1. Naczelnymi ustawami, które normują ustrój wymiaru sprawiedliwości w Polsce są:

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.,

• Prawo o ustroju sądów powszechnych z 27 lipca 2001 r.,

• Prawo o ustroju sądów wojskowych z 21 sierpnia 1997 r.,

• Prawo o ustroju sądów administracyjnych z 25 lipca 2002 r.,

• Ustawa z dnia 23 listopada 2002 roku o Sądzie Najwyższym,

• Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o Krajowej Radzie Sądownictwa.

2.Struktura Sądownictwa powszechnego

Sądy rejonowe - w polskim systemie wymiaru sprawiedliwości sąd powszechny powołany do rozpoznawania wszystkich spraw należących do sądów powszechnych, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla sądów wyższych instancji. Obszar właściwości sądu rejonowego obejmuje obszar jednej lub więcej gmin. W uzasadnionych wypadkach w jednej gminie można utworzyć kilka sądów. Poza siedzibą sądów rejonowych Minister może tworzyć wydziały zamiejscowe.

Sądami II instancji sądów powszechnych są sądy okręgowe. Do ich kompetencji należy rozpatrywanie apelacji od orzeczeń sądów rejonowych. Działają także jako sądy I instancji, rozpatrując sprawy dotyczące np. ochrony praw autorskich, sprawy cywilne o prawa majątkowe lub oskarżenia o zbrodnię. Sądy okręgowe są tworzone dla obszaru działania co najmniej dwóch sądów rejonowych.

Sądami odwoławczymi w stosunku do sądów okręgowych, czyli sądami III instancji, są sądy apelacyjne. Tworzy się je dla obszarów działania co najmniej dwóch sądów okręgowych.  W skład sądu apelacyjnego wchodzą następujące wydziały:

• Wydział cywilny

• Wydział karny

• Wydział pracy i ubezpieczeń społecznych.

Sąd Najwyższy jest naczelnym sądowym organem w Polsce. Do jego zadań należy sprawowanie nadzoru nad sądami powszechnymi i wojskowymi w zakresie orzekania. Jest także sądem kasacyjnym w sprawach, które są przedmiotem rozstrzygnięć sądów powszechnych. Do jego kompetencji należy również podejmowanie uchwał wyjaśniających przepisy prawne oraz rozstrzygające zagadnienia w konkretnej sprawie. Jedna z izb Sądu Najwyższego – Izba Wojskowa jest sądem odwoławczym (II instancji) od orzeczeń wydanych przez I instancję wojskowego sądownictwa – w sądzie okręgowym. Sąd Najwyższy jest także uprawniony do rozpoznawania protestów wyborczych, do stwierdzania ważności wyników wyborów parlamentarnych i wyborów prezydenckich oraz ogólnokrajowych i konstytucyjnych referendów.

1. Apelacja (łac. appellatio - odwołanie) to odwołanie się od wydanego wyroku. W prawie procesowym apelacja jest środkiem odwoławczym od wyroku sądu pierwszej instancji do sądu drugiej instancji.

Kasacja - nadzwyczajny środek zaskarżenia od prawomocnego wyroku sądu odwoławczego kończącego postępowanie karne. Rozpoznaje ją Sąd Najwyższy. W postępowaniu cywilnym jej odpowiednikiem jest skarga kasacyjna, która przysługuje wyłącznie od niektórych orzeczeń ostatecznych.

3. Struktura sądownictwa administracyjnego .

Sądownictwo administracyjne przywrócono w Polsce w 1980 r. na mocy ustawy o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (NSA). Do kompetencji sądów administracyjnych należy kontrola wydawanych przez publiczną administrację decyzji. Orzekają więc o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego, a także aktów normatywnych wydawanych przez administrację rządową. Rozstrzygają także spory o charakterze kompetencyjnym między organami samorządu terytorialnego i rządowej administracji. Podejmują uchwały, których celem jest wyjaśnienie zagadnień prawnych budzących wątpliwości w konkretnej sprawie. Do zadań sądów administracyjnych należy również rozstrzyganie spraw spornych pomiędzy obywatelem a organem administracji.

 

Do 2003 r. Naczelny Sąd Administracyjny był jedynym tego typu. Dopiero w 2004 r. zostały utworzone wojewódzkie sądy administracyjne, i tym samym zasada instancyjności  została także i tu wprowadzona.

 

Na czele Naczelnego Sądu Administracyjnego stoi Prezes NSA, który jest powoływany przez prezydenta na 6-letnią kadencję.

 

Wojewódzkie sądy administracyjne pełnią rolę sądów I instancji dla spraw, które leżą w gestii sądownictwa administracyjnego. Taki sąd obejmuje swoim zasięgiem jedno lub kilka województw. Sądem kasacyjnym od wydanych przez nie wyroków jest Naczelny Sąd Administracyjny. 

4. Sądownictwo wojskowe

Sądy wojskowe należą do sądów szczególnych. Do ich zadań należy sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w siłach zbrojnych. Są powołane do orzekania w sprawach karnych oraz rozpatrują przestępstwa, które popełnili żołnierze w służbie czynnej, a także niektóre popełnione przez cywilnych pracowników wojska. Nadzór w zakresie orzekania sprawuje nad nimi Sąd Najwyższy, natomiast nadzór organizacyjny i administracyjny należy do ministra sprawiedliwości.

 

Sądy wojskowe działają również w oparciu o zasadę instancyjności. Wojskowe sądy garnizonowe (I instancja) orzekają w większości spraw, podlegających sądom wojskowych. Wojskowe sądy okręgowe (II instancja) pełnią rolę sądów odwoławczych w stosunku do sądów garnizonowych. Mają prawo do orzekania jako sądy I instancji w sprawach najważniejszych. W tej sytuacji sądem odwoławczym od ich wyroku jest Izba Wojskowa Sądu Najwyższego.

5. Trybunał Konstytucyjny

• Trybunał Konstytucyjny

Trybunał Konstytucyjny jest dość specyficznym organem wymiaru sprawiedliwości bowiem został powołany do sądzenia tworzonego prawa. Do jego zadań należy badanie i osądzanie prawa z punktu widzenia jego legalności. Trybunał Konstytucyjny stoi na straży polskiej konstytucji. Dba o to by była ona nadrzędnym aktem w państwie. Trybunał jest organem niezależnym od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jego odrębność jest także widoczna w ramach samej władzy sądowniczej w stosunku do Trybunału Stanu i innych sadów.

 

Do jego kompetencji należy:

• orzekanie o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją

• orzekanie o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi

• orzekanie o zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe z konstytucją i ratyfikowanymi umowami

• orzekanie o zgodności z konstytucją celów i programów partii politycznych

• rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi organami państwowymi

• orzekanie w sprawie skargi konstytucyjnej

• odpowiadanie na pytanie prawne

• sygnalizowanie luk w prawie

• rozstrzyganie w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez prezydenta

 

Z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego mogą się zwrócić: prezydent, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, premier, 50 posłów, 30 senatorów, I Prezes Sądu Najwyższego, Prezes NSA, Prokurator generalny, Prezes Naczelnej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich, Krajowa Rada Sądownictwa, organy samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz kościoły i związki wyznaniowe.

 

Orzeczenia wydawane przez Trybunał są ostateczne i zapadają większością głosów.

 

W skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzi 15 osób, powoływanych na 9-letnią kadencję spośród kandydatów wyróżniających się wiedza prawniczą. Na czele Trybunału stoi prezes oraz wiceprezes, którzy są powoływani przez prezydenta spośród kandydatów, których przedstawia Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego w sprawowaniu swojej funkcji są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji RP. Muszą być apolityczni, czyli obowiązuje ich zakaz przynależności do partii politycznej i związku zawodowego. Posiadają immunitet, nie mogą więc być pociągnięci do odpowiedzialności karnej, ani też pozbawieni wolności. Aresztowani mogą być tylko w przypadku ujęcia na gorącym uczynku. W tej sytuacji prezes Trybunału Konstytucyjnego może nakazać ich zwolnienie z aresztu.

6. Trybunał Stanu

• Trybunał Stanu

Jest to organ, który został powołany do orzekania o odpowiedzialności osób zajmujących najważniejsze państwowe stanowiska. Trybunał Stanu jest organem niezależnym i oddzielnym od innych władz sądowniczych. Przed Trybunałem odpowiadają osoby za naruszenie konstytucji lub ustaw w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie sprawowania swojej funkcji. Do konstytucyjnej odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu mogą być pociągnięci: prezydent RP, prezes Rady Ministrów, ministrowie, prezes Narodowego Banku Polskiego, prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz naczelny dowódca sił zbrojnych, za naruszenie konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub też w zakresie pełnionego urzędu (tzw. delikt konstytucyjny). Ponadto przed Trybunałem Stanu mogą stawać posłowie i senatorowie za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, która polega na osiąganiu korzyści majątkowych ze skarbu państwa oraz za naruszenie zakazu nabywania majątku ze skarbu państwa lub samorządu terytorialnego. Prezydent RP oraz pełniący jego obowiązki (w zastępstwie) Marszałek Sejmu i Marszałek Senatu mogą stanąć przed Trybunałem za naruszenie prawa. Ministrowie odpowiadają za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem, jednak tylko w przypadku gdy dana osoba jest również pociągnięta do odpowiedzialności konstytucyjnej.

 

W skład Trybunału Stanu wchodzi:

• przewodniczący Trybunału Stanu, którym jest I Prezes Sądu Najwyższego

• dwóch zastępców

• 16 członków wybieranych przez Sejm spośród posłów i senatorów (na czas kadencji Sejmu), co najmniej połowa z nich powinna posiadać kwalifikacje sędziowskie.

Orzeczenia wydane przez Trybunał Stanu mogą obejmować:

• zakaz piastowania stanowisk państwowych

• utratę sprawowanych dotychczas funkcji oraz stanowisk (w przypadku posłów i senatorów zakaz sprawowania mandatu)

• odebranie praw wyborczych

• utratę orderów oraz odznaczeń

• kary, które przewiduje kodeks karny

Trybunał Stanu został przywrócony w polskim systemie sądownictwa w 1982.