Wykład: 2 Psychospołeczne aspekty uczestnictwa w badaniu naukowym.

- Uwarunkowania procesu badawczego w psychologii:

1.uwarunkowania wewnętrzne:

a) logika procesu badawczego -stan świadomości metodologicznej badacz; standardy realizacji procesu badawczego , akceptowany w danym okresie rozwoju psychologii.

b) psychologia procesu badawczego - wzajemne oddziaływanie: badacz - OB. Tu zmienne psychologiczne związane z badaczem oraz zmienne psychologiczne związane z osobą badaną; ich wzajemne oddziaływanie.

2. uwarunkowani zewnętrzne: kontekst praktyki społecznej.

W badaniu psychologicznym poza kontekstem świadomości metodologicznej zasadniczej wagi nabiera także psychologiczny i społeczny kontekst badań.

- Społeczny kontekst badania psychologicznego.

Oczekiwania interpersonalne badacza (zmienna oczekiwań badacza).W początkowej fazie badania badacz nie dysponuje pełnym portretem psychologicznym osoby badane , również jego oczekiwania co do funkcjonowania OB nie są w pełni skonkretyzowane - są to wstępne oczekiwania interpersonalne (mogą one ulegać zmianie w trakcie trwania procesu badawczego).

Źródła wstępnych oczekiwań interpersonalnych badacza (OIB):

1. Pierwsze źródło: osobowość badacza (postawy, przekonania, uznane wartości….),gdy badacz charakteryzuje się wysokim poziomem OIB to w jego portrecie psychologicznym szczególną uwagę zwraca: autorytaryzm; dogmatyczny styl myślenia; brak tolerancji na odmienność, sztywność myślenia, poszukiwanie aprobaty społecznej; ludzi spostrzegają w kategoriach stereotypów i przesądów; są bardziej inercyjne jeśli chodzi o przyswajanie informacji odnoszących się do aktualnego funkcjonowania OB. (odwrotnie osoby z niskim poziomem OIB).

2. Drugie źródło: wiedza badacza

3. Trzecie źródło (tkwiące poza badaczem) - dane, które badacz uzyskuje o Ob. zanim nawiąże z nim kontakt

Wstępne OIB podlegają ewolucji w zależności od wpływu następujących czynników:

1. Charakter informacji o OB., lokalizowany na wymiarze: „informacje jednoznaczne - informacje dwuznaczne”

2. Charakter OIB lokalizowany na wymiarze: „oczekiwania elastyczne - oczekiwania sztywne”

3. Stopień potwierdzenia wstępnych OIB przez zachowanie się OB. lokalizowany na wymiarze: „niski stopień niepotwierdzenia - wysoki stopień niepotwierdzenia”

- Efekty oczekiwań interpersonalnych.

Badacz w oparciu o źródła wstępnych OIB formułuje wobec zachowania się OB. albo oczekiwania negatywne albo oczekiwania pozytywne.

Efekt Pigmaliona

Efekt Galatei

Efekt Golema

Badania Rosenthala

Model powstawania efektu oczekiwań interpersonalnych - cztery czynniki pośredniczące (wg Rosenthala):

1. Klimat

2. Sprzężenie zwrotne

3. Wkład

4. Wydajność

Czynniki blokujące wystąpienie efektu oczekiwań interpersonalnych badacza.

1. Zmienne osobowościowe osoby badanej: poczucie własnej wartości, inteligencja, lokalizacja kontroli, system wartości przekonań, postrzeganie badacza jako podobnej do siebie

2. Zmienne charakteryzujące uprzednie doświadczenia badawcze OB. - z poprzednich badań, także wiedza potoczna (zdroworozsądkowa)

3. Zmienne związane z wytworzonym przez OB. „prywatnym” obrazem instytucji reprezentowanej przez badacza.

Zmienna OIB to jedna z ważniejszych zmiennych psychologicznego i społecznego kontekstu badania psychologicznego, dlatego badacz nie powinien sam przeprowadzać wywiadu z OB. W ostatnim etapie procesu badawczego. Dlaczego ?

ponieważ OB. z grupy spodziewanych zachowań potwierdzających hipotezę badawczą będzie traktował odmiennie od osób badanych z grupy spodziewanych zachowań, które hipotezy badawczej nie potwierdzą.

Atrybucje sukcesu w I grupie i niepowodzenia w II dokonane przez badacza będą miały charakter podmiotowy, a atrybucje niepowodzenia w I grupie i sukcesu w II, będą miały charakter sytuacyjny.

Informacje zgodne z wstępnymi OIB są łatwiej przez niego zauważane w polu informacyjnym i łatwiej zapamiętywane. Łatwiej też podlegają rekonstrukcji.

Należy pamiętać, że im bardziej warunki badania są wystandaryzowane (eksperyment laboratoryjny; brak możliwości badacza w pracę OB. itp.) i odbiegają od warunków swobodnego badania klinicznego, tym bardziej maleje udział wyżej wymienionych czynników w powstawaniu efektu OIB, a sam efekt staje się mniejszy.

Wskazówki sugerujące hipotezę badawczą (WSH) - badania Orne'a

Wg Orne'a OB. ma status aktywnego uczestnika badani. Sytuacja badania - to sytuacja problemowa dla OB., dlatego przede wszystkim chce ustalić cel badania , w którym bierze udział.

W typowej sytuacji badawczej (dobrowolny udział OB) osoba badana jest skłonna współpracować z badaczem (chce zagrać rolę „dobrej” OB) - zagrożenie dla obiektywności, a w konsekwencji niska trafność zewnętrzna.

! Badacze zdając sobie sprawę z faktu, że OB. chce poznać cel badania i postępować tak, by potwierdzić oczekiwania eksperymentatora, ukrywają prawdziwy cel badania (podają fałszywy cel badania).

Osoby badane zwracają uwagę nie tylko na zmienne niezależne , o których traktuje hipoteza ale na takie wskaźniki celu badania jak:

1. Osoba badacza

2. Wypowiedzi osób towarzyszących badaniu

3. Aparatura, sposób prowadzenia pomiarów i rejestrowania wyników

4. Pomieszczenie, w którym przeprowadzane jest badanie

5. Sposób eksponowania bodźców, treść zadawanych pytań

6. Atmosfera w pomieszczeni, w którym odbywa się badanie

Jeżeli cel badania nie jest wyraźny - OB. formułują wiele różnych konkurencyjnych hipotez dotyczących tego celu. Natomiast w przypadku, gdy dla OB. cel badania jest jasny i oczywisty może pojawić się się u nich tendencji do zachowań „przekornych”.

Procedury kontroli WSH wg Orne'a:

1. Badania posteksperymentalne - metoda ta nieraz może być zawodna - efektywność tej procedury wzrośnie, gdy wywiad ten zostanie przeprowadzony przez eksperymentatora, który nie prowadził badania. Orne proponuje także wywiad po każdym ważniejszym etapie procesu badawczego. Należy wtedy wytypować tyle grup badawczych, ile będzie przeprowadzonych wywiadów

2. Niby-eksperyment -wymaga dwu równoważnych grup osób badanych wylosowanych z tej samej populacji (losowo rozdzieloną na dwie grupy A i B).

3. Symulacja eksperymentalna

Należy pamiętać, że procedury kontrolne nie wyeliminują z badania wpływów WSH (wskazówki sugerujące hipotezę badawczą), pozwolą natomiast poddać je efektywnej kontroli. Dodatkowe korzyści to przydzielenie funkcji badacza dwóm osobom (kontrolowanie wpływu stronniczości badacza przeprowadzającego badanie).

Lęk przed oceną (LPO) - badania Rosenberga.

Wg Rosenberga LPO jest najważniejszą zmienną „podmiotową”, pośredniczącą przy oddziaływaniu na zachowanie się OB. w sytuacji badania psychologicznego takich zmiennych, jak: WSH, OIB, gotowość osoby badanej do współpracy z badaczem.

Metody badania wpływu LPO na wynik badania psychologicznego:

1. metoda powtórnego przeprowadzenia badania wg zmienionego scenariusza

2. metoda manipulowania pobudzeniem emocjonalnym

Czynniki wyzwalające u osób badanych LPO:

1. ni rozdzielenie funkcji „badacza”, który planuje i organizuje badanie i „eksperymentatora”, który przeprowadza badanie i zbiera wyniki.( osoby przekazującej instrukcje są potencjalnym źródłem LPO)

2. instrukcje badacza wskazujące na ocenę zachowań osób badanych (zmienna aprobata społeczna a postępowanie zgodnie z normami społecznymi)

3. informowanie/brak informowania osób badanych o ich funkcjonowaniu w sytuacji badawczej

4. wielkość wysiłku, który OB wkłada w zachowani zgodnie z sugestią zawartą w instrukcji

5. postrzeganie badacza jako osoby, która (nie ma) lub ma władzę

6. zachowanie zapewniające pozytywną ocenę jest niezgodne z przyjętymi normami; wykonanie tego zachowania ułatwi jasno sformułowana instrukcja

7. opór wywołują badacze postrzegani jako osoby surowe, nie ujawniające zamiarów i jednocześnie wścibskie

8. wysoki LPO sprzyja wystąpieniu OIB, natomiast eliminacja LPO blokuje wystąpienie OIB

9. LPO jest silniejszym regulatorem zachowania OB. niż WSH; osoba badana nie będzie współpracowała z badaczem, jeśli uzna, że to może zaszkodzić jej reputacji

Zainteresowanie OB. tym, jak będzie ją oceniał badacz (jako „normalną” czy „nienormalną”) może wywierać wpływ na sposób, w jaki będzie ona postrzegała jego preferencje i aspiracje co do wyniku badania.

Współpraca OB. z badaczem.

Sytuacja badania psychologicznego może być dla osoby badanej sytuacją konfliktową ( z jednej strony jako „dobra OB.” z drugiej strony potrzeba bycia spostrzeganą jako inteligentna i błyskotliwa osoba).

Chęć pozytywnego zaprezentowania siebie jest silniejsza od chęci współpracy. Spontaniczna chęć współpracy nie występuje, jest uzależniona od tego jak badany postrzega swoją rolę (+/-) w badaniu.

Poglądy Orne'a i Rosenberga

Decepcja - rola instrukcji maskujących

Pięć sytuacji - wg Ethical principles in the conduct of research with human participants, w których dopuszczalne jest okłamywanie osób badanych:

1. Badacz uważa, że problem, którym się zajmuje jest bardzo ważny.

2. Można udowodnić, że bez zastosowania instrukcji maskującej nie będzie możliwe przeprowadzenie badania.

3. Można przyjąć, że jeśli osoba badana zostanie poinformowana o celu badania po przeprowadzeniu eksperymentu to nie wpłynie na jej opinię na temat prawości , rzetelności i wiarygodności badacza

4. Osoba badana ma stworzoną przez badacza możliwość wycofania się w dowolnym, przez nią wybranym momencie z dalszego udziału w badaniu, albo możliwość anulowania wyników badania po uzyskaniu od badacza pełnej, prawdziwej informacji całym badaniu.

5. Badacz ponosi pełną odpowiedzialność za wywołane , stresujące efekty eksperymentu u badanych i ich neutralizację.

---