Prawo rzeczowe


I. RZECZY (RES)

R z e c z ( R e s ) - pojedynczy, ograniczony, samodzielny przedmiot materialny dający się zużytkować przez człowieka. W sensie szerszym - przedmiot prawa prywatnego lub procesu cywilnego.

Res (a także patrimonium i bona) oznaczało także majątek jako całość rzeczy i prawa majątkowe danego podmiotu.

Na majątku nie było żadnego specjalnego prawa rzeczowego - mógł być natomiast przedmiotem jakiegoś prawa rzeczowego

  1. Rzeczy materialne (r e s c o r p o r a l e s - quae tangi possunt) oraz

Rzeczy niematerialne (r e s i n c o r p o r a l e s - quae tangi non possunt)

Podział ten miał znaczenie teoretyczne - rzadko praktyczne, wielcy klasycy go unikali.

  1. Rzeczy w obrocie ( r e s i n c o m m e r c i o )

Rzeczy zwykle znajdowały się w obrocie - mogły się znajdować poza obrotem ze względu na prawo boskie (divini iuris) i ludzkie (humani iuris)

Rzeczy poza obrotem ze względu na prawo boskie (divini iuris):

Konieczny był akt poświęcenia: consecratio i dedicatio.

Profanatio - akt, przez który rzecz przestawała być sacra.

Ius sepulchri - prawo do grobu  sepulchria familiaria (groby rodzinne) i sepulchria hereditaria (groby dla spadkobierców).

W czasach chrześcijańskich groby pozostawały pod ochroną religijną.

Rzeczy poza obrotem ze względu na ius humani

Wystawienie budowli na brzegu morskim wymagało zgody władz.

Każdy miał prawo używać owych rzeczy - dla ochrony ogólnego prawa służyły pewne interdykty a w razie naruszenia prywatnego używania - actio iniuriarum.

Czasem wyodrębniano tzw. res universitatum - rzeczy należące do gmin.

Zachodniorzymskie prawo wulgarne - res privati, divini, publici iuris.

  1. Res mancipi

R e s m a n c i p i - obejmowały najważniejsze środki produkcji w ówczesnym gospodarstwie chłopskim

Podział na res mancipi i nec mancipi miał znaczenie przy nabyciu umownym:

Dla obu kategorii właściwe było także „in iure cessio”.

W okresie poklasycznym podział ten stracił na znaczeniu i w końcu zanikł.

  1. Rzeczy ruchome (r e s m o b i l e s) - rzeczy, które bez naruszenia swej istoty można przenieść z jednego miejsca na drugie.

Rzeczy nieruchome (r e s i m m o b i l e s) - grunty

Grunt - obejmował powierzchnię ziemi, przestrzeń nad powierzchnią i ziemie pod powierzchnią (razem z minerałami).

Brak większej różnicy  podział ten zyskuje na znaczeniu dopiero w prawie poklasycznym (terminy zasiedzenia, interdykty, prawo sąsiedzkie, służebności, zakazy alienacyjne przy posagu i opiece, kradzież itp.)

Grunty:

(podział ten miał znaczenie przy zasiedzeniu, zakazie alienacji nieruchomości posagowych, umownym przeniesieniu własności, ustanawianiu służebności)

inny podział gruntów (kryterium - przeznaczenie)

podział gruntów ze względu na granice:

  1. Rzeczy zużywalne - ich użycie polegało na zużyciu (pieniądze, żywność)

Rzeczy niezużywalne - służyły do powtarzalnego używania (np. grunty, niewolnicy, meble)

Przekazanie używania - w zasadzie dotyczyło tylko rzeczy niezużywalnych

  1. Rzeczy zamienne - określane wagą, liczbą, miarą - res quae pondere, numero, mensurave constant (np. worek zboża). Mogą być zastąpione innymi rzeczami tego samego gatunku.

Rzeczy niezamienne (np. grecka waza)

Podział ten opierał się o cechy gatunkowe, a nie cechy indywidualne, miał znaczenie głównie w prawie obligacyjnym (pożyczka, depozyt niewłaściwy)

  1. Rzeczy podzielne - mogły być podzielone bez zniszczenia ani utraty na wartości

Rzeczy niepodzielne - nie mogły być podzielone bez zniszczenia lub nieekonomicznej utraty wartości. Rzeczy niepodzielne można podzielić tylko idealnie (w naszym pojęciu - nie realnie)

Znaczenie: głównie w podziale wspólnot majątkowych, podziale zobowiązań.

Powstała w trakcie podziału rzeczy część: p a r s p r o d i v i s i o

Część ułamkowa, idealna (np. przy współwłasności): p a r s p r o i n d i v i s i o

  1. Filozofia Stoicka - podział na rzeczy:

Każda rzecz przez połączenie w jedność z rzeczą główną traciła samodzielny byt prawny. W pewnych przypadkach możliwe było odżycie dawnych praw po ponownym odłączeniu.

Przynależność (i n s t r u m e n t u m) - ruchomości przeznaczone do gospodarczego służenia rzeczy głównej (np. inwentarz dla gospodarstwa albo sklepu)

Były prawnie samodzielne - ich charakter zależał od woli właściciela rzeczy głównej.

Przybytki (a k c e s j e) - rzeczy, które:

(przynależność jest przywiązana do rzeczy głównej)

np. budynek jest akcesją gruntu.

Pożytki (owoce, fructus)

Rzeczy stanowiące przychód pochodzący w sposób fizyczny (naturalny) z innej rzeczy, zgodnie z jej przeznaczeniem (młode zwierzęta, owoce krzewów, drzew, do II w. p.n.e. dzieci niewolnicy)

Niewolnicy - dzieci początkowo jako owoce, od II w. p.n.e. - nie. Wynikało to z kwestii własności pożytków przy ususfructus (patrz rodział o służebnościach osobistych)

Owoce nie oddzielone od rzeczy macierzystej - fructus exstantes, pendentes

Z chwilą odłączenia od rzeczy macierzystej owoce stają się rzeczami nowymi.

Odłączenie może nastąpić przez:

Wyróżniano także owoce:

Fructus civiles - pewne dochody (reditus) uzyskiwane ze stosunku prawnego (np. czynsz) w miejsce owoców (loco fructuum). Pozostałe owoce zwano „naturalnymi”.

Podmiotowe prawa rzeczowe dawały bezpośrednie władztwa nad rzeczami chronione przez actiones in rem - miały charakter bezwzględny.

Actiones in rem - skargi, które można było wnieść przeciw każdemu, kto naruszył dane prawo rzeczowe (ochrona erga omnes)

Prawa na rzeczy cudzej - udzielają uprawnienia do ograniczonego władztwa nad rzeczą

II. POSIADANIE (POSSESSIO)

Prawo rzymskie odróżniało (w przeciwieństwie do mowy potocznej) „posiadanie” od „własności”.

Właściciel - ten, kto ma prawo do rzeczy

Posiadacz - ten kto ma rzecz bezpośrednio w swoim faktycznym władaniu

Posiadanie - nie prawo, lecz S T A N F A K T Y C Z N Y chroniony przez prawo dla zachowania porządku i ładu prawnego.

Dwie instytucje najdawniejszego prawa rzymskiego - usus i possessio.

U s u s - faktyczne władztwo potrzebne do zasiedzenia (usucapio).

Przedmiot: rzeczy nadające się do zasiedzenia, spadek, żona. Na usus opierało się potem posiadanie wedle prawa cywilnego - possessio civilis.

P o s s e s s i o - władztwo zbliżone do własności - zawierało używanie i korzystanie z rzeczy. Nabywano je przez faktyczne objęcie rzeczy a tracono przez ustanie faktycznego władztwa.

Rozciągnięcie possessio na nieruchomości - w późnej republice.

Okres przedklasyczny i klasyczny - kazuistyka, liczne kontrowersje, niejednoznaczna terminologia odnośnie kwestii posiadania.

P o s i a d a n i e ( p o s s e s s i o ) - faktyczne władztwo nad rzeczą (corpus) z idącą w tym kierunku wolą (animus) bez względu na przysługiwanie prawa.

Animus:

podział jest podstawą 2 rodzajów posiadania (zależnego i samoistnego)

Posiadaczem był więc kupujący, obdarowany a nawet złodziej; nie byli nim natomiast: depozytariusz, komodatariusz, najmobiorca, użytkowca.

Posiadanie pojmowane było jako sam fakt i przeciwstawiane własności.

Posiadacz:

W prawie wulgarnym - possessio oznaczało własność wraz z zawartymi w niej ograniczonymi prawami rzeczowymi. Doszło do pomieszania terminów, jednak rozróżniano władztwo faktyczne i prawne oraz ochronę petytoryjną i posesoryjną.

Justynian powrócił do terminologii klasycznej.

Podział z punktu widzenia prawa cywilnego:

(nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania)

np. najemca po śmierci wynajmującego nie mógł skutecznie zadecydować, że zajmuje rzecz jako spadkobierca

(w Osuchowskim i z wykładu - possessio naturalis = dzierżenie, detencja patrz poniżej)

Za Justyniana:

Posiadanie wedle ius honorarium  posiadanie i n t e r d y k t a l n e (ad interdicta)

(possessio lub possessio ab interdicta)

Posiadacze interdyktalni:

  1. posiadacz z wolą zatrzymania rzeczy dla siebie jako należącej do niego (m .in. każdy possessor civilis) Należał tu przede wszystkim właściciel - nie była istotna dobra/zła wiara. Chroniony był też złodziej, ale nie przeciw okradzionemu.

  1. posiadacze wykonujący faktyczne władztwo dla innej osoby i uznający swój obowiązek wydania jej tej rzeczy:

Podział posiadania ze względu na okoliczności faktyczne:

D z i e r ż e n i e (detencja) - posiadanie nie będące ani possessio civilis ani posiadaniem interdyktalnym (w Rzymie używano zwrotów habere, tenere).

[w Osuchowskim:

Należało tu fizyczne władanie rzeczą z wolą zatrzymania jej dla innej osoby. Takimi dzierżycielami byli: depozytariusz, komodatariusz, zleceniobiorca, negotiorum gestor, najmobiorca]

Q u a s i p o s s e s s i o - termin nietechniczny określający uprawnienia (specjalne interdykty) niektórych dzierżycieli (np. użytkownik)

W prawie poklasycznym  faktyczne wykonywanie treści pewnych praw rzeczowych (inaczej possessio iuris - posiadanie prawa)

1. Nabycie - corpore et animo - następowało przez stworzenie stanu faktycznego władztwa z wola opanowania danej rzeczy. Wola kwalifikowała władztwo nad rzeczą.

C o r p u s - chodziło o faktyczne opanowanie rzeczy za pomocą fizycznego zetknięcia się z nią. Czasem były dodatkowe wymogi.

Przy pierwotnym nabyciu - wymagano więcej oznak (np. wejścia na grunt)

Przy nabyciu pochodnym - mniejsze wymogi - żądano obecności nabywcy,

Celsus - przy nieruchomościach wystarczało pokazanie jej z wieży

Longa manu traditio (tradycja długa ręką) - nie był potrzebny fizyczny kontakt przy ruchomościach, jeśli bez niego było nabyte faktyczne władztwo. Wskazanie rzeczy z odległości bez jej materialnego przekazania, przekazanie kluczy do magazynu z danymi rzeczami (tzw. traditio clavium) itp.

Brevi manu traditio (tradycja krótką ręką) - gdy dzierżyciel miał już faktyczne władztwo - wystarczała sama wola (np. najemca kupuje najmowany przez niego dom od właściciela)

A n i m u s - wola oceniana naturalnie jako fakt - mniejsze wymogi formalne

Można było coś nabyć dla innego przez osoby nie tylko podległe jego władzy - także procurator, opiekun (od okresu średnioklasycznego).

Osoby nie posiadające zdolności do czynności prawnych - nie mogły powziąć woli nabycia prawa.

2. Utrzymanie posiadania - przez zachowanie corpus i animus. Z biegiem czasu posiadanie pozostawało aż do definitywnej utraty władztwa (np. posiadanie pastwiska, z którego korzysta się tylko w zimie, posiadanie zbiegłego niewolnika - utrzymane samą wolą).

3. Ustanie posiadania

(w Litewskim):

W razie śmierci possessio przechodziła prawdopodobnie na heredes sui (ale nie na extranei)

Do ochrony posiadania służyła obrona konieczna lub i n t e r d i c t a p o s s e s s o r i a.

Interdykty miały duże znacznie dla późniejszego rozstrzygnięcia kwestii własności. Kto w postępowaniu interdyktalnym zwyciężył jako powód, uzyskiwał w procesie o własność dogodniejsze stanowisko pozwanego.

Podział interdicta possessoria

cel dwóch pierwszych - usunięcie naruszenia lub odebrania posiadania, które zostało dokonane vi, clam lub precario.

  1. I n t e r d i c t a r e t i n e n d a e p o s s e s s i o n i s :

(zmierzające do utrzymania rzeczy)

Interdictum uti possidetis i interdictum utrubi  należały do interdicta duplicia (oznaczało to że zasądzonym mógł być też i powód)

Zakaz pretora kierował się równocześnie przeciw dwóm osobom, które były równocześnie powodami i pozwanymi. Oba interdykty były prohibitoryjne - zmierzały do usunięcia naruszenia lub do odebrania posiadania. Wygrywała strona, która w relacji do przeciwnika była posiadaczem niewadliwym.

a) Interdictum uti possidetis - chroniło ostatniego niewadliwego posiadacza nieruchomości. Interdykt ten zakazywał dokonywania gwałtem zmiany w istniejącym stanie posiadania nieruchomości.

Powód: ten kto w chwili jego udzielenia daną rzecz posiadał spokojnie jako nabytą niewadliwie; domagał się aby przeciwnik zaniechał naruszania jego posiadania.

Pozwany: mógł zgłosić zarzut wadliwego posiadania - exceptio vitiosae possessionis. Na skutek tego zarzutu mógł nawet uzyska z powrotem utracony w swoim czasie grunt.

b) Interdictum utrubi - interdykt posesoryjny dla ochrony posiadania rzeczy ruchomej.

Uprawniony: posiadacz rzeczy niepokojony przez inną osobę, także ten, kto utracił posiadanie rzeczy.

Zwyciężał ten, kto rok licząc wstecz od wydania interdyktu posiadał rzecz dłużej.

Dopuszczalne było exceptio vitiosae possessionis.

(za Justyniana - chroniony był niewadliwy posiadacz w chwili litis contestatio)

  1. I n t e r d i c t a r e c u p e r a n d a e p o s s e s s i o n i s :

(zmierzające do odzyskania rzeczy)

a) Interdictum unde vi - intedykt posesoryjny, restytutoryjny - zmierzał do przywrócenia własności na rzecz wyzutego z niej przemocą posiadacza (najważniejszy interdykt w prawie poklasycznym - zwany także interdictum momentariae possessionis).

Pozwany: ten, kto dokonał wyzucia lub osoba na której polecenie wyzucia dokonano

Zmiany za Konstantyna (Litewski):

Interdictum de vi armata - rodzaj interdictum unde vi; służył do usunięcia posiadania przez zbrojną bandę (nie był ograniczony terminem i przysługiwał także posiadaczowi wadliwemu)

b) Interdictum de precario - zmierzało do zwrotu posiadania rzeczy oddanej w precarium

Także Intedictum utrubi - odnośnie ruchomości spełniał rolę interdictum recuperandae possessionis do reformy justyniańskiej.

  1. I n t e r d i c t a a d i p i s c e n d a e p o s s e s s i o n i s

(zmierzające do nabycia posiadania)

a) Interdictum Salvianum (interdykt salwiański) - interdykt prohibitoryjny, przysługiwał zastawnikowi, który wydzierżawił grunt rolny i umownie miał zabezpieczone swoje roszczenia z tytułu dzierżawy na inwentarzu dzierżawcy. Oddający w dzierżawę mógł żądać oddania mu w posiadanie inwentarza zastawionego przez dzierżawcę.

b) Interdictum quorum bonorum - inredykt restytutoryjny - za jego pomocą dziedzic mógł domagać się oddania w posiadanie spadku. Legitymację bierną posiadał każdy posiadacz rzeczy spadkowych.

Justynian - zrównał interdicta z actiones

Przy interdictum unde vi:

III. WŁASNOŚĆ (DOMINIUM, PROPRIETAS)

P r o p r i e t a s - termin wskazujący element należenia do podmiotu

D o m i n i u m - termin wskazujący element władztwa

Pierwotnie, we wczesnej republice - chodziło o władzę ojca rodziny nad osobami i rzeczami. Niektóre instytucje (mancipatio, in iure cessio, usucapio) odnosiły się zarówno do osób jak i do rzeczy.

Początkowo nie odróżniano także własności od posiadania.

Własność kolektywna - istniała pierwotnie na gruntach (np. rody), najdłużej utrzymały się wspólne pastwiska (ager compascuus). Istnienie własności kolektywnej w ogóle jest jednak problematyczne i stanowi do dziś przedmiot sporów.

Własność państwowa - znana od zawsze, głównie na ager publicus.

Okres późnej republiki - wyraźne wykształcenie własności.

W ł a s n o ś ć ( k w i r y t a r n a ) - pełne, chronione prawem władztwo nad rzeczą, chronione przeciw każdemu skargą rzeczową (actio in rem).

Prawo b e z w z g l ę d n e i w y ł ą c z n e (mogła istnieć tylko jedna własność na rzeczy)

(wykluczona jest własność wielu osób na całości rzecz)

Własność oddzielano od posiadania i praw na rzeczy cudzej.

Podmiot własności - każdy, kto miał c o m m e r c i u m

Przedmiot własności - rzeczy znajdujące się w obiegu

Prawo wulgarne - nawrót do najdawniejszego prawa

Nie oddzielano wyraźnie posiadania od własności - nastąpiło pomieszanie terminologiczne.

Pojawienie się prawa własności związane jest z pojawieniem się formalnych aktów prawnych - m a n c i p a t i o, v i n d i c a t i o wymagających do zachowania formalności uchwycenia rzeczy.

Dlatego początkowo własność prywatna odnosiła się tylko do rzeczy prywatnych i przysługiwała tylko pater familias.

Własność na nieruchomościach pojawiła się później niż na ruchomościach.

Własność nieruchomości należała początkowo do rodów (gentes), potem w ich miejsce wstąpiło państwo.

Jeszcze przed ustawą XII tablic ziemia w Italii stanowiła własność państwową. Poszczególni obywatele nie stawali się właścicielami tego ager publicus, a tylko posiadaczami.

Ager occupatorius - grunt przeznaczony pod uprawę, za który nie płacono czynszu, obejmowany w posiadanie za zezwoleniem magistratury.

Obszarami nowo zdobytymi zarządzano w rozmaity sposób, mogły one być:

Po lex Thoria ze 111 r. p.n.e  zawłaszczony grunt państwowy (ager publicus) został przekształcony we własność prywatną, dawnym posiadaczom zapewniono możność swobodnego dysponowania gruntem zawłaszczonym.

Własność k w i r y t a r n a (dominium ex iure Quiritium) - grunty Italskie i ruchomości - przysługiwała tylko obywatelom rzymskim. Własność cudzoziemców oceniano wedle ich praw narodowych.

Grunty pozaitalskie - do końca republiki przedmiot własności państwowej. Nie były one przedmiotem własności kwirytarnej, chyba, że na mocy ius Itallicum traktowano je na równi z gruntami położonymi w Italii. Z gruntami pozaitalskimi związany był specjalny podatek gruntowy:

Osoba prywatna miała podobne do posiadania, trudne do zdefiniowania prawo do korzystania z gruntów (uti, frui, habere, possidere) (Gaius: tzw. possessio vel ususfructus)

Własność b o n i t a r n a (pretorska)

Własnośc bonitarna powstawała przede wszystkim na skutek zbycia res mancipi przez traditio bez mancypacji lub in iure cessio. Nabywca nie uzyskiwał własności kwirytarnej, ale miał rzecz w swoim majątku i doznawał ochrony prawnej przez a c t i o P u b l i c i a n a.

Jeśli zbywca wystąpił potem z rei vindicatio, nabywcy przysługiwała exceptio rei venditae et traditae (przy kupnie) lub exceptio doli (przy innych tytułach) w celu oddalenia powództwa zbywcy.

W razie kolizji własności bonitarnej z kwirytarną - właściciel bonitarny doznawał ochrony w posiadaniu i używaniu rzeczy - własnośc kwirytarna przedstawiała się wówczas jedynie jako uprawnienie ( n u d u m i u s Q u i r i t i u m )

Własność bonitarna występowała także przy bonorum possessio (spadkobraniu wedle prawa pretorskiego).

Prawo justyniańskie - te zarzuty pozostały tylko przy nabyciu od niewłaściciela, który potem został właścicielem.

Od Kodyfikacji Jutyniana: jednolita własność (brak rozróżnień) plena in potestas - pełnia władzy nad rzeczą.

Ograniczenia prawa własności_________________________________________________

Nie było ich dużo - ich ilość zwiększyła się za dominatu.

Na podstawie umowy - w razie przyzwolenia na wykonywanie innego prawa rzeczowego

Ograniczenia z mocy prawa:

Przepisy dotyczące grzebania zmarłych, szerokości drogi, normy budowlane, leges sempturiae - przepisy przeciw zbytkowi z III i II w. p.n.e., rozporzadzenia cesarskie przeciw nadużyciom nad niewolnikami

Własność - czasowo nieograniczona

Dotyczyła ograniczonego przedmiotu, dotyczyło to także gruntu.

Działalność górnicza:

Pryncypat - osoby prywatne mogły prowadzić działalność górniczą na gruntach publicznych - na skutek jej wykonywania uzyskiwały od fiscusa uprawnienie górnicze - w połowie od razu, w połowie po zapłaceniu określonej sumy pieniężnej.

Dominat - dopuszczono działalność górniczą na dobrach prywatnych - 10% uzyskanych minerałów należało przekazać państwu i właścicielowi gruntu.

Liczne zakazy rozporządzania własnością:

    1. Gdy gałąź dzrzewa zwisała poniżej 15 stóp lub nad budynkiem sąsiada - można było żądać od właściciela drzewa usunięcia gałęzi. W razie braku reakcji można było ją usunąć samemu. Potem służyły temu dwa interdykty interdicta d e a r b o r i b u s c a e d e n d i s.

    1. Można było zbierać co drugi dzień (Osuchowski - co trzeci dzień) owoce spadłe na grunt sąsiada - na ochronę służyło:

interdictum d e g l a n d e l e g e n d a.

    1. Jeżeli ktoś przez zmiany na swym gruncie spowodował większy spływ wody deszczowej na grunt sąsiada, ten ostatni miał wówczas a c t i o a q u a e  p l u v i a e a r c e n d a e. W prawie Justyniańskim brano także pod uwagę sytuację przeciwną - celem było zabezpieczenie spływu.

    1. Należało znosić tzw. i m m i s i o n e s - wpływy wody, dymu, zapachu, ciepła w granicach normalnego korzystania z nieruchomości

    1. Obowiązek znoszenia wystających na pół stopy części budowli sąsiada

    1. Droga konieczna - w razie braku dostępu do drogi publicznej lub w razie jego utrudnienia (zajmowano się tym w postępowaniu administracyjnym);

Prawo dojścia do grobu - iter ad spulchrum.

    1. W razie zagrożenia szkodą przez zawalenie się budynku sąsiada

- a c t i o d a m n i i n f e c t i

Potem w tej sytuacji: c a u t i o d a m n i i n f e c t i - stypulacyjne przyrzeczenie pokrycia przyszłej ewentualnej szkody. W razie odmowy stypulacji - stosowano pretorską missio in possessionem (missio ex primo decreto), która wprowadzała zagrożonego w posiadanie gruntu na którym budowla się znajdowała. W razie dalszej odmowy zagrożony uzyskiwał własność na tym gruncie.

    1. O p e r i s n o v i n u n t i a t i o - oświadczenie złożone sąsiadowi, że budowana przez niego budowla jest bezprawna. Sąd wstrzymywał wówczas budowlę. Jeśli tego nie uczynił mógł udzielić restytutoryjnego interdyktu

i n t e r d i c t u m d e m o l i t o r i u m o usunięcie budowli.

1) Budujący mógł kontynuować budowlę dając zabezpieczenie (cautio), że wstrzyma budowle w razie, gdy okaże się ona bezprawna.

Zakazujący wygrywał proces z owej cautio jeżeli wykazał, że posiadał prawo zakazu budowania - ius prohibendi

2) Budujący mógł żądać usunięcia zakazu budowania - realizowano to poprzez decretum, postanawiające warunkowo, że zakaz zostanie zniesiony jeśli nie jest oparty na ius prohibendi. Można było wówczas kontynuować budowanie. Zakazujący miał jednak nadal actio in rem.

Okres poklasyczny - znika cautio i warunkowe decretum. Właścicel mógł zakazać budowy na 1 rok (za Justyniana - 3 miesiące) - w tym czasie rozstrzygano spór o ius prohibendi.

Operis novi nuntiatio przysługiwało także każdemu obywatelowi w razie budowy zagrażającej powszechnemu korzystaniu z publicznego placu lub drogi.

    1. właściciel posiadał interdictum q u o d v i a u t c l a m o restytucję przeciw temu, kto przemocą lub potajemnie zrobił urządzenia lub dokonał innej zmiany na jego nieruchomości.

W prawie poklasycznym  istniała ogólna skarga w razie przeszkód wynikłych z działalności sąsiada.

Najdawniejsza wspólna własność - wspólnota heredes sui (consortium ercto non cito) - poszczególni uczestnicy nie mieli samodzielnych udziałów w majątku - każdy niezależnie od innych miał prawo rozporządzać majątkiem i jego przedmiotami.

Współwłasność w częściach idealnych ( c o m m u n i o ) . Mogła powstać w wyniku np. spółki, dziedziczenia, zmieszania pewnych rzeczy płynnych.

Ta communio zastąpiła wspólnotę spadkową w miejsce consortium.

Każdy właściciel - mógł rozporządzać swoim udziałem samodzielnie.

Całą rzeczą mogli rozporządzać tylko wszyscy współwłaściciele razem.

Używanie i pobieranie pożytków - każdy stosownie do udziałów.

Ius prohibendi - przysługiwalo każdemu ze współwłaścicieli - w formie samopomocy lub skargi. Prawo poklasyczne  zakazało samopomocy, zamiast ius prohibendi wprowadziło obowiązek pozytywnej zgody.

Podział współwłasności

W postępowaniu brali udział wszyscy uczestnicy - występowali w równej mierze w charakterze powodów i pozwanych. Sędzia poprzez a d i u d i c a t i o stwarzał własność samodzielną w drodze wyroku i przysądzał ją stronom.

Podział dokonywany był fizycznie - w razie niepodzielność rzecz przysądzano jednemu a reszta otrzymywała spłaty lub rzecz licytowano i każdy otrzymywał pieniądze.

A c t i o f i n i u m r e g u n d o r u m - skarga zmierzająca do uregulowania granic

Controversia de fine - dotyczyła uregulowania confinium, szerokiego na 5 stóp należącego po połowie do każdego sąsiada (korzystano wówczas z powyższej skargi)

Controversia de loco - spór o własność lub posiadanie

W prawie justyniańskim  usunięto rozróżnienie na controversia de loco i de fine - actio finium regundorum dla każdego sporu granicznego.

Nabycie następowało na skutek różnych zdarzeń - działań ludzkich i innych, niezależnych od nich wydarzeń.

Podział na nabycie pierwotne i pochodne (Hugo Grotius)

Nabycie pochodne - opierało się na własności poprzednika. Mówiono wówczas o przeniesieniu własności

(nikt nie może przenieść na innego więcej prawa niż sam ma)

Nabycie pierwotne - następowało niezależnie od prawa poprzednika - nawet wtedy gdy go w ogóle nie było.

Prawo rzymskie rozróżniało także:

Prawdopodobnie najstarszy sposób - powodowało natychmiastowe nabycie własności.

Polegało na objęciu w posiadanie rzeczy niczyich ( r e s n u l l u s ).

Można było zawłaszczyć:

Spór o wygasnięcie własności rzeczy porzuconej:

Ruchomość wartościowa tak długo ukryta w gruncie, że nie można było ustalić jej posiadacza.

Własność na skarbie nabywa się przez jego znalezienie (inventio thesauri).

Pierwotnie właścicielem stawał się właściciel gruntu ­- potem nastąpiły zmiany.

Od Hadriana współwłasność znalazcy i właściciela gruntu.

Regulacje prawne odnośnie tych przypadków były kazuistyczne i skomplikowane.

A c c e s s i o - polega na tym, że pewna rzecz samoistna przez połączenie z drugą rzeczą samoistną staje się częścią składową tej ostatniej jako rzeczy głównej.

Mogło nastąpić w trzech wariantach:

  1. ruchomość + nieruchomość

  2. nieruchomość + nieruchomość

  3. ruchomość + ruchomość

  1. Ruchomość + nieruchomość

a) p l a n t a t i o i s a t i o - w razie zasadzenia na cudzym gruncie własnej rośliny z własnego nasiona z chwilą zapuszczenia korzeni roślina ta staje się własnością właściciela gruntu, jeżeli pozostawał on w dobrej wierze.

b) i n a e d i f i c a t i o - ktoś stawia na cudzym gruncie budynek z własnego materiału lub odwrotnie. Właściciel budynku nabywa własność budynku w myśl zasady „superficies solo cedit”. Własność materiału - uśpiona - odżywa ponownie po zburzeniu budynku.

SUPERFICIES SOLO CEDIT

Ruchomości na powierzchni gruntu połączone z nim przypadały właścicielowi gruntu - nieruchomość była rzeczą główną.

Postawienie budowli na cudzym gruncie powodowało nabycie własności budowli przez właściciela gruntu. Nie była znana odrębna własność mieszkań lub pięter.

W zachodniorzymskim prawie wulgarnym ta zasada nie obowiązywała - potrzebna była do tego zgoda właściciela gruntu.

  1. Nieruchomość + nieruchomość

a) a l l u v i o (przymulisko) - powolny przyrost ziemi do brzegu - własność nad nim nabywał właściciel brzegu.

b) a v u l s i o (oderwisko) - zachodziło, gdy część ziemi została rzucona przez wodę z miejsca wyżej położonego, w miejsce niżej położone i z nim się zrosła - grunt powiększał się wówczas o taką część.

c) a l v e u s d e r e l i c t u s (opuszczone koryto rzeki) - powstawało, gdy rzeka opuściwszy swoje koryto płynęła w innym kierunku. Właściciele przybrzeżnych gruntów dzielili się opuszczonym korytem po połowie.

d) i n s u l a i n f l u m i n e n a t a (wyspa powstała na rzece) - stawała się własnością właścicieli gruntów przybrzeżnych - gdy powstała na środku - dzielono ją po połowie, gdy bliżej któregoś z brzegów - przypadała właścicielowi mającemu grunt na tym brzegu.

  1. Ruchomość + ruchomość

a) f e r r u m i n a t i o - stopienie razem metalowych części. Rzecz połączona tak ściśle z rzeczą główną stawała się własnością właściciela rzeczy głównej. Nawet w wypadku późniejszego odłączenia prawo własności nie odżywało.

(np. przyłączenie ramienia do posągu)

b) p l u m b a t i o - połączenie pewnej rzeczy z rzeczą główną tego rodzaju, że odłączenie ich od siebie jest możliwe i widoczne na zewnątrz. Właściciel rzeczy głównej nabywał własność na rzeczy przyłączonej ale z chwilą jej odłączenia odżywało prawo własności dawnego właściciela - mógł on dochodzić zwrotu przez actio ad exhibendum.

(np. wprawienie perły w pierścień)

c) t e x t u r a - właściciel materiału stawał się właścicielem tkaniny na nim wykonanej, nawet jeżeli przedstawiała ona większą wartość

d) s c r i p t u r a - właściciel materiału pisarskiego stawał się właścicielem tego co na nim zapisano.

e) p i c t u r a - właściciel materiału stawał się właścicielem namalowanego na nim obrazu. W prawie justyniańskim - dzieło sztuki było własnością artysty malarza - właściciel materiału mógł się domagać zwrotu wartości materiału.

Żądanie odłączenia rzeczy przyłączonej do rzeczy głównej - actio de exhibendum a potem wniesienie rei vindicatio.

C o n f u s i o - zmieszanie płynów należących do różnych właścicieli. Jeśli płynów nie dało się oddzielić - powstawała współwłasność (communio pro indivisio). Współwłaściciele korzystali z pożytku mieszaniny w tym stosunku, w jakim własność poszczególnych płynów do nich należała.

C o m m i x t i o - Zmieszanie rzeczy stałych. Również powstawała współwłasność. Każdy z uczestników stawał się współwłaścicielem mieszaniny w takim stosunku, jaki przedstawiała jego wartość udziału w całej mieszaninie. Mógł się też domagać zwrotu.

W razie zmieszania pieniędzy nie dającego możliwości i ch odróżnienia  właścicielem stawał się posiadacz.

Przerobienie cudzej rzeczy polegało na tym, że powstawała nowa rzecz innego rodzaju (np. wino z winogron).

Nie miało to znaczenia jeśli ktoś ze swojej rzeczy zrobił inną - miało natomiast jeżeli ktoś w dobrej wierze z cudzego materiału zrobił nową rzecz.

Prokulianie: powstała nowa rzecz - przetwórca nabywał ja przez zawłaszczenie

Sabinianie: dana rzecz dalej istniała i jej właściciel miał do niej prawo

Paulus - pogląd pośredni:

jeśli nową rzecz dało się przywrócić do stanu poprzedniego - nabywał ja właściciel;

jeżeli nie dało się przywrócić rzeczy do stanu poprzedniego - nabywał ją przetwórca.

Zachodniorzymskie prawo wulgarne - za Sabinianami

Justynian - za opinią Paulusa

Po oddzieleniu od rzeczy macierzystej - przypadały właścicielowi, chyba, że wyprzedziły go inne osoby. Przed odłączeniem - owoc jest częścią rzeczy macierzystej.

Przez separatio nabywali własnośc także;

Przez perceptio nabywa owoce:

Przez traditio nabywa owoce:

Z a s i e d z e n i e - nabycie własności skutkiem ciągłego posiadania przez przepisany prawem okres czasu (definicja Modestinusa)

Przepis XII Tablic:

USUS AUCTORITAS FUNDI BIENNIUM, CETERARUM RERUM ANNUS ESTO

(Położenie prawne oparte na posiadaniu i gwarancji zbywcy ma trwać przy gruncie dwa lata, a przy innych przedmiotach - rok)

Od późnej republiki - sposób nabycia własności na skutek kwalifikowanego posiadania (dobra wiara, słuszny tytuł) przez pewien czas.

Już ustawa XII Tablic wykluczała cudzoziemców.

R e s h a b i l i s - przedmiot zasiedzenia - rzeczy podlegające własności kwirytarnej (za Justyniana - w ogóle własności)

Wykluczone było zasiedzenie:

Przy zasiedzeniu chodziło o p o s s e s s i o c i v i l i s (posiadanie rzeczy z wolą by mieć ją za swoją i zatrzymać dla siebie).

tzw. t i t u l u s p u t a t i v u s - tytuł rzekomy oparty na przekonaniu nabywcy o ważnej causa - jego problem był skomplikowany - rozwiązywano go kazuistycznie.

Dioklecjan i Justynian zupełnie odrzucili tytuł rzekomy.

D o b r a w i a r a - wymagano jej od II w. p.n.e.

Różne rozumienie dobrej wiary przez jurystów:

Obiektywne - rzetelność nabywcy oceniana miarą etyczną

Subiektywne - błąd, polegający na tym, że zasiedzający nie wiedział, że zachodził brak uniemożliwiający nabycie od razu.

MALA FIDES SUPERVENIENS NON NOCET

Działało domniemanie dobrej wiary - dobra wiara powinna jednak istnieć w chwili objęcia rzeczy w posiadanie

Bieg zasiedzenia mógł ulec przerwie ( u s u r p a t i o ) następowało to na skutek utraty posiadania. Wówczas bieg zasiedzenia należało liczyć od nowa. Przy tzw. successio in possessionem spadkobierca mógł kontynuować posiadanie spadkodawcy.

Przy tytule szczegółowym - następca mógł zacząć od nowa zasiedzenie, jeśli sam spełniał wymogi usucapio (od Sewerów dopuszczalne było doliczenie czasu zbywcy)

L o n g i t e m p o r i s p r a e s c r i p t i o - instytucja zasiedzenia powstała pod wpływem hellenistycznym, uznana przez Sewerów. Wykształciła się z początkowego zarzutu przedawnienia (praescriptio temporis - 10 lub 20 lat) przeciwko skardze wydobywczej właściciela

Przedmiot: początkowo grunty prowincjonalne niedostępne dla usucapio, potem - ruchomości

Legitymowani: peregryni, obywatele rzymscy (przynajmniej co do nieruchomości)

Termin: jeżeli obaj mieszkali w tej samej gminie (inter praesentes) - 10 lat, jeżeli w innych (inter absentes) - 20 lat.

Prawo poklasyczne - zanik usucapio - pozostaje tylko longi temporis praescriptio.

Konstantyn Wielki wprowadził ogólny 40-letni termin - nie wymagano tytułu ani dobrej wiary.

Funkcje dowodowe zasiedzenia - ułatwiało przeprowadzenie dowodu własności - gdy nie można było ustalić, czy rzecz nabyto od posiadacza czy od właściciela.

Funkcja pewności prawnej - bezpieczeństwo obrotu - uporządkowanie i zapobieżenie trwałej rozbieżności między posiadaniem a własnością.

W szczególności chodziło o usunięcie trzech rodzajów rozbieżności:

Elementy usucapio i longi temporis praescriptio  tzw. zasiedzenie zwyczajne

Wymogi zasiedzenia za Justyniana określa średniowieczny heksametr:

  1. R e s h a b i l i s - rzeczy, które można było zasiedzieć (patrz wcześniej)

  2. T i t u l u s - ogół przyczyn umożliwiających nabycie rzeczy.

Musi być słuszny (iustus) i prawdziwy (verus)

Titulus putativus - możliwy wówczas, gdy da się go usprawiedliwić jako error probabilis.

  1. B o n a f i d e s - dobra wiara - przekonanie, że posiadanie rzeczy jest zgodne z prawem. Musiało istnieć w chwili zawarcia czynnosci prawnej. Późniejsza „mala fides” nie przeszkadza zasiedzeniu.

  2. P o s s e s s i o - posiadanie musiało być nieprzerwane. W razie utraty posiadania - przerwa (usurpatio)

Zawieszenie biegu zasiedzenia - możliwe w razie nieobecności właściciela z ważnych powodów

Wstrzymanie biegu zasiedzenia gdy:

    1. rzecz przeszła na własność osoby, przeciw której nie mogło biegnąć zwyczajne zasiedzenie

    2. jeśli właściciel z pewnych przyczyn (np. małoletni) nie miał możności przerwania zasiedzenia, nie mogąc wnieść przeciw zasiedzającemu powództwa windykacyjnego.

  1. T e m p u s - czas wymagany do zasiedzenia

Usucapio - ruchomości (termin 3-letni)

Longi temporis praescriptio - nieruchomości (termin 10 lub 20-letni)

Accessio temporis vel possessionis - posiadacz ad usucapionem mógł doliczyć do czasu swego posiadania również czas posiadania rzeczy przez poprzednika. Następca musiał spełnić wymogi zasiedzenia (słuszny tytuł, dobra wiara)

Successio in usucapionem - zachodziła przy dziedziczeniu. Dziedzic miał prawo doliczyć do czasu swego posiadania czas posiadania przez spadkodawcę. Spadkobierca nie musiał spełniać wymogów zasiedzenia (słuszny tytuł, dobra wiara)

l o n g i s s i m i t e m p o r i s p r a e s c r i p t i o - 30, 40 lat - dla rzeczy kościołów, piae causae itp. Nie wymagano słusznego tytułu ale konieczna była dobra wiara

Nie były wyłączone spod tego zasiedzenia rzeczy skradzione ani wymuszone gwałtem.

Pochodne sposoby nabycia własności____________________________________________

L e g a t u m p e r v i n d i c a t i o n e m (patrz - prawo spadkowe)

A d i u d i c a t i o - przysądzenie. Przyznanie praw rzeczowych drogą konstytutywnego wyroku.

Najważniejsze - umowy przenoszące własność

Dwie formalne i abstrakcyjne - m a n c i p a t i o i i n i u r e c e s s i o

Jedna nieformalna i kauzalna - t r a d i t i o.

Odróżnienie aktu rozporządzającego przenoszącego własność i zobowiązania do przeniesienia własności  duże osiągnięcie prawa rzymskiego.

Pierwotnie zwane m a n c i p i u m.

Przez mancipatio ktoś brał w swe władztwo odpłatnie inną osobę będącą pod cudza władzą lub rzecz.

Przedmiotem mancipium były jedynie r e s m a n c i p i.

Akt dostępny tylko dla obywateli rzymskich, jednostronny, starszy niż ustawa XII Tablic.

Akt ściśle formalny ( p e r a e s e t l i b r a m) - nabywca (mancipio accipiens) przed 5 świadkami i wagowym (libripens) chwytał przedmiot ręką i wypowiadał formułę: hunc ego hominem. Początkowo przy czynności tej posługiwano się spiżem, potem pieniędzmi.

Nie wymagano przeniesienia posiadania. Zbywca (mancipio dans) znosił milcząco całe działanie i przyjmował zapłatę.

Efekt mancipatio - m a n c i p i u m - pewien rodzaj władztwa.

Przy osobach przypominał on niewolę, przy rzeczach - własność.

Mancipatio w ogólnym zastosowaniu była aktem abstrakcyjnym - niezawisłym od żadnej causa. Należała do a c t u s l e g i t i m i - nie dopuszczalne było dodanie warunku ani terminu.

Skargi przy mancypacji:

1) Z mancipatio rodziła się rękojmia - a u c t o r i t a s.

Jeśli osoba trzecia wystąpiła przeciw nabywcy z rei vindicatio, zbywca musiał stanąć po jego stronie. Jeśli nie stanął, lub nabywca przegrał spór - musiał zapłacić nabywcy podwójną cenę kupna (na podstawie skargi a c t i o a u c t o r i t a t i s).

2) W razie e w i k c j i rzeczy (gdyby prawny właściciel potem odebrał rzecz kupującemu uzasadniając to że nie jest on właścicielem) nabywcy przysługiwała actio auctoritatis, na mocy której zbywca musiał zapłacić nabywcy duplum ceny kupna.

3) Gdy przedmiotem zbycia był grunt a zagwarantowany przez sprzedawcę obszar gruntu nie odpowiadał prawdzie - nabywcy przysługiwało a c t i o d e m o d o a g r i o zapłacenie duplum wartości brakującej przestrzeni gruntu.

M a n c i p a t i o n u m m o u n o - mancypacja za symboliczna cenę (prawdopodobnie od XII Tablic)

CUM NEXUM FACIET MANCIPIUMQUE, UTI LINGUA NUNCUPASSIT, ITA IUS ESTO.

(jesli ktos dokona nexum lub mancipatio, niech będzie prawnie wiążące to, co słownie oświadczył)

Dodatkiem takim mogło być jednostronne oświadczenie (lex mancipio dicta).

Mogło być także dołączone tzw. p a c t u m f i d u c i a e

Już po wydaniu ustawy XII Tablic wykorzystywano mancypację w prawie rodzinnym do stworzenia nowych czynności - m. in. e m a n c i p a t i o, a d o p t i o

C o e m p t i o - również opierało się na mancipatio, ale w zmienionej formie

T e s t a m e n t u m p e r a e s e t l i b r a m - także bazował na mancypacji

I n i u r e c e s s i o - odstąpienie przed sądem - zachodziło w pierwszej fazie postępowania legisakcyjnego.

S t r u k t u r a - fikcyjny proces windykacyjny wedle legis actio sacramento in rem.

Wyinterpretowany z przepisu proceduralnego „confessus pro iudicato est”.

C e l - ustanowienie, przekazanie lub zniesienie wszystkich praw, które mogły być przedmiotem procesów windykacyjnych, zarówno z zakresu prawa rzeczowego jak i poza nim.

Mogły być dołączone leges dictae i pactum fiduciae

Najważniejsza funkcja - przeniesienie własności kwirytarnej wszelkich rzeczy.

Nabywca występował z rei vindicatio a zbywca milczał lub uznawał roszczenie. Następnie pretor, w drodze a d d i t i o przyznawał własność kwirytarną nabywcy.

Znikła w okresie poklasycznym - w prawie justyniańskim zastąpiła ją traditio.

Traditio____________________________________________________________________

T r a d i t i o - nieformalne przekazanie rzeczy w posiadanie lub dzierżenie wedle ius gentium. Polegała na tym, że jedna osoba (pozbywca) oddawała drugiej (nabywcy) jakąś rzecz ruchomą lub nieruchomą w posiadanie z wolą przeniesienia na niej własności.

Instytucja stara, być może starsza od mancipatio.

Do przeniesienia własności wymagano:

  1. rzeczywistego wręczenia rzeczy

wyjątkowo mogło dojść do przeniesienia rzeczy przez porozumienie stron w wypadku:

    1. brevi manu traditio - jeśli nabywca był dzierżycielem rzeczy przed porozumieniem się z pozbywcą co do przeniesienia własności

    2. constitutum possessorum - jeśli przenoszący własność zatrzymuje nadal przedmiot w swoim faktycznym władaniu (np. następnie ją dzierżawi)

    3. cesji windykacyjnej - jeśli pozbywający rzecz odstępuje nabywcy roszczenie przeciw osobie trzeciej, która ma przedmiot w faktycznym władaniu (np. jako dzierżawca)

  1. i u s t a c a u s a (iustus titulus) - prawnie uznanego celu skierowanego na nabycie własności. Zazwyczaj iusta causa była ważna czynność obligacyjna (kupno, darowizna, pożyczka).

  1. W o l i przeniesienia własności - strony musiały się zgadzać na to, że własność od pozbywającego ma przejść na nabywcę (tzw. animus dominii transferendi et accipiendi).

Wyjątek: t r a d i t i o a d i n c e r t a m personam dopuszczalna w Rzymie przy iactus missilium (np. rozrzucanie pieniędzy między lud)

Traditio była k a u z a l n y m sposobem przeniesienia własności.

Np. jeśli podstawą było kupno-sprzedaż, do przeniesienia własności konieczna była zapłata.

Od XII Tablic można ją było przyrzec stypulacyjnie, w prawie klasycznym i justyniańskim wystarczało skredytować cenę, w poklasycznym - żądano zapłaty.

Możliwe, że pierwotnie kupno-sprzedaż przenosiło własność a traditio było tylko ich wykonaniem.

Traditio dawała własność:

tzw. i a c t u s m i s s i l i u m - przekazanie na rzecz osoby nieoznaczonej (np. rozrzucenie dla tłumu pieniędzy)  niektórzy juryści przyjmowali tu koncepcję traditio.

Prawo wulgarne - zanikło odróżnienie aktu przeniesienia własności i podstawy prawnej.

Dotychczasowe causa stały się samodzielnymi sposobami przeniesienia własności (zwł. kupno-sprzedaż, darowizna)

Prawo justyniańskie - traditio była jedyną umową przenosząca własność.

Do sposobów nabycia własności pochodnych przez zasądzenie władcy należały:

Przeniesienie własności przez władzę państwową gruntów zdobytych na wojnie na osoby prywatne.

V e n d i t i o s u b h a s t a

Nabycie własności na zdobyczy wojennej będącej własnością państwową w drodze publicznej licytacji.

A d i u d i c a t i o

Przysądzenie - nabycie własności na mocy wyroku mającego znaczenie konstytutywne. Zachodziło przy tzw. powództwach działowych:

Mogła też wynikać z utraty rzeczy, jej zniszczenia, zagubienia, porzucenia (wg. Sabinianów), wyjścia rzeczy z obrotu.

Wywłaszczenie - odebranie własności przez państwo dla ogólnego dobra  nie było pojmowane jako instytucja prawna. Stosowano umowny wykup, niekiedy przymus.

Nieodpłatne odebranie rzeczy - znane tylko jako kara.

Za dominatu - odbierano opuszczone grunty (agri deserti) i przydzielano je przymusowo w celu zagospodarowania.

Do ochrony własności służyły trzy najważniejsze skargi:

Była jeszcze edyktalna skarga rzeczowa wzorowana na rei vindicatio chroniąca grunty prowincjonalne - zanikła jednak za Justyniana.

R e i v i n d i c a t i o - skarga wydobywcza, powództwo petytoryjne - przysługiwała właścicielowi pozbawionemu posiadania rzeczy przeciw każdemu jej posiadaczowi lub

dzierżycielowi.

Cel rei vindicatio: r e s t i t u t i o - doprowadzenie do stanu jak gdyby przedmiot był wydany w chwili litis contestatio. Zwrot pożytków, odszkodowanie. Pozwany miał prawo zatrzymać nakłady konieczne i użyteczne.

W rozwoju historycznym skarga ta była realizowana na trzy sposoby:

1) Postępowanie l e g i s a k c y j n e s a c r a m e n t o i n r e m.

Każda ze stron występuje w charakterze powoda i pozwanego (tzw. iudicium duplex).

Egzekucja zabezpieczona była przez osoby zwane praedes litis et vindiciarum, którym powierzono tymczasowe posiadanie rzeczy.

2) Postepowanie p e r s p o n s i o n e m.

(Osuchowski)

Cel: Rozstrzygnięcie przez sędziego kwestii własności za pomocą powództwa osobowego.

Pozwany przyrzekał w drodze s p o n s i o zapłacić powodowi oznaczoną sumę pieniężną, jeśli powód zdoła udowodnić swoje prawo własności.

Pozwany dostarczał także porękę - satisdatio pro praede litis et vindiciarum - jako zabezpieczenie zwrotu rzeczy powodowi.

(Litewski)

Celem przyrzeczenia było jedynie ustalenie własności. Ustalenie własności służyło formalnie jako rozstrzygnięcie wstępne dla wyroku o sponsio.

Ciężar dowodu spoczywał tylko na powodzie.

Skarga ze sponsio dopuszczalna była w procesie legisakcyjnym a potem także formularnym.

3) Postepowanie p e r f o r m u l a m p e t i t o r i a m v e l a r b i t r a r i a m

Bezpośrednie oddanie sędziemu rozstrzygnięcia kwestii własności.

Sędzia wzywał pozwanego, aby dobrowolnie rzecz zwrócił, a gdy nie usłuchał, następowało zasądzenie.

Egzekucja zabezpieczona była przyrzeczeniem udzielenia poręki przez pozwanego (tzw. cautio iudicatum solvi)

Legitymacja czynna i bierna w rei vindicatio:

L e g i t y m a c j a b i e r n a:

DOLUS PRO POSSESSIONE EST

(podstęp jest równoznaczny z posiadaniem)

Ochrona pozwanego:

Pozwany mógł bronić się przez:

  1. zaprzeczenie powodowi prawa wniesienia skargi przez zaprzeczenie jakoby powód był właścicielem (nie miałby wówczas legitymacji czynnej)

  2. twierdzenie, że ma na zatrzymanej rzeczy pewne prawo (użytkowanie, zastaw itp.)

  3. przeciwstawienie exceptio doli generalis - sprzeciwienie się wydaniu rzeczy z powodu, że dokonawszy nakładów na rzecz pozwany posiadał pretensje o zwrot owych nakładów do powoda.

  4. Przeciwstawienie exceptio rei venditae et traditae - zarzut, że pozwany nabył rzecz w drodze kupna od pozbywającego, gdy nie był on jeszcze właścicielem rzeczy.

Odpowiedzialność powoda:

Wynikała z żądania powództwa.

Zwrot rzeczy cum omni causa (z wszystkimi przyrostami)

Pozwany mógł zgłosić pretensję o zwrot nakładów:

z powodu tych nakładów pozwany miał prawo zatrzymania rzeczy - ius retentionis

I u s t o l l e n d i - (w Litewskim) - prawo zabrania rzeczy połączonych z windykowanym przedmiotem; (w Osuchowskim) - powód mógł zabrać nakłady zbytkowne (wydane dla upiększenia rzeczy)

(Litewski)

Pożytki - pozwany musiał zwrócić te pobrane po litis contestatio; jeśli był posiadaczem w złej wierze - także z okresu przed ustanowieniem sporu.

Szkody powstałe na rzeczy po ustanowieniu sporu - ich usunięcie pokrywał pozwany.

Zbiorcza nazwa pewnych skarg właściciela kwirytarnego przeciw temu, kto nie zabierając posiadania rzeczy, naruszał jego własność, twierdząc, że miał pewne uprawnienia do ingerencji na jego rzeczy (np. służebność)

Naruszenie własności w tym wypadku mogło mieć charakter:

Cel powództwa:

Powód musiał udowodnić swoje prawo własności do rzeczy i fakt naruszenia

Pozwany musiał udowodnić swe ewentualne prawo do rzeczy (np. służebność)

Jeśli naruszający nie twierdził, że ma jakieś prawo - służyły przeciw niemu interdykty.

Skarga skierowana na przywrócenie stanu, jaki istniałby gdyby naruszenie zostało usunięte w chwili litis contestatio i na odszkodowanie.

Powstała prawdopodobnie w I w. p.n.e.

Uregulowanie opierało się na rei vindicatio.

Posiadacz ad usucapionem miał ochronę przy rei vindicatio na podstawie f i k c j i, że upłynął już termin zasiedzenia. Pretor uznawał bowiem własność bonitarna za równoznaczną z własnością kwirytarną.

Korzystali z tego głównie:

Ci posiadacze ad usucapionem byli lepsi od innych posiadaczy.

Ustępowali jednak przed:

Oba te zarzuty mogły być jednak obalone jeśli powód przeciwstawił im w replice exceptio doli lub exceptio rei venditae et traditae.

Jeżeli posiadacz ad usucapionem wystapił przeciwko drugiemu posiadaczowi ad usucapionem:

PRIOR TEMPORE, PRIOR IURE

(wcześniejszy w czasie, silniejszy w prawie)

IN PARI CAUSA MELIOR EST CONDICIO POSSIDENTIS

(w równej sytuacji lepsze jest stanowisko posiadającego)

Z ochrony tej mógł także korzystać właściciel kwirytarny by uniknąć trudnego ciężaru dowodu przy rei vindicatio.

Zanik w zachodniorzymskim prawie wulgarnym.

Skargę publicjańską przywrócił Justynian w przypadku nabycia rzeczy od niewłaściciela.

IV. PRAWA NA RZECZY CUDZEJ

1. SŁUŻEBNOŚCI

Służebności (servitutes)_______________________________________________________

Najstarszymi służebnościami były: iter, via, actus, aquae ductus

Uprawniony był właścicielem pasa drogi i wodociągu - prawo to jednak związane było prawnie z korzystającym gruntem. Ewentualnie mógł istnieć także funkcjonalny podział, w którym korzystanie należało do dwóch stron.

Dzielą się na:

Historia służebności__________________________________________________________

Od późnej republiki - samodzielne służebności gruntowe (servitutes, iura praediorum)

Służebności - było to prawo każdorazowego właściciela gruntu panującego (praedium dominans) by każdorazowy właściciel gruntu służebnego (praedium serviens) znosił pewna ingerencję właściciela gruntu panującego lub sam zaniechał ingerencji na własnej nieruchomości.

Ususfructus (użytkowanie), usus (używanie) --> w prawie klasycznym odrębne prawa.

Prawo wulgarne - zanikła klasyczna nazwa i pojecie służebności. Istniały dalej prywatnoprawne prawa do drogi i wodociągów ale nie odgraniczone ściśle od publicznoprawnych.

Prawo Justyniańskie - służebności są znowu samodzielnymi prawami.

Służebność była wówczas rzeczowym prawem do korzystania z cudzej rzeczy w ograniczonym zakresie.

Cel: zaopatrzenie niektórych osób, głównie alimentacyjne

Prawo justyniańskie znało także tzw. służebności legalne - pewne ustawowe ograniczenia własności.

Ogólne wymogi służebności ___________________________________________________

  1. Służebności musiały polegać na zaniechaniu (non facere) albo znoszeniu (pati).

Negatywne (ujemne) - polegały na zaniechaniu

Pozytywne (dodatnie) - polegały na znoszeniu

SERVITUS IN FACIENDO CONSISTERE NEQUIT

(służebnośc nie może polegac na działaniu)

Prawo rzymskie nie znało ciężarów realnych, zobowiązujących każdorazowego właściciela obciążonego gruntu do powtarzających się świadczeń (np. danin, posług)

Wyjątek - tzw. servitus oneris ferendi (patrz niżej) - obciążony musiał utrzymywać budynek w należytym stanie na własny koszt (generalnie jednak chodziło o znoszenie)

  1. Niemożliwa była służebność na własnym gruncie.

NULLI RES SUA SERVIT

(NEMINI RES SUA SERVIT)

właściciel nie może mieć służebności na własnej rzeczy.

  1. Obowiązywała niezbywalność służebności bez gruntu panującego i niemożność jej obciążania

SERVITUS SERVITUTIS ESSE NON POTEST

Przedmiotem służebności były tylko rzeczy zmysłowe, nie prawa  nie można było ustanowić służebności jako prawa na istniejącej służebności.

  1. Służebności były z reguły niepodzielne

Nie mogły być przenoszone na inną osobę lub grunt.

  1. Służebności należało wykonywać oględnie

SERVITUTIBUS CIVILITER UTENDUM EST

Służebność musi być wykonywana zgodnie z przepisami prawa cywilnego, w miarę potrzeby - nie zaś dla samej szykany.

Dodatkowe wymogi służebności gruntowych_____________________________________

Przy służebnościach gruntowych, oprócz 5 powyższych wymogów istniały także 3 odnoszące się tylko do nich:

1) PRAEDIA DEBENT ESSE VICINA

Grunt panujący i służebny muszą się znajdować w pobliżu siebie, by korzyść, którą miał uzyskać grunt panujący była istotnie przysporzona

2) SERVITUTIS CAUSA DEBET ESSE PERPETUA

Podstawa służebności powinna być stała a nie przemijająca - grunt służebny powinien mieć zdolność stałego zaspakajania pewnych potrzeb gruntu panującego.

3) SERVITUS PRAEDIO UTILIS ESSE DEBET

Służebności winny przynosić korzyści gruntowi, a więc każdemu jego właścicielowi.

Służebności gruntowe________________________________________________________

Ich liczba stale rosła - treściowy zakres każdej servitus mógł być bliżej okreslony w akcie ją ustanawiającym.

Prawo klasyczne - podział na:

Służebności gruntowe wiejskie:

I t e r - przejście: pieszo, konno, w lektyce

A c t u s - przepęd trzody

V i a - droga przejezdna dla transportu rzeczy

A q u a e d u c t u s - wodociąg dostarczający wodę z cudzego gruntu

A q u a e h a u s t u s - prawo czerpania wody na cudzym gruncie

I u s p a s c e n d i - prawo wypasaina bydła należącego do każdoczesnego właściciela gruntu na innym gruncie.

Służebności gruntowe miejskie:

S e r v i t u s s t i l l i c i d i i - prawo ścieku wody deszczowej na grunt sąsiada

S e r v i t u s t i g n i i m m i t t e n d i - prawo wbudowania belki z własnego budynku w mur sąsiada

S e r v i t u s f u m i i m m i t t e n d i - prawo przepływu nadmiernego dymu przez grunt sąsiada

S e r v i t u s o n e r i s f e r e n d i - prawo oparcia budynku o ścianę sąsiada

S e r v i t u s l u m i n u m - prawo otwarcia okna nad gruntem sąsiada

S e r v i t u s p r o t e g e n d i p r o i e c e n d i - prawo wzniesienia budowli w kolumnie powietrza sąsiada.

S e r v i t u s p r o s c i p i e n d i (altus non tollendi) - zakaz wznoszenia budowli na gruncie służebnym ponad oznaczoną wysokość, by nie odbierać widoku gruntowi panującemu.

Ustanowienie służebności gruntowych___________________________________________

Wyglądało inaczej na gruntach italskich i prowincjonalnych.

G r u n t y i t a l s k i e:

  1. mancipatio lub in iure cessio (res mancipi) albo in iure cessio (pozostałe)

tzw. D e d u c t i o - zbywca gruntu (przez macipatio) tym sposobem mógł zastrzec służebność na rzecz innej swej nieruchomości

tzw. I m p o s i t i o - jeśli właściciel dwóch gruntów pozbywa jeden z nich przez mancipatio a na drugim ustanawia służebność dla pierwszego.

  1. legatum per vindicationem

  2. adiudicatio

  3. usucapio

Lex Scribonia z końca republiki zakazała zasiedzenia służebności

W okresie poklasycznym - longi temporis praescriptio (10 lub 20 lat)

  1. vi legis - z mocy przepisu prawa (np. ojciec miał ustanowione użytkowanie na majątku dzieci)

G r u n t y p r o w i n c j o n a l n e:

  1. pactiones et stipulationes (w okresie poklasycznym także w Italii)

  2. longi temporis praescriptio (10 lub 20 lat)

  3. traditio - okres poklasyczny

  4. p a t i e n t i a - w okresie poklasycznym - faktyczne udzielanie służebności na podstawie nieformalnego porozumienia

Za Justyniana:

Wygaśnięcie służebności______________________________________________________

  1. przez zrzeczenie się (in iure cessio lub w prawie poklasycznym nieformalnie)

  2. przez niewykonywanie (non usu) przez 2 lata (za Justyniana przez 10 lat inter praesentes i 20 lat inter absentes)

na wsi - wystarczało samo niewykonywanie

w mieście - konieczne był stan sprzeczny ze służebnością

Rozróżnienie to znikło w prawie poklasycznym - wprowadzono wówczas ogólny 30 letni termin.

  1. przez c o n f u s i o - zejście się własności obu gruntów w jednym ręku

  2. przez zniszczenie przedmiotu służebnego

  3. przez zniszczenie podmiotu uprawnionego

Ochrona służebności_________________________________________________________

Ochrona petytoryjna i posesoryjna

V I n d i c a t i o s e r v i t u t i s ( a c t i o c o n f e s s o r i a )

Skarga petytoryjna - służyła przeciw właścicielowi gruntu służebnego, potem także przeszkadzającej osobie trzeciej. Niejako przeciwieństwo actio negotoria.

Cel: przywrócenie stanu odpowiadającego służebności po jej ustaleniu

Specjalne interdykty prohibitoryjne:

Służebności osobiste__________________________________________________________

Mogły trwać najdłużej przez okres życia osoby uprawnionej.

W prawie justyniańskim każda capitis deminutio powodowała ich wygaśnięcie.

Prawo rzymskie znało następujące służebności osobiste:

Użytkowanie (ususfructus)____________________________________________________

Użytkowanie - prawo oznaczonej osoby do używania cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków (także cywilnych) bez zmiany jej istoty.

Ściśle osobiste, niezbywalne, niedziedziczne

Oryginalnie rzymski twór, powstał najpóźniej w II w. p.n.e.. Celem pierwotnie było zaopatrzenie bliskich osób po śmierci ustanawiającego.

Ususfructus mogło dotyczyć nieruchomości jak i ruchomości, całości majątku lub jego części (tylko rzeczy niezużywalne)

Użytkowanie było niedopuszczalne na swoim majątku

Użytkownik:

Sposoby ustanowienia użtkowania:

Wygaśnięcie użytkowania

Ochrona petytoryjna:

  1. v i n d i c a t i o u s u s f r u c t u s ( a c t i o c o n f e s s o r i a )

Skarga ta przysługiwała najpierw przeciw właścicielowi, potem przeciw każdemu posiadaczowi

  1. a c t i o P u b l i c i a n a

  1. skarga rzeczowa analogiczna do vindicatio ususfructus na gruntach prowincjonalnych (w prawie justyniańskim - ogólna actio confessoria)

Ochrona interdyktalna:

W prawie justyniańskim także zwykłe interdykty posesoryjne - unde vi, uti possidetis.

Tzw. Quasi ususfructus - użytkowanie nieprawidłowe na rzeczach zużywalnych (pieniądze, niektóre prawa). Użytkownik na podstawie cautio usufructuaria odpowiadał za zwrot tej samej liczny rzeczy tego samego rodzaju.

Prawo używania (usus)_______________________________________________________

Prawo oznaczonej osoby do używania cudzej rzeczy bez zmiany jej istoty.

Prawo ściśle osobiste - niezbywalne, niedziedziczne.

Prawdopodobnie wyodrębniło się z ususfructus.

Powstanie, wygaśnięcie, ochrona - analogiczne jak ususfructus

Inne służebności_____________________________________________________________

Habitatio (prawo mieszkania) - uprawnienie do mieszkania w cudzym domu

Operae servorum et animalium (prawo do siły roboczej cudzych niewolników i zwierząt)

Samodzielne służebności osobiste - od Justyniana.

Nie gasły przez non usus i capitis deminutio.

2. EMFITEUZA

A g e r v e c t i g a l i s - za republiki grunt uprawny (za pryncypatu też nieużytki) należący do państwa lub gminy oddany z obowiązkiem płacenia czynszu (vectigal) w dziedziczną dzierżawę wieczystą lub długoterminową.

Odnośne prawo zwało się ius in agro vectigali (z biegiem czasu można je było zbyć lub zastawić)

Dzierżawca miał:

Dalszy rozwój był dwutorowy:

  1. Fundi patrimoniales (domeny prywatnego majątku cesarza) oddawano w drodze licytacji w długoterminową, dziedziczną dzierżawę ( e m p h y t e u s i s )

  2. Fundi rei privatae (dobra koronne związane z funkcją cesarską) dawano w bezterminową, z reguły nieodwołalną, trwałą dzierżawę ( i u s p e r p e t u u m)

Zachodniorzymskie prawo wulgarne: zlanie się emphyteusis i ius perpetuum.

Na wschodzie

Od IV w. n.e. oddawano grunty leżące odłogiem w czasowe użytkowanie za niską opłatą zwaną canon. Z czasem grunty publiczne oddawano w dzierżawę wieczyście - dzierżawca stawał się niejako właścicielem gruntu.

koncepcja cesarza Zenona - ustalenie struktury prawnej powyższego stosunku

C o n t r a c t u s e m p h y t e u t i c a r i u s - umowa dopuszczalna także między prywatnymi osobami (także jako zapis).

I u s e m p h y t e u t i c a r i u m - samodzielne prawo, chronione przez actio in rem, zbywalne za zgodą właściciela. Właściciel miał prawo pierwokupu - jeśli nie skorzystał w razie sprzedaży otrzymywał 2% ceny lub wartości dzierżawy (tzw. l a u d e m i u m)

Emfiteuta miał płacić roczny czynsz i ponosić ciężary publiczne.

Grunty emfiteutyczne nie podlegały zwrotowi i nie wolno było podwyższać czynszu.

Do ochrony przysługiwały mu wszystkie powództwa jakimi dysponował właściciel: rei vindicatio, actio hegotoria, actio confessoria

Powstanie emfiteuzy:

Wygaśnięcie emfiteuzy:

Ostateczna postać emfiteuzy:

Dziedziczne, pozbywalne, długoterminowe lub wieczyste prawo rzeczowe do korzystania z cudzego gruntu rolnego za zapłatą rocznego czynszu (tzw. dzierżawa wieczysta)

3. PRAWO POWIERZCHNI

Już za republiki - uprawnienie do trzymania budynku na państwowym lub miejskim gruncie za zapłatą czynszu. (w prawie klasycznym - także grunty prywatne)

Czynsz na gruntach prywatnych - s o l a r i u m

Czynsz na gruntach publicznych - v e c t i g a l

Funkcja: zastąpienie brakującej własności budynków

Środki ochrony:

Iinterdictum de superficiebus

Actio in factum

Rozporządzenie cesarza Juliana z IV w. n.e.  osoba, która postawiła budynek na cudzym gruncie, nabywała na nim rzeczowe prawa z obowiązkiem płacenia czynszu.

Pod koniec IV w. - uchylenie zasady „superficies solo cedit” - kto wybudował budynek na cudzym gruncie za zgodą właściciela gruntu, stawał się właścicielem budynku.

Superficies była d z i e d z i c z n a i p o z b y w a l n a.

S u p e r f i c i e s za Justyniana:

Zbywalne, dziedziczne, długoterminowe lub wieczyste prawo rzeczowe osoby zwanej superficjariuszem do korzystania z wystawionej budowli na cudzym gruncie za zapłata właścicielowi czynszu.

ZASTAW (PIGNUS, HYPHOTECA)

Istota, rozwój i historia zastawu________________________________________________

(Osuchowski)

Z a s t a w - rzeczowe (realne) zabezpieczenie wierzytelności.

Zastaw ma charakter prawa dodatkowego, akcesoryjnego - przyjmuje konieczne istnienie jakiegoś zobowiązania.

  1. F i d u c i a c u m c r e d i t o r e c o n t r a c t a - specjalna umowa, najdawniejsze zabezpieczenie wierzytelności

Dłużnik przenosił fiducjarnie (powerniczo) własność pewnego przedmiotu na wierzyciela droga mancipatio (nummo uno) lub in iure cessio.

Taka umowa dawała znaczne zabezpieczenie dłużnikowi, ale była niebezpieczna dla dłużnika - wierzyciel w sposób nieograniczony dysponował zastawem - mógł rzecz tą zniszczyć, sprzedać.

Dłużnik początkowo nie miał żadnego środka prawnego do zmuszenia wierzyciela do powrotnego przeniesienia własności na niego. Z tego powodu pojawiło się u s u r e c e p t i o   f i d u c i a e   c a u s a - możność odzyskania własności przez krótkotrwałe zasiedzenie (1 rok)

Potem umowę powierniczą zaczął chronić pretor:

Z umową powierniczą mogły się łączyć dodatkowe umowy:

    1. lex comissoria - wierzyciel mógł zatrzymać rzecz trwale na własność jeśli nie nastąpiła spłata długu. (zakazane przez Konstantyna W.)

    2. pactum de vendendo - wierzyciel po uprzednim zawiadomieniu dłużnika mógł sprzedać rzecz zatrzymując cenę kupna tytułem zwrotu wierzytelności.

  1. P i g n u s - z a s t a w r ę c z n y

Dłużnik dla zapewnienia zwrotu wierzytelności wręczał wierzycielowi jakiś przedmiot majątkowy, lecz nie na własność, tylko w posiadanie.

Ten sposób był korzystny dla dłużnika, a mniej korzystny dla wierzyciela - posiadanie nie gwarantowało na 100% odzyskania wierzytelności.

Do pignus dołączyć można było:

Dłużnik zastawny mógł żądać zwrotu oddanego w posiadanie wierzyciela przedmiotu w drodze: a c t i o p i g n e r a t i c i a d i r e c t a.

  1. Hypotheca - zastaw umowny

Zastaw umowny, bez przejścia własności czy posiadania rzeczy na wierzyciela zastawnego.

Ten rodzaj zastawu wytworzył się w prawie rzymskim dla dzierżawienia.

Przy dzierżawie gruntów wiejskich dzierżawca ustanawiał na wniesionym przez siebie inwentarzu zastaw na rzecz wydzierżawiającego, jako zabezpieczenie zapłaty czynszu.

Interdictum Salvianum - stosowany w razie niepłacenia czynszu - wierzyciel miał prawo żądać od dzierżawcy rolnego wydania przedmiotów zastawionych, tj. inwentarza.

Actio Serviana - powództwo rzeczowe o wydanie przedmiotów zastawionych

Prawo Klasyczne

Ius distrahendi - uprawnienie wierzyciela do sprzedania rzeczy zastawionej staje się częścią składową zastawu (wczesniej bywał zastrzeżone osobnym pactum)

Różnica między pignus a hipoteką:

Pignus: głównie ruchomości, zastawnik otrzymywał posiadanie

Hipoteka: także nieruchomości, przedmiot zastawu pozostawał w rękach zastawcy.

Ius distrahendi - w obu typach

(Litewski)

Początki zastawu - czysta odpowiedzialność rzeczowa (przekazanie rzeczy we władztwo dające się wykupić). Stosunek zastawny mógł też służyć do zabezpieczenia zwrotu pożyczki - w razie braku jej zwrotu następował automatyczny przepadek przedmiotu zastawu.

Następny etap - umowa powiernicza ( f i d u c i a )

Początki we wczesnej republice. Następowało przeniesienie własności res mancipi przez mancipatio (nummo uno) lub in iure cessio z dołączonym specjalnym pactum fiduciae, który mówił o zakazie pogorszenia i dalszego zbycia oraz o obowiązku ponownego zwrotu własności po zwrocie świadczenia.

Przy tym wszystkim nie było konieczne samo przeniesienie posiadania. Często zbywca zatrzymywał rzecz jako p r e c a r i u m.

Jeśli nie świadczono: trzymano rzecz do czasu świadczenia (potem następował przepadek)

Umowa powiernicza mogła służyć także do zabezpieczenia wierzytelności, również cudzej.

P a c t u m de d i s t r a h e n d o - umowa o sprzedaży (korzystano z niej by usunąć automatyczny przepadek)

Wierzyciel mógł sprzedać rzecz, jeśli nadal nie został zaspokojony - mógł dochodzić brakującego świadczenia; jeśli pozostała nadwyżka - musiał ją zwrócić

Actio fiduciae (directa) - obligacyjna skarga infamująca fiducjanta o powrotne przeniesienie własności, gdy wierzytelność uległa umorzeniu lub nastąpiło jakieś nowe zabezpieczenie albo zwłoka wierzyciela.

Fiducia dawała silne zabezpieczenia wierzycielowi, była ryzykowna dla dłużnika.

Wada - na jednej rzeczy mogło istnieć tylko jedno zabezpieczenie.

Właściwy zastaw ( p i g n u s ) - twór pretorski.

Początkowo - konieczne było przekazanie rzeczy ( p i g n u s d a t u m )

Potem - wystarczała sama nieformalna umowa ( p i g n u s o b l i g a t u m )

W prawie klasycznym pojawił się termin h y p o t h e c a - czasem obu terminów używano zamiennie.

Ostateczna definicja zastawu:

Zabezpieczające wierzytelność prawo na cudzej rzeczy, udzielone wierzycielowi, dające mu możliwość uzyskania posiadania rzeczy i zaspokojenia się z niej w razie niewykonania wymagalnego długu.

Źródła zastawu______________________________________________________________

  1. czynność prawna (nieformalna umowa, testament), z posiadaniem lub bez niego

W czasie ustanawiania zastawu, rzecz musiała znajdować się in bonis zastawcy (w prawie justyniańskim - musiała być w jego własności)

  1. nakaz sędziowski ( i u s s u m, i n t e r l o c u t i o) w egzekucji postępowania kognicyjnego na poszczególnych przedmiotach (tzw. pignus in causa iudicati captum).

Zastaw taki zachodził, gdy dłużnik nie chciał dobrowolnie zapłacić pretensji oznaczonej wyrokiem sądowym. Następowała wówczas egzekucja sądowa - przedmioty majątkowe dłużnika brano w przechowanie sądowe. Po 2 miesiącach w razie niezapłacenia sumy odbywała się licytacja.

  1. dekret pretora przy p i g n u s p r a e t o r i u m oznaczającym „missio in possessionem” (wprowadzenie w posiadanie)

  1. „milczące” porozumienie ( t a c i t a c o n v e n t i o ) - często nawet przyjmowano istnienie zastawu w braku wyraźnej umowy

(np. taki zastaw miał wydzierżawiający na pożytkach dzierżawcy, wynajmujący mieszkanie na rzeczach wniesionych przez najemcę itp.)

  1. bezpośrednio przepis prawa (prawo późnoklasyczne, poklasyczne) - tzw. zastawy ustawowe:

Przedmiot zastawu___________________________________________________________

Przedmiotem zastawu były: rzeczy, prawa możliwe do sprzedania (emfiteuza, superficies, użytkowanie, wierzytelności, majątek, inny zastaw - tzw. s u b p i g n u s)

Przedmiotem zastawu mogła być każda rzecz, którą dało się alienować - rzeczy fizyczne, idealne (partes pro indivisio), rzeczy zbiorowe, kwota pieniężna.

Charakter akcesoryjny - istniejący zastaw zależał od istnienia zabezpieczonej wierzytelności.

Zastawem można było zabezpieczyć każdą wierzytelność - także naturalną lub skierowaną przeciw osobie trzeciej.

Mnogość zastawów na tej samej rzeczy__________________________________________

O miejscu poszczególnych zastawów decydowało czasowe pierwszeństwo i chwila powstania (SICUT PRIOR ES TEMPORE, ITA ET IURE - PRIOR TEMPORE, PRIOR IURE)

i u s o f f e r e n d i e t s u c c e d e n d i  każdy dalszy zastawnik mógł oferować poprzedzającemu go wykonanie jego wierzytelności, przez co wchodził w jego miejsce.

Jeśli obaj zastawnicy nabyli swoje prawo równocześnie - silniejszy jest ten, kto pierwszy objął w posiadanie rzecz zastawioną.

(IN PARI CAUSA MELIOR EST CONDICIO POSSIDENTIS)

Istniały zastawy uprzywilejowane - wyprzedzające wcześniejsze czasowo:

Treść zastawu_______________________________________________________________

Treść polegała na rzeczowym zabezpieczeniu wierzyciela z prawem zaspokojenia się z zastawu.

Zastawca - mógł rozporządzać rzeczą, oddać w dalszy zastaw (co nie naruszało poprzedniego)

Zastawnik - miał interdyktalne posiadanie od początku zastawu lub od wymagalności wierzytelności. Mógł używać rzeczy tylko za zezwoleniem zastawcy, to samo dotyczyło pobierania pożytków. Miał ius distrahendi.

W razie wymagalności wierzytelności:

Sprzedaż przedmiotu zastawu:

Przyczyny wygaśnięcia zastawu________________________________________________

  1. umorzenie zabezpieczonej wierzytelności, powstanie innego zabezpieczenia, zwłoka wierzyciela

    1. przy częściowym umorzeniu - prawo zastawu rozciągało się nadal na pozostałą resztę - nie zwracano przedmiotu.

PIGNARIS CAUSA INDIVISA EST

(podstawa zastawu jest niepodzielna)

    1. przy przedawnieniu roszczenia - zastaw trwa nadal (mimo, że wierzytelność staje się naturalna)

    2. jeśli po umorzeniu zastawca miał jeszcze jakieś inne długi, zastawnik mógł zatrzymać rzecz zastawioną do czasu umorzenia tych roszczeń na podstawie reskryptu cesarza Gordiana II (powstawał wówczas tzw. pignus Gordianum)

  1. sprzedaż, z zachowaniem prawa zastawcy do ewentualnej nadwyżki

  2. zaginięcie zastawionej rzeczy

  3. zejście się zastawu i własności w jednym ręku ( c o n f u s i o, c o n s o l i d a t i o )

  4. nieformalne zrzeczenie się (tzw. r e m i s s i o p i g n a r i s ), chronione przez exceptio doli lub exceptio pacti

  5. longi temporis praescriptio (na prowincjach, wymogi jak przy własności). Gdy właściciel lub posiadacz w dobrej wierze miał rzecz i nie wiedział, że ciąży na niej zastaw przez 10 lub 20 lat.

Ochrona zastawu____________________________________________________________

Ochrona obligacyjna - a c t i o p i g n e r a t i c i a d i r e c t a i c o n t r a c t a

Dodatkowo - interdykty posesoryjne

Tylko wyjątkowo zastawnik mógł sam wziąć zastaw (pignoris capio).

Przy wynajmie mieszkania wynajmujący mógł sam zabrać rzeczy najemcy i przeszkodzić w ich wyniesieniu.

Jeśli wynajmujący nie pozwolił ich zabrać mimo wypełnienia zobowiązania przez najemcę - najemca miał i n t e r d i c t u m d e m i g r a n d o.

I n t e r d i c t u m S a l v i a n u m - interdykt o nabycie posiadania inwentarza przy hipotece zabezpieczającej wierzytelności z dzierżawy rolnej.

A c t i o S e r v i a n a - powstała w I w. p.n.e.

Miała zastosowanie po interdictum Salvianum - jeśliby zastawca sprzedał pozbył się inwentarza. Można z tą skarga było wystąpić przeciw każdej osobie trzeciej, która miała inwentarz w swoim władaniu.

Wkrótce skarga ta nabrała znaczenia ogólnego (edykt Hadriana) - skierowana była przeciw każdemu posiadaczowi (za Justyniana także przeciw ficti possessores), stała się wzorem skargi hipotecznej - a c t i o h y p o t h e c a r i a (actio quasi Serviana)

S k a r g a h i p o t e c z n a

Legitymowany czynnie: wierzyciel nie mający w swym władaniu rzeczy

Musiał udowodnić, że:

Legitymowany biernie: każdy posiadacz rzeczy obciążonej zastawem

Mógł się bronić zarzutem:

Ocena roli zastawu___________________________________________________________

Rzymianie ogólnie wyżej cenili zabezpieczenia osobiste (np. porękę) niż zastaw.

Silną stroną poręki była surowa egzekucja osobista i generalna majątkowa.

Słabą stroną zastawu był przede wszystkim brak publicznej formy i jawności zastawu.

Wadą były zastawy ustawowe, szkodliwe były też zastawy uprzywilejowane.

Niekorzystny był także przepis Justyniana odkładający sprzedaż przedmiotu zastawu na 2 lata po denuntiatio.

PRAWO RZECZOWE - PAREMIE

(przynależność jest przywiązana do rzeczy głównej)

(nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania)

(wykluczona jest własność wielu osób na całości rzeczy)

(nikt nie może przenieść na innego więcej prawa niż sam ma)

Usus auctoritas fundi biennium, ceterarum rerum annus esto (XII Tablic)

(Położenie prawne oparte na posiadaniu i gwarancji zbywcy ma trwać przy gruncie dwa lata, a przy innych przedmiotach - rok)

Mala fides superveniens non nocet

(późniejsza zła wiara nie szkodzi)

Cum nexum faciet mancipiumque, uti lingua nuncupassit, ita ius esto (XII Tablic)

(jeśli ktoś dokona nexum lub mancipatio, niech będzie prawnie wiążące to, co słownie oświadczył)

Prior tempore, prior iure

(wcześniejszy w czasie, silniejszy w prawie)

Servitus in faciendo consistere nequit

(służebność nie może polegać na działaniu)

Nulli (nemini) res sua servit

(właściciel nie może mieć służebności na własnej rzeczy)

Servitus servitutis esse non potest

(nie można ustanowić służebności jako prawa na istniejącej służebności)

Servitutibus civiliter utendum est

(służebności należało wykonywać oględnie)

Praedia debent esse vicina

(grunt panujący i służebny muszą się znajdować w pobliżu siebie)

Servitutis causa debet esse perpetua

(podstawa służebności powinna być stała a nie przemijająca)

Servitus praedio utilis esse debet

(służebności winny przynosić korzyści gruntowi, a więc każdemu jego właścicielowi)

Pignaris causa indivisa est

(rzecz zastawiona jest niepodzielna)

In pari causa melior est condicio possidentis

(przy takim samym prawie silniejszy jest ten, kto ma posiadanie)

Animo possessionem retineri

Solo animo possessio retinetur

(sama wola nie zatrzymuje posiadania - w odniesieniu do zbiegłych niewolników, gruntów, pastwisk)

Ususfructus est ius alienis rebus utendi, fruendi, salva rerum substantia

(użytkowanie to prawo używania i pobierania wszelkich pożytków z cudzej niezużywalnej rzeczy bez naruszania jej substancji)

Usucapio est adiectio dominii per continuationem possessionis tempori lege definiti

(zasiedzenie jest to nabycie własności skutkiem ciągłego posiadania przez okres przepisany ustawą)

(Heksametr średniowieczny - wymogi zasiedzenia za Justyniana)

43


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
prawo rzeczowe2
prawo rzeczowe i familijne
Prawo prywatne cywilne 2 prawo rzeczowe
PRAWO RZECZOWE
prawo rzeczowe (5)
Prawo rzeczowe i skapdkowe
Prawo rzeczowe pytania
Prawo rzeczowe (15 stron) ULUCHH72YIQFWRJ2XEJPITODZIX2UWBPCYEQWHA
Prawo cywilne prawo rzeczowe 1 23 poprawione
Prawo rzeczowe m
prawo rzeczowe foli
Skrypt z Kolanczyka Prawo Rzeczowe, Zobowiazania, Prawo Spadkowe (2)
Prawo rzeczowe
prawo cywilne, Prawo-rzeczoweopracowanie, Prawo Rzeczowe
Prawo rzeczowe wyklad dr Swide Nieznany
opr wship 030609d, Prawo rzeczowe
prawo rzeczowe
Prawo rzeczowe ograniczone

więcej podobnych podstron