lewą stroną ciała, czy też pracuje tylko jedną stroną, a „wlecze" drugą?

• czy potrafi pełzać dwustronnie? To znaczy, czy porusza jednocześnie prawą ręką i lewą nogą oraz lewą ręką i prawą nogą?

• czy nie wykonuje zbędnych ruchów?

• czy porusza się płynnie i z wdziękiem, czy też ruchy jego są gwałtowne, „szarpane", a wykonywanie ich przychodzi mu z trudnością?

Jeśli dziecko nie potrafi wykonywać z łatwością, wdziękiem i rytmicznie ruchów pełzania dwustronnego (bilateralnego) to na zajęciach korekcyjnych należy uwzględnić ćwiczenie tej fazy pełzania. Czasem należy rozpocząć pracę z dzieckiem od najniż­szego poziomu (pełzanie za pomocą przypadkowych ruchów), aby przez pełzanie homologiczne (obie ręce pracują razem, podobnie i nogi) i homolateralne (jednostronne - na zmianę pracuje lewa ręka i lewa noga oraz prawa ręka i prawa noga), dojść do pełzania bilateralnego (dwustronnego). Osiągnięcie sprawności w pełzaniu dwustron­nym można postawić jako cel sam w sobie lub uczynić je ważnym elementem zabawy.

Prostą czynnością wymagającą pełzania na brzuchu może być udawanie, że przepełza się pod ogrodzeniem, aby odzyskać piłkę. Może być konieczne przeciągnię­cie sznurka między dwoma krzesłami na takiej wysokości, aby dziecko mogło pod nim jedynie przepełznąć na brzuchu.

Raczkowanie. Są cztery poziomy raczkowania, podobnie jak cztery poziomy pełzania. Pierwszy poziom polega na stosowaniu przypadkowych, bezwładnych ru­chów. Drugi poziom - to raczkowanie homologiczne na rękach i kolanach, przypomi­nające skoki królika. Trzeci poziom -to raczkowanie homolateralne, w którym pracuje najpierw jedna strona ciała (lewa ręka i lewa noga), a potem druga (prawa ręka i prawe kolano). Czwarty poziom - to raczkowanie bilateralne, w którym kończyny dziecka pracują „na krzyż": prawa ręka i lewe kolano oraz lewa ręka i prawe kolano.

Skoki, galopowanie, ślizganie

W dalszej kolejności nauczyciel powinien ustalić, czy dziecko potrafi wykonywać następujące czynności rytmiczne, lekko i z wdziękiem:

• czy potrafi skakać do przodu i do tyłu trzymając stopy złączone razem?

• czy potrafi skakać do przodu i do tyłu najpierw na jednej nodze a potem na drugiej?

• czy potrafi galopować do przodu i do tylu z prawą nogą jako prowadzącą?

• czy potrafi galopować do przodu i do tylu z lewą nogą jako prowadzącą?

• czy potrafi ślizgać się w prawą stroną? w lewą stroną?

• czy potrafi skakać przez skakankę do przodu? do tylu?

Jeśli są jakieś luki w rozwoju dziecka, to należy wypełniać je w kolejności zgodnej z przebiegiem rozwoju. Jeżeli, np. dziecko nie potrafi skakać, ani galopować, to musi nauczyć się skakać, zanim zacznie uczyć się galopować itp.

Sprawności te można rozwijać na zajęciach rytmicznych oraz zajęciach obejmu­jących inscenizacje, w których dzieci udają zwierzęta, rzeczy i ludzi, skacząc jak króliki, tocząc się jak kłody, chodząc jak niedźwiedzie, galopując jak konie itp. Polecenia należy formułować jasno, a zajęcia organizować w taki sposób, aby były one atrakcyjne. Na początku, przy trudniejszych ćwiczeniach, nauczyciel powinien zademonstrować daną czynność dziecku, posługując się jak najmniejszą liczbą słów; słowa te jednak powinny być dobrze dobrane. Później nauczyciel może podawać same tylko wskazówki słowne. Jeszcze później dziecko powinno nie tylko wypełniać polecenia słowne, podawane bez towarzyszącego im pokazu, lecz także wyrażać słowami, to co właśnie robi, np. „Skaczę na lewej nodze". Dzięki temu dziecko, poruszając się w przestrzeni, nie tylko posługuje się wzrokiem, lecz także czyni użytek jednocześnie z mowy i słuchu, integrując w ten sposób ruchy ciała, wzrok, mowę i słuch.

Opracowano na podstawie:

Helena Skibińska „Praca korekcyjno - kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w pisaniu i czytaniu”. Bydgoszcz 1996

1

---