Emblemat – kompozycja literacko-obrazowa, gatunek powstały w XVI wieku. Na dojrzałą postać emblematu (druga poł. XVI w. i wiek XVII ) składały się:

• inskrypcja, czyli sentencja, zwana (łac.) lemma lub motto (zazwyczaj ograniczona do 2-5 słów),

• obraz, zwany (łac.) imago - czyli rycina przedstawiająca różne wyobrażenia,

• subskrypcja, która była zazwyczaj utworem wierszowanym, epigramatem lub tekstem obszerniejszym, wyjaśniającym i rozwijającym sens obrazu i jego związki z lemmą.

Celem emblematu było wyszukanie związków pomiędzy słowem a obrazem – przez zestawienie treści motta z treścią imago na zasadzie intrygującej gry znaczeń, enigmatycznego rebusu, a następnie wyjaśnienie ich związku treściowego w subskrypcji. W XVI i XVII wieku popularne były książki zawierające zbiór emblematów. Pierwszą taką książką emblematyczną była wydana w Augsburgu w 1531 roku Emblematum liber (Książka emblematów), której autorem był Andrea Alciato. W epoce baroku emblemat wpisywał się w znamienne dla tego okresu poszukiwanie wspólnoty sztuk, czego innym przejawem była barokowa opera. W Polsce do najsłynniejszych twórców emblematów należeli Mikołaj Rej, Zbigniew Morsztyn i Stanisław Herakliusz Lubomirski. Najważniejsze polskie zbiory emblematów to:

• Mikołaja Reja: Źwierzyniec

• Andrzeja Maksymiliana Fredry: Peristromata regum (zbiór napisany po łacinie)

• Zbigniewa Morsztyna: Emblemata

• Stanisława Herakliusza Lubomirskiego: Adverbia moralia (zbiór napisany po łacinie, do którego ryciny zaprojektował Tylman z Gameren)

Gotycyzm (ang. gothicism) – nurt kultury europejskiej, stanowiący jeden z jej przedromantycznych prądów. Dążył on do przywrócenia rangi i znaczenia utworom i budowlom pochodzącym ze średniowiecza. Prądowi nadano nazwę gotycyzmu, gdyż tradycje średniowieczne były wiązane przede wszystkim z gotyckimstylem architektonicznym. Gotycyzm narodził się w latach 60. XVIII wieku w Wielkiej Brytanii. Postrzegany jest jako reakcja na oświecenie, jako nawrót do estetyki średniowiecza, wydobycie elementów irracjonalnych i emocjonalnych w zbyt zracjonalizowanej epoce XVIII wieku. Pierwszą powieścią gotycką w literaturze światowej była powieść grozy – Zamczysko w Otranto (1764, wydanie polskie w 1974) Horace'a Walpole'a. Podobne do obecnych na Wyspach Brytyjskich tendencje można znaleźć także w utworach francuskiego  trubaduryzmu, który nawiązywał do dorobku i tradycji trubadurów, oraz niemieckiego Sturm und Drang, np. w utworach Christiana Augusta Vulpiusa czy Gottfrieda Augusta Bürgera. Pojawienie się gotycyzmu w literaturze europejskiej spowodowało ożywienie w szwedzkim gotyzmie, który funkcjonował w tym skandynawskim państwie nieprzerwanie od czasów średniowiecza. W Polsce gotycyzm rozwinął się w pierwszej połowie XIX wieku. Autorami powieści gotyckich byli m.in. Zygmunt Krasiński i Anna Mostowska. Gotycyzm przejawił się także w architekturze, doprowadzając do powstania neogotyku. Wspomniany wyżej Horace Walpole zainicjował go przebudową swojej rezydencji Strawberry Hill. Ważnym elementem ruchu gotycystycznego było zainteresowanie średniowieczem w środowiskach wolnomularskich końca XVIII wieku i w XIX wieku.

Powieść gotycka – odmiana powieści uprawiana głównie na przełomie XVIII i XIX wieku. Typowymi jej elementami były: tajemnicza czy wręcz upiorna atmosfera narracji, odczuwane podczas lektury poczucie grozy (stąd również nazwa: powieść grozy), nawiedzone budowle, zamki, pułapki, śmierć, choroba, szaleństwo, klątwa itp., zaś bohaterami zazwyczaj była jakaś antynomiczna para, gdzie jeden biegun reprezentowany był przez osobnika o wyraźnie demonicznych cechach (jak na przykład Manfred w utworze Walpole'a), zaś drugim biegunem była czysta i niewinna osoba (zazwyczaj jakaś dziewica), jak Antonia w Mnichu. Istotnym elementem powieści gotyckiej był fakt zaistnienia jakiejś ciemnej zbrodni, która odciskała piętno na fabule, a także wymowie ideowej powieści. Powieść gotycka była modyfikacją powieści sentymentalnej XVIII wieku. Wywarła znaczny wpływ na rozwój literatury romantycznej, a także horroru. Stanowiła również istotny element współczesnego prądu kulturalnego zwanego gotycyzmem. Powieść gotycka była reakcją na racjonalizm epoki oświecenia, a pierwsze książki powstały w Anglii. Za wyznacznik i jednocześnie wzorzec gatunku uważa się Zamczysko w Otranto. Powieść gotycka (tyt. oryg. The Castle of Otranto, 1764, wydanie polskie 1974) autorstwa Horacego Walpole'a. Podtytuł nadany przez Walpole'a stał się nazwą dla całej rodziny tego typu powieści. Jednak pierwszy prawdziwy sukces powieść gotycka odniosła dopiero w realizacji Ann Radcliffe. Do najbardziej znanych utworów tego nurtu należą MnichMatthew Gregory'ego Lewisa, a także  Italczyk  wspomnianej już Ann Radcliffe. W Polsce powieść gotycką zainicjowała w XIX wieku Anna Mostowska, uprawiał ją także Zygmunt Krasiński. Popularność powieści gotyckiej zanikła jednak z początkiem XX wieku.

Literaturoznawcy wyróżniają trzy odmiany powieści gotyckiej:

• powieść historyczną (historical novel), gdzie na pierwszy plan wysuwa się kostium historyczny (np. Zamczysko w Otranto);

• powieść sentymentalną (sentimental novel), gdzie nadrzędnym czynnikiem jest sentymentalna w charakterze historia miłosna (np. powieści Ann Radcliffe);

• powieść terroru (terror novel), gdzie wyróżnikiem jest frenezja i satanistyczna aura (np. Mnich M. G. Lewisa).

Do powieści gotyckiej zwykle nie zalicza się utworów Edgara Allana Poe.

BEZ DOGMATU 

Powieść pisana w formie pamiętnika. Główny bohater i zarazem autor dziennika to Leon Płoszowski (lat 35). Pierwszy zapis – Rzym, 9 stycznia 1883. Do pisania namówił Leona jego stary przyjaciel Józef Śniatyński, (który w przeciwieństwie do Leona osiągnął sukces w świecie literackim). Leon Płoszowski jest dekadentem, schyłkowcem. Jest geniuszem bez teki, uważał, że jest lepszy niż jego czyny, nie uznawał żadnych dogmatów (stąd tytuł). Twierdził, że gdzie zaczyna się dogmat, tam kończy się myślenie. W powieści jest dużo filozoficznych i literaturoznawczych, raczej banalnych teorii, które dla interpretacji dzieła są pewnie istotne, ale w streszczeniu raczej zbyteczne. Dla przykładu: Śniatyński przypisywał pamiętnikom ogromne znaczenie. Człowiek pozostawiający po sobie pamiętnik źle lub dobrze napisany byle szczery przekazuje przyszłym psychologom i powieściopisarzom nie tylko obraz danych czasów, ale prawdziwe ludzkie dokumenty. Jedynie im można ufać. Przewidywał, że pamiętnik będzie w przyszłości JEDYNĄ formą powieści. Pisząc pamiętnik pracuje się wiec dla społeczeństwa. I właśnie dlatego Leon zaczyna pisać swój pamiętnik. Choć twierdzi, że nie zamierza przywoływać historii dawnych,a zapisać jedynie aktualne sprawy, jednak przedstawia historię swojej rodziny i swojego dzieciństwa. Matka Leona umarła w tydzień po jego urodzeniu. Ojciec Leona był bardzo zdolny i wykształcony. Napisał traktat filozoficzny- „O Troistości”, którego nigdy nie opublikowal (dot. Trójcy Świętej) Po śmierci żony dostał napadów melancholii. Wyleczył się z nich w Wiedniu, lecz nie chciał wracać już do rodzinnego majątku. Odstąpił Płoszów swojej siostrze (ciotce Leona). Przeniósł się do Rzymu. Trumnę matki Leona sprowadził do Rzymu. Dom (zwany Casa Osoria) na Babuino jest własnością Płoszowskich i przypomina muzeum – ojciec gromadzi dzieła sztuki. Wolą ojca było, aby po śmierci zbiory pozostały w Rzymie w osobnej muzeum i żeby ta sala nosiła imię: Muzeum Osoriów-Płoszowskich. Ciotka Leona namawiała brata, aby sprowadził zbiory do Polski. Sam Leon był również jak ojciec dzieckiem szczególnie uzdolnionym, ale i o bardzo wrażliwych nerwach. Wszyscy rokowali mu wspaniałą przyszłość i wiele osiągnięć. Jako dziecko znał się bardzo dobrze na sztuce, znał kilka języków. Kolegium w Metz skończył jednak z trudem (natomiast ze wszystkimi odznaczeniami i nagrodami).”Na rok przed ukończeniem uciekłem do Don Karlosa i przez 2 miesiące włóczyłem się z oddziałem Tristana po Pirenejach”. Świetnie zdał egzaminy wiec ukończył szkołę. Jednak Leon za nic się nie mógł wziąć. Spodobał mu się zwrot „l’improductive slave” (w moim tłumaczeniu: słowiańska bezproduktywność), gdyż poczuł, że nie jestem sam w swoim „nicnierobieniu”. Drugim takim określeniem było „geniusz bez teki”. Po ukończeniu uniwersytetu skończył szkole rolnicza we Francji. Dwa kolejne lata spędził pomiędzy Rzymem a Paryżem i czasem Warszawą (ciotka go bardzo lubiła i chciała się z nim widywać, a także chciała go ożenić). Leon był kochliwy. Flirty i salonowe gry damsko-męskie nie były mu obce. Właściwie na nich spędzał cały czas. Leon miał olbrzymią fortunę i chyba dlatego nic nie robił. Nie miał motywacji. Ciotka pisze do niego list i prosi żeby przyjechał do niej. Nie ma ochoty tam jechać. Po pierwsze dlatego ze ojciec nie czuje się najlepiej. Po drugie wie, że ciotka będzie go swatać. Na jednym ze spotkań towarzyskich spotyka Anielkę P. swoją kuzynkę, której nie poznaje gdyż wypiękniała i wydoroślała. „Motyl wylągł się z poczwarki”. Wie, że ciotka wybrała Anielkę jako kolejna potencjalna żonę dla niego. Leon nie wiąże z Anielką żadnych planów, jednak daje jej pewne znaki świadczące o zainteresowaniu jej osoba. Po jakimś czasie wyjeżdżają do Płoszowa. Leon ewidentnie zachowuje się tak jakby chciał żenić się z Anielka. Jego uczucia do niej są zmienne. Czasem wydaje się ze rzeczywiście ja pokochał, ale gdy na przykład dowiaduje się ze niejaki pan Kromicki starał się o jej rękę uczucia gasną, bo to „brudzi” obraz Anielki. Śniatyński rozmawia z Leonem i udowadnia mu na swoim przykładzie, że małżeństwo i żona mogą stać się szczęściem i ideą mężczyzny. "Nie przefilozofuj jej” - mówi Śniatyński do Leona. Śniatyńska stara się zmobilizować Leona do wyznań nazywając Anielkę i Leona „młodą parą”. Próbuje pisać list do Anielki, ale wszystkie drze i nic nie wysyła. Mówi ojcu ze zamierza ożenić się z Anielka. Ojciec cieszy się z przyszłej synowej. Po zdjęciu osadza, iż będzie dobra lojalna żona. Ciepła i kochającą. Rozmowę przerywa przyjście państwa Davisow. Ojciec ma słabość do pani Laury Davis. Jest ona piękną kobieta, „wygląda jak Junona”. Jest typowa kokietka, sztuczna i chełpiąca się swoim pięknem. Leon zaczyna czytać z nią Boska Komedie. Chodzą na spacery. 13 marca umiera ojciec Leona. Opiekuje się Leonem pani Davis. Wypływają daleko łodzią, spuszczają żagle i czytają Dantego. Rozmyśla o Anielce i choć porównując ja z Davisowa widzi ze Anielka jest jedyna w swoim rodzaju, jednak jest blizszy stwierdzeniu ze nie ma w wobec niej żadnych zobowiązań. Przyjmuje gościnność Davisow i mieszka z nimi. Davis wie o romansie żony. Leon stara się nie myśleć o Anielce, bo go to nuży. Dochodzi list od ciotki z Ploszowa z prośbą o jakąś wiadomość. Ciotka informuje tez Leona o tym, ze Kromicki zaczyna starać się o rękę Anielki. List wyprowadził Leona z równowagi. Powrócił problem, co zrobić? Fakt, że Kromicki starał się o rękę Anielki sprawił, ze Anielka straciła w oczach Leona. Po kilku dniach wysłał odpowiedz do Ploszowa: Życzę panu Kromickiemu i pannie Anieli szczęścia. Na następny dzień Leon stwierdza: Anielka nie była i nie jest mi obojętna. Chce wyjechać z domu Davisow. Jak stwierdza Laury nie lubił nigdy, choć był i nadal jest pod jej urokiem fizycznym. Potrzebuje samotności. „Rzeźbiarz Łukomski rozpoczął już od miesiąca portret ojca w całej postaci wedle popiersia, które sam zrobił przed kilku laty” Wg Leona Łukomski jest człowiekiem rozkochanym sztuce i pięknych formach. Jednak podczas jednego ze spacerów Lukomski o klasycznej rzeźbie mówi, że kojarzy mu się z osobą niejakiego Michny z Kozłówka i że postać gladiatora ma istnie słowiańską twarz. Lubi ten posąg, bo kojarzy mu się z domem. Leon jest oburzony. W późniejszych przemyśleniach stwierdza, ze tym właśnie rożni się od Sniatynskiego i Lukomskiego. Oni maja w sobie życie, on serce wyjałowione. U śniatynskiego literatura, u lukomskiego rzeźba, ale gdyby je usunąć nadal by cos mieli (metaforyczne żywe zdroje, racja życia). Leon czuje się pusty (suchy piasek). Rozmowy z Łukomskim sprawiają ze jeszcze intensywniej myśli Leon o Anielce. Myśli o powrocie do Ploszowa. Dostaje tez wiadomość, ze mąż Davisowej jest w zakładzie dla obłąkanych. Pisze list do ciotki (bardzo niekonkretny) liczy ze ciotka zrozumie, ze chodzi mu o zbadanie gruntu – czy jest możliwy powrót do Anielki. List od ciotki: Anielka bierze ślub z Kromickim. Jedzie do Krakowa, wcześniej wysyła depesze do Kromickiego z prośbą o spotkanie w Krakowie. Leon prosi Sniatynskiego, żeby w jego imieniu rozmówił się z Anielka. Chce, aby Anielka odmówiła Kromickiemu. Śniatyński zgadza sie z nia porozmawiać. 3 dni później nadchodzi depesza od Sniatynskiego ”wszystko na nic – zbieraj siły i ruszaj w świat” (29czerwca) PRZERWA W PISANIU PAMIĘTNIKA (na ok. 10 miesięcy, ponieważ był przygnębiony) Paryż 2 kwietnia. Leon ciągle myśli o Anielce. Nadal ja kocha, ale mierzi go myśl, ze jest ona teraz panią Kromicką. Spotyka często Davisowa... „I nic!” Laura organizuje w swoich salonach koncerty, gdzie czasem grywa Klara Hilst. Jest kobietą dużą, utalentowaną i ładną. Bardzo lubi Leona, on ją tez, ale jak pisze „nie myślę jednak czynić żadnych zabiegów na jej zgubę”. Jednak często się z Klarą spotyka. Ciotka („mająca światową słabość – sport wyścigowy”) wybiera się na zawody, Leon dostaje od niej dom w Warszawie. Kromicki sprzedał posiadłości na Wołyniu (Głuchów). Celina (matka Anielki) i Anielka są załamane z takiego obrotu spraw od kilku pokoleń były to rodzinne posiadłości. Leon daje złudne nadzieje Klarze, ze traktuje ją poważnie – obiecuje jej tez ze urządzi jej koncert w Warszawie. Leon wyjeżdża do Warszawy. Klara jedzie z nim. Leon spotyka się ze Śniatyńskim i z ciotką, (którą wypytuje o Anielkę). Urządza koncert Klary. Na początku koncertu gra kiepsko, później jednak załamana swoją niedoskonałością gra najpiękniej jak można. Zdobywa dużą popularność w Warszawie. Leon odwiedza Płoszów. Spotyka sie z Anielką. Jest między nimi drętwo. Matka Anielki jest chora. Leona denerwują listy od Kromickiego (jest na wschodzie w interesach) do Anielki. Leon wyznaje Anielce miłość. Ona prosi go żeby tego nie mówił. Do Ploszowa przyjeżdżają Sniatyńscy z Klarą. Anielka myśli ze Klara jest nową narzeczoną Leona. Jest zazdrosna, choć udaje ze cieszy się z ich przyjaźni. Leon kilka razy zapewnia Anielkę o swoich uczuciach i prosi ją żeby powiedziała ze ona jego tez kocha. Ona stwierdza ze nie. Ze kocha i szanuje swojego męża. Kłócą się. Leon przeprasza ją i obiecuje, że wyjedzie, jeśli ona wyzna mu miłość. Tak sie nie dzieje wiec zostaje. Aby przypodobać się sie ciotce i Anielce postanawia sprowadzić zbiory ojca do polski. Jedno z dziel sztuki (Głowę Madonny) obiecuje dać Anielce stwierdzając ze ojciec jego zapisał to dzieło swojej przyszłej synowej – Anieli (ojciec rzeczywiście zapisał je synowej, ale nie wymienił jej z imienia. Leon chciał dać dowód tego ze rozmawiał z ojcem o ślubie z Anielką). Miedzy Anielka a Leonem ciągle dochodzi do rozmów dotyczacych uczuć i zajść, które dla Leona są bardzo znaczące, np. Anielka stała na krześle przy gdańskim zegarze, spada z niego, Leon ja łapie, on czuje na twarzy jej oddech.Wyjeżdża do Warszawy. Przygotowuje dom na przyjazd Anielki, jej matki i ciotki na wyścigi. Schody i dwie sale przybiera kwiatami specjalnie dla Anielki. Wyścigi i pobyt w Warszawie, gdzie w zasadzie nic ciekawego sie nie dzieje. 12 czerwca: „Kromicki dziś przyjechał...” „Już od tygodnia jesteśmy w Gasteinie” (my: Anielka, jej matka, Kromicki, ciotka i Leon) Kolejne rozmyślania o uczuciach do Anielki. Widok Anielki z Kromickim sprawia ze Leon jest zły, jednocześnie znów Kromicki niszczy idealny obraz Anielki, jednak Leon nie przestaje jej kochać. Matka Anielki ma wielki żal do Kromickiego o sprzedanie Głuchowa. Ciotka też mu nie ufa. Anielka go broni (choć w głębi serca tez jest na niego zła). Kromicki wyjeżdża. Spotkanie z Klarą. Leon strasznie choruje. Jest nieprzytomny. Opiekuje się nim Klara. W chwilach, kiedy odzyskuje przytomność mówi do Klary jak do Anielki. Ma jej obraz przed oczami. Zdrowieje. Klara przestaje przychodzić. Leon po całkowitym wyzdrowieniu pisze do niej list, w którym prosi ja o rękę. Klara po kilku dniach odpisuje, ze choć z ciężkim sercem, to nie może przyjąć tej propozycji, ponieważ za bardzo go kocha i nie chce być przyczyna jego nieszczęścia na którą Leon skaże sie biorąc z nią ślub. Chce pozostać jego przyjaciółką. Od tej pory miedzy nimi jest kontakt tylko listowny. Postanawia wrócić do Płoszowa Leon proponuje ze ciotce na imieniny ofiaruje portret Anielki. (Kopie chce zatrzymać dla siebie. Leon mówi Anielce ze Mistrz Angele (wykonujący portret) potrzebuje jej pukiel włosów. Zatrzymuje go dla siebie. Prace nad portretem idą dobrze. Jednak Anielka zaczyna sie źle czuć. Anielka jest w ciąży. Leon tego nie wytrzymuje, jedzie do Berlina. Anielka z ciotką i matką wracają do Ploszowa. Leon dla Anielki jest niebywale miły i stara się ją rozweselić (Anielka jest w strasznym stanie – wstydzi się ciąży). Leon i ciotka obmyślają jak pomoc Kromickiemu, który ma olbrzymie kłopoty finansowe. Leon pożycza mu spora sumę pieniędzy. Jednak sytuacja jest nie do uratowania. Od dłuższego czasu nie przychodzą od Kromickiego listy. Anielka czuje sie coraz gorzej. Nadchodzi depesza z informacją o śmierci Kromickiego. Był zagrożony więzieniem i popadł w ogromne długi. Popełnił samobójstwo. Rodzina boi się ze szok wywołany tą informacją pogorszy stan Anielki. Lekarz namawia na przygotowanie jej na to i powiedzenie prawdy. Tak sie tez dzieje. Ostatnie dni upływają w olbrzymim napięciu. Leon z jednej strony cieszy się, że Anielka jest znów wolna, z drugiej martwi sie o jej stan zdrowia. Anielka chce widzieć Leona. Powierza mu opiekę nad matką i wyznaje, ze kochała go zawsze i kocha nadal. 23 listopada „Anielka umarła dziś rano” – (przyczyna zgonu: paraliż kiszek) Rozważania nad swoim postępowaniem...które kończą sie: „Ale jeśliś Ty przez moje >>nie wiem<< umarła - jakże ja mam tu zostać i żyć? Więc im bardziej się boję, im bardziej nie wiem, tym bardziej nie mogę Cię tam samej puścić – nie mogę, moja Anielko – i idę. Albo tam wspólnie utoniemy w Nicości, albo niech wspólna będzie nasza droga, a tu, gdzieśmy się tyle namęczyli, niech zostanie po nas tylko milczenie.”