Do najczęściej stosowanych terapii dla dzieci z ADHD należą:

1. Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne.
   Ruch rozwijający pomaga dzieciom w dwóch głównych sferach rozwoju: fizycznym i osobowościowym. Podczas zajęć dzieci doświadczają, co to znaczy "czuć się dobrze we własnym ciele", uczą się poznawać swoje ciało i kontrolować jego ruchy oraz przyswajają sobie dobrze wyważony repertuar ruchu. Dzieci stają się bardziej pewne swoich możliwości. Uczą się podejmować inicjatywę oraz wykorzystywać własną inwencję. Dzięki ćwiczeniom w parach i w całej grupie uczą się wrażliwości na potrzeby i uczucia innych. Uczą się skupiać uwagę na tym, co robią. Doświadczają satysfakcji z własnych dokonań. Zajęcia prowadzone tą metodą zawierają element relaksu. Przyjazna i swobodna atmosfera zajęć grupowych sprzyja dobremu samopoczuciu dorosłych i dzieci, pozwala uwolnić się na czas ćwiczeń od codziennych napięć.

2. Trening autogenny (relaksacja dla dzieci).
   Ćwiczenia relaksacyjne mają na celu zmniejszenie stanu napięcia psychicznego oraz wywołanie odprężenia. U dzieci najczęściej stosowanymi technikami relaksacyjnymi są:

   • technika relaksacji wg Jacobsona w wersji Kai,

   • relaksacja wg Wintreberta,

   • trening autogenny Schultza w wersji Polender.

Zastosowanie techniki relaksacji Jacobsona dla dzieci polega na wykonywaniu przez nie celowych ruchów wymagających na przemian napinania i rozluźniania mięśni. Umiejętność odczuwania wrażeń płynących z mięśnia rozluźnionego jest szczególnie ważna dla dzieci nadpobudliwych, ponieważ większość z nich nie zdaje sobie sprawy z tego, że ich mięśnie znajdują się w stanie stałego napięcia. Schemat ćwiczeń obejmuje kolejno: ręce, nogi, mięśnie brzucha, szyi oraz twarzy. Relaksacja wg Wintreberta przeznaczona jest dla dzieci w wieku szkolnym. Polega na tym, że dziecko jest bierne, leży nieruchomo i nie wykonuje z własnej inicjatywy żadnych ruchów, natomiast stroną aktywną jest terapeuta. On wykonuje ruchy dziecka: obroty, krążenia, huśtania i opuszczanie bierne. Schemat ruchów biernych obejmuje kolejno: przedramię, ramię, bark ręki dominującej, szyję, twarz, czoło, oczy, usta, a następnie przechodzi na drugą rękę relaksowaną w tej samej kolejności oraz nogi poczynając od stopy, poprzez podudzie, udo, kończąc na relaksacji stawu biodrowego. Trening autogenny Schultza w wersji zmodyfikowanej przez Polender możliwy jest do stosowania nawet u dzieci w wieku przedszkolnym. Dzieci słuchają opowiadania terapeuty o zmęczonym misiu lub innej znanej im postaci z bajek, identyfikują się z nią, naśladują ją i wykonują polecenia treningu odprężającego. Relaksacja ograniczona jest do wywołania odczucia ciężaru ciała, rozluźniania mięśni i odczucia ciepła co prowadzi do poprawy krążenia obwodowego.

1. Programy Aktywności Knilla.
   Są to Programy Świadomości Ciała, Kontaktu i Komunikacji. W początkowych zajęciach zaleca się stosowanie Programu wprowadzającego, który trwa 8 minut. Następnie wprowadza się kolejno pozostałe cztery programy trwające od 15 do 20 minut. Po ich opanowaniu przez dziecko, mogą być stosowane alternatywnie, co zapobiega rutynie zajęć. Każdy ruch dziecka jest wspierany przez specjalny akompaniament muzyczny. Programy zawierają m.in. takie aktywności, jak: ćwiczenia rąk (wymachiwanie, zginanie i wyprostowywanie), dłoni (pocieranie, klaskanie, zaciskanie i otwieranie, ruchy palców), głowy, twarzy, pleców, brzucha, nóg poprzez głaskanie, pocieranie, obracanie się, raczkowanie itp. Ważną rolę w programach odgrywa relaksacja, przy której dziecko leżąc rozluźnione na macie, słucha spokojnej muzyki. Ćwiczenia są proste, sygnały muzyczne czytelne, zsynchronizowane z ruchem.

2. Metoda Integracji Sensorycznej.
   Integracja sensoryczna to proces neurologiczny organizujący wrażenia płynące z ciała i środowiska w taki sposób, by mogły być użyte do celowego działania. W procesie tym mózg informacje otrzymane ze wszystkich zmysłów segreguje, rozpoznaje, interpretuje, łączy ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami odpowiadając na wymagania płynące ze środowiska. Terapia metodą Integracji Sensorycznej może być prowadzona po wcześniejszych kompleksowych badaniach prowadzonych przez kwalifikowanych terapeutów (diagnoza w oparciu o obserwację kliniczną, wywiad z rodzicami, specjalne testy). Celem terapii w przypadku dziecka nadpobudliwego psychoruchowo jest najczęściej poprawa funkcjonowania systemu przedsionkowego, przezwyciężanie obronności dotykowej, stymulowanie praksji, usprawnianie reakcji posturalnych i równoważnych. Terapia wpływa na poprawę funkcjonowania układów zmysłowych celem lepszego przetwarzania odbieranych bodźców i właściwej do nich adaptacji. Często pomocny w regulowaniu obronności dotykowej jest głęboki uścisk, pędzlowanie wybranych części ciała szerokimi pędzlami, "szorowanie" skóry rękawiczkami z materiałów o różnej fakturze, zabawy pianką do golenia, przetaczanie po plecach i nogach dziecka piłki terapeutycznej. Niektóre dzieci korzystnie reagują na wolne, rytmiczne kołysanie i huśtanie. W tej terapii stosowany jest specjalny sprzęt umożliwiający dziecku wyzwalanie odpowiedzi adaptacyjnych na różnego rodzaju bodźce zmysłowe. Sale wyposażone są w huśtawki, suche baseny z piłeczkami, tunele do przechodzenia, małe trampoliny, deski na kółkach itp.

3. Metoda kinezjologii edukacyjnej Paula Dennisona.
   Uważa on, że wiele problemów wynika ze złego współdziałania obu półkul mózgowych i braku równowagi między nimi. Mózg nie jest narządem symetrycznym i każda półkula ma inne zadania. Aby dziecko mogło w pełni rozwinąć cały swój potencjał, musi mieć okazję do ćwiczenia, eksperymentowania, korzystania ze swoich obu nóg, obu rąk i właśnie obu półkul.

4. Artoterapia
   Dziecko nadpobudliwe należy zachęcać do rysowania, malowania palcami, pędzlem i kredkami, lepienia z plasteliny, układania klocków itp.
   Przykłady ćwiczeń dla dzieci nadpobudliwych psychoruchowo:

   • stemplowanie na papierze,

   • kopiowanie rysunku,

   • odrysowywanie wzorów i wycinanie,

   • malowanie na gazecie,

   • rysowanie nitką,

   • malowanie "mokre w mokrym"

   • malowanie na podkładzie z kaszy,

   • kolorowa wydzieranka,

   • płaskorzeźba z plasteliny,

   • modelowanie wałeczków, kuleczek z plasteliny,

   • nawlekanie koralików,

   • "wyszywanie bez igły" (przewlekanie tasiemki przez dziurki).

5. Technika relaksacyjna - mandale.
   Słowo mandala pochodzi z Indii, a w języku polskim oznacza koło. Są to ćwiczenia relaksacyjne polegające na kolorowaniu różnych wzorów wpisanych w koło bądź na samodzielnym ich tworzeniu i kolorowaniu. Te wpisane w koło obrazki znane były już w Starożytności. Ich uzdrawiającym wpływem na duszę człowieka zajął się szwajcarski psychoanalityk Carl Gustav Jung. Stwierdził on, że malowanie mandali pozwala osiągnąć spokój i opanowanie, czyli wewnętrzną integrację. Podczas malowania każde dziecko jest sam na sam ze sobą, ze swoimi marzeniami, uczuciami, intuicją. Bawi się rysunkiem i kolorem. Można poprosić dziecko, żeby przy kolorowaniu utrzymywało jeden kierunek malowania, np. ucznia, który wykazuje cechy nadpobudliwości, by malował swoją mandalę od zewnętrznego brzegu do środka. Malowanie mandali działa bardzo uspokajająco na dzieci. Powoduje zwiększenie procesów hamowania nad procesami pobudzania, co ułatwia koncentrację uwagi, prowadzi do wytrwałości w działaniu, zmniejsza ilość gwałtownych zachowań.

6. Biofeedback
   Jest metodą modyfikowania procesu fizjologicznego i nadawania mu pożądanego kierunku przez podawanie bezpośrednich informacji zwrotnych na temat parametrów tego procesu. W treningu EEG Biofeedback dla dzieci z ADHD terapeuta prezentuje dziecku informacje o tym, co dzieje się w danym momencie w jego mózgu. Dziecko widzi na ekranie monitora własne nieprawidłowe fale mózgowe i stara się je kontrolować. Stopniowo jest w stanie to uczynić. Kiedy dziecko nauczy się kontrolować swoje zachowanie, obserwowana jest poprawa w ogólnym funkcjonowaniu dziecka, szczególnie polepszenie samooceny, koncentracji, pisania ręcznego oraz spokojniejszego snu. Postęp jest dokumentowany w oparciu o różne testy mierzące funkcje poznawcze.

7. Magnetostymulacja
   Polega na oddziaływaniu na całe ciało dziecka lub wybrane części zmiennym polem magnetycznym. Po takiej terapii niektóre nadpobudliwe dzieci wyciszają się.

8. Farmakoterapia
   Leczenie farmakologiczne stosuje się tylko w najcięższych przypadkach. Włączenie środków farmakologicznych zależy od wielu czynników, np. od tego jak poważne jest zaburzenie dziecka, jak radzi sobie ono w szkole i w domu, jakich ma rodziców i czy są oni wstanie zapewnić dziecku stabilne warunki rozwoju. Zwykle stosuje się środki zwane symulantami, które po 12 godzinach opuszczają organizm i nie powodują otępienia oraz uzależnienia. Największą skuteczność przynoszą jednak metody będące połączeniem farmakoterapii z terapią zachowań dziecka i pomocą dla rodziców.

9. Programy psychoedukacyjne dla rodziców. Grupy wsparcia.
   Rodzice uczestniczą w programach psychoedukacyjnych, podczas których uzyskują informacje o istocie i przyczynach zaburzeń występujących u dziecka, mają możliwość lepszego rozumienia jego potrzeb i potrzeb funkcjonowania całej rodziny jako systemu. Otrzymują porady dotyczące m. in. konieczności prowadzenia kompleksowej terapii (np. leczenia farmakologicznego, diety, postępowania wychowawczego, organizacji dnia, sposobów komunikacji itp.). Cenną pomocą dla rodziców jest tworzenie grup wsparcia, w których uczestniczą rodzice mający podobne problemy. Podczas takich spotkań rodzice mają okazję do dzielenia się swoimi doświadczeniami związanymi z radzeniem sobie z sytuacją oraz do korzystania z doświadczeń innych rodziców.

Zasady postępowania z dzieckiem nadpobudliwym:

1. Konsekwencja w postępowaniu, stawianie jasnych granic, co dziecku wolno, a czego nie.

2. Należy zwracać uwagę na staranne wykonywanie prac oraz ich ukończenie, chwalić.

3. Stała kontrola i przypominanie o obowiązkach oraz pomoc w ich realizacji.

4. Wprowadzenie rutyny - stały rytm dnia, znana pora wstawania, posiłków, obowiązków i kładzenia się spać. Rutyna daje poczucie bezpieczeństwa i stałości.

5. Dziecko powinno mieć własny teren: miejsce do nauki i wypoczynku.

6. Lekcje powinno odrabiać, kiedy w domu jest najmniejszy ruch, na stole leży tylko to co służy do pracy, radio i magnetofon powinny być wyłączone, a drzwi do pokoju dziecka zamknięte; powinno uczyć się w krótkich odcinkach czasu (15-30 min.), zaś przerwy przeznaczać na relaks.

7. Zachować stałość otoczenia, ponieważ dziecko ulega rozpraszaniu, rozprasza je zmiana. Zawsze tak samo (jeżeli podkreślamy kolorem czerwonym, to tak ma być na zawsze, nie można sadzać dziecka przy drzwiach czy przy oknie, bo go to rozprasza; najlepiej, gdy siedzi w pierwszej ławce).

8. Podkreślanie bodźców ważnych (Uwaga! To jest ważne - wyróżnianie, podkreślanie, kolorowanie istotnych informacji).

9. Ograniczanie bodźców - ponieważ dziecko nadpobudliwe łatwo się rozprasza należy starać się, by w domu panował spokój. Unikać puszczania głośnej muzyki, zapraszania wielu gości naraz, ograniczyć czas przesiadywania dziecka przed komputerem i telewizorem. Pilnować, by dziecko oglądało w telewizji tylko spokojne programy. Dbać o to, aby dziecko mogło się skupić na jednej czynności. Unikać dawania mu kilku zadań jednocześnie.

10. Planowanie - dzieci nadpobudliwe wytrąca z równowagi wszystko, co jest nagłe i zaskakujące.

11. Cierpliwość - awantury i kary tylko wzmagają napięcie i pogłębiają trudności dziecka. Należy chwalić i zachęcać do tego co mu się udaje, ignorować nieszkodliwe wygłupy.

12. Wydawanie prostych poleceń, konkretnych rzeczowych komunikatów - informacja powinna być krótka, zwięzła typu: siedź, jedz, wstań, pisz, zeszyt, dotknięcie ramienia, wymienienie imienia, ćwiczenie czwarte, a nie - Dlaczego ty nie piszesz, a rozmawiasz, przecież masz wykonać polecenie czwarte. Nie należy dawać dziecku zbyt dużo możliwości wyboru. Można poprosić dziecko, by powtarzało instrukcje, aby mieć pewność, że je rozumie.

13. Korzystanie z różnych źródeł przy przekazywaniu informacji - mówię, które ćwiczenie do wykonania, jednocześnie pokazuję na palcach.

14. Stałe stosowanie pozytywnych wzmocnień - zauważanie (nagradzanie) nawet najmniejszych osiągnięć dziecka, bo to powoduje jego mobilizację w działaniu oraz większą chęć pokonywania trudności.

15. Wprowadzanie schematów działania - przetwarzanie całej wiedzy jako schematy.

16. Pomoc w rozładowaniu potrzeby ruchu (w domu np. biega wszędzie, ale można zaznaczyć, że oprócz pokoju taty; w szkole - może zetrzeć tablicę, podlać kwiaty, podejść do pani, rozwiesić mapę itd.. stwarzamy koryto ruchu - albo jest powódź niekontrolowana).

17. Porządkowanie aktywności - trzeba mówić w sposób prosty co ma robić, a nie czego ma nie robić, np. jeżeli ma nogi na stole - komunikat - nogi na podłogę!, jeżeli rozmawia - polecenie - pisz!, jeżeli biega - siadaj!

18. Uczenie przewidywania konsekwencji - pokazywanie konsekwencji własnych działań (co będzie dalej), wypracować z dzieckiem przyczynę - skutek.

19. Odpoczynek - zwracać uwagę, by dziecko odpoczywało, gdy poczuje się zmęczone. Odpoczynek może polegać na wysłuchaniu spokojnej bajki lub na ciepłej, relaksującej kąpieli.

20. Nie obarczać dziecka zbyt odległymi celami, zbyt trudnymi zadaniami oraz wieloma obowiązkami jednocześnie, gdyż w takich sytuacjach jego praca jest zdezorganizowana.

Im wcześniej zostanie rozpoznany problem dziecka z ADHD, udzieli się mu wsparcia i pomocy, tym większe szanse na powodzenie terapii. Dziecko wychowywane w normalnych warunkach, otoczone odpowiednią atmosferą, prawidłowo prowadzone będzie w przyszłości normalnym, zdrowym człowiekiem. Terapia pomoże mu lepiej funkcjonować, sprawi, że z czasem zacznie podporządkowywać się obowiązującym normom.

Około 70 % dzieci właściwie prowadzonych wyrasta prawie całkowicie z ADHD pod koniec wieku dojrzewania. Natomiast te zaniedbane osiągają niższy od swoich możliwości poziom wykształcenia, a ponadto padają często ofiarą wypadków. (Attention Deficit Hiperkinetic Disorder) - zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi.

(inne nazwy: zespół hiperkinetyczny, zaburzenia hiperkinetyczne, nadpobudliwość psychoruchowa)

ADHD występuje u 3% -10% dzieci. Jeśli któreś z rodziców ma lub miało ADHD, to ryzyko wystąpienia go u dziecka wynosi 50%!

• ADHD jest uwarunkowane genetycznie

• Mózg osób z ADHD funkcjonuje według specyficznych wzorców, gorzej filtrowane i kojarzone są informacje.

• Równowaga między neurotransmiterami: noradrenaliną i dopaminą jest zaburzona.

ADHD można rozpoznać, jeśli objawy wystąpiły przed 7 rokiem życia, pojawiają się w różnych sytuacjach (dom, szkoła), nie są objawem innych zaburzeń psychicznych.

1. BRAK UWAGI

Co najmniej 6 z następujących objawów braku uwagi utrzymywało się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka.

• Częste niezwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub częste beztroskie błędy w pracy szkolnej lub innych czynnościach.

• Częste niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach lub czynnościach związanych z zabawą.

• Często wydaje się nie słyszeć co zostało do niego powiedziane.

• Częste niepowodzenia w postępowaniu wg instrukcji albo w kończeniu pracy ale nie z powodu zachowania opozycyjnego, ani niezrozumienia poleceń.

• Często upośledzona umiejętność organizowania zadań i aktywności.

• Częste unikanie lub silna niechęć do zadań wymagających wytrwałego wysiłku umysłowego np. odrabianie pracy domowej.

• Częste gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań lub czynności, jak wyposażenia szkolnego, ołówków, książek, narzędzi.

• Często łatwa odwracalność uwagi przez zewnętrzne bodźce.

• Częste zapominanie w toku codziennych czynności.

2. NADMIERNA AKTYWNOŚĆ

Co najmniej trzy z następujących objawów nadmiernej aktywności utrzymywały się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka.

• Często niespokojnie porusza rękoma lub nogami, albo wierci się na krześle.

• Opuszcza siedzenie w klasie lub w innych sytuacjach wymagających utrzymania pozycji siedzącej.

• Często nadmierne rozbieganie lub wtrącanie się w sytuacjach, w których jest to niewłaściwe ( u młodzieży i dorosłych może być to poczucie niepokoju).

• Często przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność zachowania spokoju w czasie wypoczynku.

• Przejawia utrwalony wzorzec nadmiernej aktywności ruchowej, praktycznie nie modyfikowany przez społeczny kontekst i oczekiwania.

3. IMPULSYWNOŚĆ

Co najmniej jeden z następujących objawów impulsywności utrzymywał się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka.

• Często udziela odpowiedzi zanim pytanie jest dokończone

• Często nie umie czekać w kolejce lub doczekać się swej rundy w grach lub innych sytuacjach grupowych.

• Często przerywa lub przeszkadza innym.

• Często wypowiada się nadmiernie bez uwzględnienia ograniczeń społecznych.

 

Wg; Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10, Badawcze Kryteria Diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Versalius” IPiN, Kraków-Warszawa 1998,za: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, Wydawnictwo Bifolium Lublin 1999

 

W obrazie nadpobudliwości dominować mogą zaburzenia koncentracji uwagi , nadruchliwość lub wszystkie trzy grupy objawów. U chłopców częściej obserwowana jest nadruchliwość, u dziewczynek zaburzenia koncentracji uwagi. Obraz nadpobudliwości zmienia się wraz z wiekiem dziecka – inaczej wygląda to u skaczącego po meblach siedmiolatka, inaczej u nastolatka, który nie wstaje z ławki w czasie lekcji, ale nie jest w stanie utrzymać na niej uwagi, rysuje w zeszycie lub „odpływa” myślami.

Część specjalistów rozpoznaje zespół hiperkinetyczny już w 4 roku życia, wielu mówi o tym, że cechy zespołu są widoczne już od chwili narodzin – dzieci są bardziej ruchliwe, drażliwe, częściej płaczą, mają mniejsze zapotrzebowanie na sen.

Często, przy tolerancyjnym domu, lub gdy rodzice też mają cechy ADHD, problem zaczyna być dostrzegany dopiero gdy dziecko pójdzie do przedszkola, zerówki lub szkoły.

Dzieci z ADHD mają słabsze osiągnięcia szkolne, słabo przewidują skutki swoich zachowań, są w szkole oceniano jako niegrzeczne, często wdają się w awantury i są zagrożone usunięciem z klasy, mają gorsze kontakty z rówieśnikami. Często współwystępuje dysleksja. To wszystko powoduje, że mają niską samoocenę, skłonność do depresji lub uzależnień i zaburzeń zachowania.

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej trwa długo, 30%-50% dorosłych nie wyrasta z niego, a jeśli nawet objawy ADHD ustąpią, może pozostać niska samoocena, problemy emocjonalne i trudności w kontaktach społecznych, uzależnienia, zachowania aspołeczne.

Na szczęście nie zawsze tak jest! Często osoby z ADHD mają duże osiągnięcia, dzięki niespożytej energii są w stanie zrobić i osiągnąć znacznie więcej niż zwykły, spokojny i grzeczny od dziecka człowiek. Trzeba jednak wiedzieć jak z nimi postępować, jak pomóc im pokonać trudności, poprawić funkcjonowanie, pomóc wykorzystać możliwości.

Znani „nadpobudliwcy”:

• Leonardo da Vinci

• Thomas Edison

• Agata Christie

• Winston Churchill

• Tom Cruise

Ja w swojej pracy w psychiatrycznych oddziałach młodzieżowych niestety nie spotykam nastolatków, którym udało się bez szwanku wyrosnąć z ADHD.

 Trafiają tu osoby, które po latach słyszenia, że są gorsze, niegrzeczne, agresywne, leniwe, że najpierw zrobią potem myślą, że gdyby chciały wykorzystać swoją inteligencję to ho, ho!    ( chcą, ale nie umieją!) – uwierzyły w to, że naprawdę takie są. Często sądzą, że nigdy im się nic nie uda, że próbują, ale ciągle coś nie wychodzi, a ich sukcesów okupionych dużym wysiłkiem nikt nie docenia. Pacjenci ci mają problemy z dobrym funkcjonowaniem społecznym, osiągnięciami szkolnymi, „dorobili się” reakcji depresyjnych. Bywają wobec świata nadmiernie krytyczni - tak jak czują, że świat wobec nich. Często pozostały im trudności w koncentracji uwagi, problemy z pamięcią, niepokój, drażliwość, impulsywność, słabe przewidywanie skutków swojego zachowania. Rodziny tych pacjentów są często wyczerpane, bezradne, narosły złe emocje między rodzicami a dzieckiem, okres dorastania tylko nasilił trudności.

Moje doświadczenia z nastolatkami przyczyniły się do utwierdzenia mnie w przekonaniu, że dziećmi, które wykazują cechy nadpobudliwości psychoruchowej trzeba zająć się tak wcześnie, jak tylko się da, to znaczy:

• zdiagnozować je

• rozpocząć terapię

W zależności od dominującego typu zaburzeń i ich głębokości potrzebne są różne formy pomocy. Zawsze skierowana powinna być ona nie tylko do dziecka, ale także do jego rodziny. Nauczyciele także powinni znać problemy dziecka i umieć odpowiednio z nim postępować.

Stosowane jest:

• poradnictwo dla rodziców

• modyfikacja zachowań dziecka (praca z dzieckiem indywidualna i w małej grupie)

• ćwiczenia koncentracji uwagi (praca z dzieckiem indywidualna i w małej grupie)

• ćwiczenia pamięci (praca z dzieckiem indywidualna i w małej grupie)

• ćwiczenia kontroli impulsów (praca z dzieckiem indywidualna i w małej grupie)

• biofeedback

Często potrzebna jest także:

• farmakoterapia

• terapia rodziny

• terapia dysleksji (praca z dzieckiem indywidualna i w małej grupie)

• zmiana środowiska

• zajęcia wyrównawcze

Bardzo ważnym czynnikiem, który decyduje o funkcjonowaniu dziecka z ADHD, jest szkoła. Im bardziej karząca i odrzucająca, im więcej negatywnych komunikatów dają nauczyciele, tym gorsze jest funkcjonowanie dziecka z ADHD. Aby takie sytuacje nie miały miejsca, podstawową sprawą jest posiadanie przez nauczyciela wiedzy na temat cech charakterystycznych dziecka z ADHD oraz dostosowania sposobu nauczania i przekazywania informacji oraz wychowania do realnych jego możliwości. Istotną sprawą jest zrozumienie dziecka i zaakceptowanie jego niemożności. Dziecku natomiast należy pomóc zaakceptować swoją słabość i nauczyć je z nią żyć bez utraty poczucia własnej wartości. Trzeba mu pomóc tak, by mogło polegać na własnych siłach. Jego wysiłki powinny być wyżej oceniane, niż faktyczne osiągnięcia. Dzieci z ADHD otoczone troskliwą opieką rodziców i nauczycieli, mające zapewnioną pomoc lekarza psychiatry, mają szansę zdobyć wykształcenie odpowiadające ich możliwościom intelektualnym i ciekawy zawód.
Szkoła jest środowiskiem, w którym dziecku stawia się mnóstwo bardzo trudnych zadań. Aby mogło im podołać, należy opracować i zastosować odpowiednie metody przekazywania wiedzy oraz metody wychowawcze, które będą dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka.
W pracy tej tym chciałabym zaproponować zabawy, ćwiczenia i gry wspomagające rozwój dziecka z ADHD. Będą to ćwiczenia i zabawy poprawiające koncentrację uwagi, pamięć, pomagające dziecku radzić sobie z
emocjami i trudnymi sytuacjami, rozładowujące napięcie, uspokajające
i wyciszające. Można je stosować w czasie zajęć lekcyjnych, wychowania fizycznego, na zajęciach terapii pedagogicznej jak również w domu.

1.Zabawy poprawiające koncentrację uwagi

-Wsłuchiwanie się w dźwięki – prosimy dziecko, aby wygodnie położyło
się na łóżku i zamknęło oczy. Później prosimy, aby słuchało dźwięków, najpierw tych dochodzących z ulicy (szum wiatru, przejeżdżające samochody), potem tych dochodzących z mieszkania (odgłosy kuchni, dźwięki z innych mieszkań), a na koniec tych dochodzących z ciała dziecka (bicie serca, oddech)
-Przypływ-odpływ – prosimy dziecko, aby stanęło na środku pokoju. Kiedy wypowiadamy słowo „przypływ”, dziecka robi krok do przodu, kiedy słowo „odpływ”, dziecko wykonuje krok do tyłu. Stopniowo zwiększamy tempo podawania ustalonych haseł.
-Co masz w ręku- zasłaniamy dziecku oczy i prosimy, aby dotykiem rozpoznało przedmioty, które umieszczamy mu w dłoni. Początkowo podajemy przedmioty codziennego użytku, takie jak: łyżka, kubek, później mogą to być przedmioty, których rzadziej używa.
-przeczytaj na głos poszczególne litery alfabetu, pamiętaj jednak, że każda z nich zawiera zakodowana instrukcję. Na przykład, kiedy czytasz „A”, musisz ugiąć kolana. Poćwicz szybsze i wolniejsze odczytywanie liter i wykonywanie poleceń.
A b B n C s D b
E s F n G s H b
I n J b K n L s
Ł n M s N b O b
P s R n S b T n
U s W n Y s Z b

Klucz:
b- ugnij kolana
s- dotknij palcem nosa
n- wyciągnij ramiona do góry
- Tajemnicze znaki- zabawa przeznaczona dla grupy, może to być klasa. Prowadzący ustala z jednym dzieckiem tajemniczy znak, jakiś gest, którego nie wykonujemy, na co dzień na przykład: położenie prawej dłoni na głowie, włożenie palca wskazującego do ucha, przytrzymywanie pięści pod brodą. Wszyscy wiedzą wprawdzie, kto będzie dawał te tajemne znaki, ale nikt nie potrafi powiedzieć, kiedy to nastąpi. Grupie wolno ze sobą rozmawiać i nawet odrobinę hałasować. Przy tym jednak trzeba wciąż uważnie obserwować dziecko, które ma wykonać w pewnym momencie tajemniczy znak. Gdy ktoś zauważy coś szczególnego lub podejrzanego, natychmiast naśladuje ten ruch i zachowuje się bardzo cicho. Wkrótce wszyscy w grupie wykonują to samo i panuje w niej cisza.
- Zebrane milczenie – zabawa przeznaczona dla grupy od 3 do 20 osób. Ustawiamy magnetofon na nagrywanie i milczymy przez moment, na przykład jedna minutę. Potem odtwarzamy kasetę. Czy jest na niej rzeczywiście nagrana tylko cisza? Grupa będzie z pewnością zdziwiona, ile odgłosów zostało zapisanych na taśmie, pomimo tego, że wszyscy zachowywali się bardzo cicho. Słychać będzie jeżdżące samochody, jakieś szelesty, szuranie stóp, kasłanie, pociąganie nosem. Można powtórzyć taką próbę, aby osiągnąć większy stopień ciszy.

2.Zabawy ćwiczące spostrzegawczość i pamięć.

-Co tam było? –Na stole układamy kilka różnych przedmiotów, prosimy dziecko, aby na chwilę zamknęło oczy. W tym czasie zabieramy jeden przedmiot i prosimy by dziecko powiedziało, czego brakuje. W wersji trudniejszej nie zabieramy przedmiotu, tylko zmieniamy jego położenie i prosimy dziecko o ułożenie przedmiotów tak jak poprzednio.
-Co słyszałeś? – Dziecko ma zamknięte oczy, w tym czasie osoba dorosła wykonuje różne dźwięki (dzwoni dzwonkiem, stuka w stół, szura krzesłem, stuka w szklankę). Po chwili dziecko ma odpowiedzieć na pytanie, jakie dźwięki słyszało. Stopniowo zwiększamy ilość prezentowanych w każdej próbie dźwięków.
-Teatrzyk – wraz z dzieckiem przygotowujemy rodzinne przedstawienie, udział w nim wymaga od dziecka zapamiętania prostych wierszyków, piosenek lub tekstów. Uczenie się tekstów doskonale trenuje pamięć.
-W dolinie jadowitych węży – zabawa przeznaczona dla dużych grup. Całe pomieszczenie jest doliną jadowitych węży. Jedna połowa uczestników rozprasza się po pomieszczeniu jako grzechotniki, trzymając w ręku pudełko z zapałkami, przy pomocy, którego będą wydawane charakterystyczne dla tych węży dźwięki. Węże nie są złe, chcą tylko, by je zostawić w spokoju. Kiedy człowiek się do nich zbliża, grzechotają one swoim ogonkiem, by go ostrzec. Kąsają tylko wtedy, gdy ktoś ich dotknie. Druga połowa grupy musi przekraść się z zawiązanymi oczyma z jednego końca pomieszczenia – „doliny” na drugi, unikając przy tym ugryzienia węża. Kto dotknie któregoś z „grzechotników” , staje blisko za nim, zdejmuje opaskę z oczu i staje się jakby jego częścią. Ilu uczestników przejdzie przez całą dolinę? Po dotarciu ich na drugi koniec pomieszczenia następuje zamiana ról.
-Zupa czarownic – zabawa dla większej grupy. Wszyscy uczestnicy siedzą w kole. Co najmniej czworo dzieci tworzy pośrodku kocioł czarownic, chwytając się za ręce. Jedna osoba jest wiedźmą, która chodzi wkoło kotła mówiąc: „Zupa czarownic, zupa czarownic, co wkładam do środka?” i pokazuje na jedno z dzieci. Wskazana osoba wymienia jakiś obrzydliwy składnik, na przykład „nogi pajęcze” podchodzi do kotła i wrzuca do niego w formie pantomimy podaną rzecz. Teraz czarownica woła: „Kotle przemieszaj się!”. Kocioł zaczyna się kręcić i wszyscy mruczą przy tym: „nogi pajęcze, nogi pajęcze”. Potem kocioł zatrzymuje się i wpada do niego nowy składnik. Kocioł wymienia pierwsze słowo i dodaje do niego drugie, kręcąc się nieco dłużej. W ten sposób zabawa toczy się dalej, aż wszystkie dzieci coś dorzucą do zupy wiedźm. Wówczas czarownica wola: „Zupa jest gotowa!”. Teraz każdy podchodzi do kotła i udaje, że je zupę łyżką. Ponieważ jest to zupa niezwykła, dzieci zostają zaczarowane. Wystarczy, że wiedźma powie tylko jedno słowo, na przykład „zające” przeobrażone w zwierzęta dzieci wracają na swoje miejsca, udając odpowiedni sposób poruszania się. Jeśli czarownica krzyknie: „dzieci!”, są one na nowo wybawione, razem z tymi które tworzą kocioł.

3.Zabawy pomagające dziecku radzić sobie z emocjami i trudnymi sytuacjami.

-Co czują – opowiadamy dziecku jakąś historię i prosimy, aby zastanowiło się, co mogą czuć bohaterowie przedstawionych zdarzeń. Opowiadane historie powinny dotyczyć codziennych zdarzeń, w jakich może uczestniczyć dziecko, na przykład kłótnia z kolegami. Warto także omówić z nim sposoby poradzenia sobie z różnymi sytuacjami.
-Co by było gdyby – w czasie tej zabawy wymyślamy wraz z dzieckiem różne historie, które mogą zdarzyć się jego rówieśnikom i prosimy dziecko, aby zastanowiło się, jakie mogą być konsekwencje różnych zachowań bohaterów. Jak oni lub inni mogą czuć się w danej sytuacji?
-Znajomość ludzkich charakterów – Wszyscy otrzymują kartkę papieru, na której narysowane zostały wcześniej kontury ludzkiego ciała. Do tego szkicu każde z dzieci dorysowuje to, co uważa za najbardziej charakterystyczne u siebie samego, na przykład: język, jeżeli jest ono szczególnie gadatliwe lub dowcipne, uszy, jeśli potrafi dobrze słuchać innych, serce, jeśli jest osobą szczególnie współczującą innym, pięści, jeśli zawsze bardzo szybko chce się bić. Figury, którym w ten sposób nadany został charakter i które otrzymały nową duszę przymocowywane są do ściany w dobrze widocznym dla wszystkich miejscu, a grupa próbuje odgadnąć, która z nich należy do poszczególnych uczestników. Które z dzieci było szczególnie trudne lub szczególnie łatwe do odgadnięcia.
-Transport na plecach - Dzieci siadają jedno za drugim w szeregu tak, aby każdy mógł swobodnie dosięgnąć rękoma pleców swojego poprzednika. Uczestnik na samym końcu szeregu zapisuje na kartce „poufną wiadomość”: symbole, cyfry, litery, i tym podobne, a następnie odkłada ją w takie miejsce, gdzie nikt nie będzie mógł podejrzeć, co zostało na niej napisane. Dziecko na drugim końcu rzędu otrzymuje również kartkę i ołówek. Teraz ostatni uczestnik, autor „poufnej wiadomości”, rysuje ją na plecach swojego poprzednika. Ten przekazuje ja swoimi rękoma dalej na plecy następnej osoby – powtarza się to tak długo, aż wszystkie dzieci otrzymają wiadomość. Ostatni uczestnik zapisuje ją na swojej kartce. Na koniec porównujemy wyjściową informację oraz to, co dotarło do końca rzędu. Ile z pierwotnej wiadomości można jeszcze rozpoznać? Jak dzieci czuły się w trakcie owego szczególnego transportu? Czy było to nieprzyjemne mieć kogoś za plecami i nie widzieć, co on robi?
-Balonowa bitwa – Każde dziecko otrzymuje napompowany balon. Maluje na nim wykrzywioną złością twarz, a następnie przymocowuje go do patyka. Przy pomocy tych „wściekłoszy” dzieci stoczą teraz ze sobą walkę – albo jeden na jeden, albo wszyscy przeciwko wszystkim. Oczywiście, bitwa może rozgrywać się jedynie pomiędzy balonami, nie wolno w jej trakcie używać kijków, na których zostały osadzone.

4.Zabawy rozładowujące napięcie, uspokajające i wyciszające.

-Zrzuć buty – prosimy dziecko, aby wykonywało mocne wymachy nogami tak, jakby chciało zrzucić z nóg klapki, później jeszcze mocniejsze tak, jakby chciało zrzucić sznurowane buciki. Później prosimy, aby spróbowało zrzucić wymyślone rękawiczki, czapkę z głowy, siedzącą na plecach żabę. Chodzi o to, aby dziecko nauczyło się rozluźniać mięśnie.
-Kołyska – prosimy, aby dziecko położyło się na karimacie na plecach, a do brzucha podciągnęło nogi zgięte w kolanach i przytrzymało je rękami. Następnie prosimy, aby spróbowało oderwać plecy od podłoża i rozbujało swoje ciało. W czasie wykonywania kołyski możemy śpiewać dziecku piosenkę, włączyć muzykę.
-Prąd – dzieci tworzą dwa rzędy. Na znak nauczyciela od ostatniego dziecka zaczyna płynąć „prąd elektryczny”. Ostatnie klepnie w pośladki dziecko stojące przed nim, to klepnie następne w rzędzie i tak dalej. Pierwsze dziecko po klepnięciu podskoczy. Oba rzędy rywalizują, który rząd będzie szybszy.
-Dzieci stają w kole bokiem do środka. Pierwsze siada na krześle. Drugie siada na kolanach pierwszego, trzecie- drugiego i tak dalej. Kiedy koło się zamknie, odsuwamy krzesło i pierwsze siada na kolanach ostatniego.
-Podkradanie marchwi – jedno dziecko gra rolę zająca, który śpi zwinięty na podłodze. Obok zająca leży marchew. Inne dzieci siedzą w kręgu na krzesłach i też są zającami, mającymi wielką ochotę na marchew. Wychowawczyni mruga na jedno z dzieci, które bezszelestnie powinno przynieść marchew. Jeśli zając usłyszy kroki, wówczas wskazuje w odpowiednim kierunku. Gdy kierunek zostanie właściwie wskazany, niedoszły złodziej siada. Jeśli raz uda mu się ukraść marchew, wówczas role się zmieniają.
-Buty, buty – nic tylko buty! Do zabawy potrzebna jest samodzielnie wykonana lornetka, składająca się z dwóch papierowych rolek, pustego pudełka po zapałkach i sznurka. Każde z dzieci siedzących na krzesłach w kręgu zdejmuje buta i kładzie go na środku. Jedno dziecko, stojąc z lornetką, obserwuje i opisuje wybrany but. Gdy któreś z dzieci uważa, że opisywany but należy do niego, podnosi rękę.
Jedną z najlepszych form terapii dzieci z ADHD, są ćwiczenia fizyczne. Pozwalają na bezpieczne wyładowanie nadmiaru energii. Dobrze sprawdzają się sporty drużynowe, pływanie, bieganie, jazda na rowerze. Z dziećmi nadpobudliwymi można również grać w gry planszowe takie jak: Monopol, Scrabble, gry karciane czy w kości.

Jedna z cech zabawy, która świadczy o jej ogromnej roli we wspomaganiu rozwoju i terapii dziecka to fakt, o którym pisze C. Hannaford. Podczas zabawy w mózgu bawiącego się uwalnia się dopamina, która odpowiedzialna jest za poczucie zadowolenia i wewnętrznej harmonii. Dopamina odpowiedzialna jest za zarządzanie rozwojem sieci nerwów, koncentrację uwagi i porządkowanie pracy mózgu. U ludzi uznanych za nadpobudliwych poziom dopaminy jest niski2 wynika z tego, że im więcej dzieci z problemem ADHD będzie korzystało z możliwości "zabawowej nauki" tym więcej dopaminy uwalniać będzie ich mózg.

Propozycje zabaw

Jedną z form zabawy pojawiającą się często na placach zabaw w USA są labirynty. Na nasz użytek może to być kilka skakanek ułożonych w "ślimak", lub wspomniany "ślimak" narysowany kredą na ziemi. Uważa się, że taka sama ilość skrętów w prawo i lewo równoważą pracę mózgu. Poruszanie się w takim labiryncie okazało się znacząca pomocą dla dzieci z ADHD, ale także autyzmem, dysleksją czy problemami emocjonalnymi. Aby przejść labirynt dziecko musi skupić uwagę. Wskazywano także na inne pozytywne aspekty labiryntu: dziecko zawsze ma możliwość przejścia labiryntu, cały labirynt jest widoczny dla dziecka więc nie pojawia się stres, że nie podoła go przejść.

Przykładowe ćwiczenia Gimnastyki Mózgu P. Dennisona

Ruchy naprzemienne
- w zależności od wieku dziecka można to ćwiczenie wykonywać na leżąco, na stojąco lub na siedząco:
- zabawa chodzenie po kamieniach – dziecko chodzi po ułożonych na ziemi „kamieniach” (mogą to być kwadraty; 10 czerwonych i 10 czarnych, lewą noga po czarnych, prawa po czerwonych).
Przykładowe ćwiczenie przekraczające linię środka ciała;
Dziecko może siedzieć w twoich nogach lub samodzielnie(jeśli potrafi): układamy zabawkę po lewej stronie i kierując ręka dziecka lub jeśli potrafi samodzielnie uchwycić przedmiot prowokujemy je do schwytania zabawki. Przekładamy zabawkę na drugą stronę.
Wodzenie oczami
Bierzemy kolorową zabawkę i kilka razy powoli przesuwami przed oczami dziecka prowokując je do wodzenia oczami. Z czasem można zabawką kreślić znak leniwej ósemki (w lewo do góry). W przypadku dzieci starszych wodzenie oczami może odbywać się po linii poziomej, pionowe, po owalu.
Leniwa ósemka
Podobnie jak inne ćwiczenia to ćwiczenie możemy dopasowywać do wieku dziecka.
Leniwą ósemkę możemy kreślić na ciele dziecka; na brzuszku, plecach, nóżkach, możemy obrysowywać ósemką oczka i szukać dowolnie ósemkowych połączeń. Stwarzamy przy tym możliwość kontaktu dotykowego z dzieckiem.
Starsze dzieci mogą samodzielnie kreślić leniwą ósemkę na kartce, w powietrzu, mogą malować ją palcami lub całymi dłońmi na kartce, piasku, mące itp.
Rysowanie oburącz
Dzieci młodsze – chwytamy rączki dziecka i kreślimy w powietrzu różne wzory (jedna i druga rączka to samo) mogą to być „esy-floresy” ale także chmurki, słoneczko itd. Dzieci starsze robią to samodzielnie. Podobnie jak w przypadku leniwej ósemki dobrze jest, gdy robią to na dużych powierzchniach, pędzlami malarskimi, na piasku, mące (stymulując w ten sposób zmysł dotyku). Możemy wykorzystać do tego muzykę i pobawić się na przykład w dyrygenta orkiestry.
Słoń
Dziecko staje w lekkim rozkroku, przykłada prawe ucho do prawego ramienia i prawą rączką rysuje ogromne uszy słonia uginając przy tym nogi w kolanach. Następnie zmieniamy stronę. Możemy przy tym śpiewać piosenkę o słoniach na przykład „ cztery słonie wesołe słonie” lub wymyślić samodzielnie historię.
Punkty pozytywne
Przykładamy do czoła dziecka (nad oczami, w połowie odległości pomiędzy linią włosów a brwiami) dwa palce obu dłoni i trzymamy przez chwilkę (możemy poczuć lekkie pulsowanie).
Ziewanie energetyczne
U młodszych dzieci delikatnie masujemy staw żuchwowy, starsze dzieci w tym czasie głośno ziewają.
Kapturek myśliciela
Masujemy delikatnie palcami brzegi małżowiny usznej zaczynając od góry i kończymy na dolnych płatkach. Masujemy jednocześnie oboje uszu powtarzając to 3-5 razy. Ćwiczenie to poprawia percepcje słuchową a także odruch ustalenia głowy.
(Zainteresowane wszystkimi ćwiczeniami osoby odsyłam do literatury).

Inne zabawy

Jak najwięcej zabaw powinno opierać się na kontakcie fizycznym i bliskości z rodzicem lub opiekunem: koguciki- kucamy naprzeciw siebie i odpychamy się dłońmi, pizza- na plecach dziecka ugniatamy ciasto , nakładamy składniki itd., naleśnik – zawijamy dziecko w kocyk i delikatnie turlamy po podłodze, dziecko kładzie się na podłodze prowadzący ciągnie kocyk po podłodze.

Zabawka rozwijająca zmysł dotyku – warto stworzyć własną zabawkę rozwijającą zmysł dotyku dziecka. Wypełniamy skarpetę, rękawiczkę itp. i przyszywamy do niej różnego rodzaju materiały tak aby były miękkie, szorstkie, gładkie, zimne, puszyste, twarde (guziki).

Paluszkowe zabawy- zabawy z wykorzystaniem rączki i paluszków typu warzyła sroczka kaszkę itp. lun wierszyki , których treść można czytać i jednocześnie rysować dziecku na plecach (nagrana płyta z tekstem wierszy oraz instrukcją do rysowania autorstwa M. Bogdanowicz ).

Zabawy usprawniające motorykę małą:
- oburącz w różnym rytmie (wyklaskiwanie, wystukiwanie, wytupywanie),
- rwanie gazety raz jedną raz drugą ręką,
- rwanie gazety obiema rękami,
- obiema rękami równocześnie zwijanie gazet tak by powstały sztywne pałeczki, robienie z gazet kulek, następnie rozprostowywanie ich.
- po śladzie leniwej ósemki toczenie przedmiotu, rozmazywanie plasteliny, masy solnej itp., przyklejanie na nią sznurka, waty, wydzieranie i przyklejanie kolorowego papieru, układanie na niej guzików, kredek, muszelek, wpinanie pinesek, szpilek itp.

Elementy rozluźnienia i relaksacji:

Dziecko napina i rozluźnia różne części ciała w różnych kombinacjach:
- obie ręce, obie dłonie,
- oba kolana, obie stopy,
- dłoń i stopę, ramię i biodro po stronie lewej,
- - dłoń i stopę, ramię i biodro po stronie prawej,
- lewą dłoń i prawą stopę, lewą stopę i prawą dłoń,
- prawe ramię i lewe biodro, lewe ramię i prawe biodro.

Zabawa „Minutka“- dzieci kładą się w wygodnie, w dowolnej pozycji na podłodze. Zamykają oczy, ich zadaniem jest policzyć spokojnie czas jednej minuty czyli starają się powoli liczyć do 60 jeżeli któreś z nich uzna, że czas się skończył otwiera oczy. Oczywiście im bliżej minuty tym lepiej.

Dziecko stoi, ręce wyciągnięte do góry, dłonie splecione, Na wydechu powoli pochyla się, tak aby jego dłonie znalazły się jak najbliżej podłoża. Na wdechu prostuje się.

Zabawa stymulująca układ propriocepcji

Dziecko staje przy krześle, małym stole lub czymś na czym będzie mogło położyć rękę. Kładzie na nim rękę i zaczyna wirować wokół niego (chodząc, podskakując, biegając) do przodu i do tyłu. Następnie zmienia rękę.

Zabawa „Co to jest”

Dziecko kładzie się na podłodze- rozluźnia ciało, nogi i ręce rozrzuca na boki, zamyka oczy. Osoba prowadząca kładzie na jego brzuszku jakiś przedmiot, który dziecko obejmuje rękami i nogami i rozpoznaje co to jest. Wraca do pozycji wyjściowej i mówi co to jest. W innym wariancie przedmiotem dotykamy różnych części ciała a dziecko nazywa te części.

Zabawa „Kotek”: Niech dziecko porusza się jak kot, który:
- ociera się o nogi,
- bawi się piłeczką,
- pije mleko,
- skrada się by coś spsocić,
- przestraszył się,
- udaje, że jest groźny i nie pozwala wejść na swoje terytorium, wyleguje się na słońcu,
- zasnął.

Formy terapii wykorzystujące zabawę:
-integracja sensoryczna,
- muzykoterapia,
- Orginal Play F. Donaldsona,
- niedyrektywna terapia zabawowa,
- arteterapia.

PAMIETAJMY, ABY PO KAZDYM WYKONANYM ĆWICZENIU POCHWALIĆ DZIECKO, UŚCISNĄĆ, WRĘCZYĆ DYPLOM!

Zabawy z zakresu funkcji słuchowych i językowych

• poszukiwanie źródła dźwięku

• różnicowanie dźwięków podobnych

• różnicowanie odległości dochodzących dźwięków (blisko, daleko)

• rozpoznawanie, potem odtwarzanie głosów przyrody

• odtwarzanie sekwencji dźwiękowych

• odtwarzanie prostych dźwięków na instrumentach (flety, fujarki, cymbałki)

• układanie wzorów graficznych sekwencji dźwiękowych, np. z guzików lub kasztanów

• wykonywanie ćwiczeń ruchowych na określony sygnał

• naśladowanie głosów z otoczenia

• wyklaskiwanie sylab w wyrazie

• wystukiwanie głosek w wyrazie

• wyszukiwanie wyrazów rozpoczynających się lub kończących tą samą głoską, lub sylabą (zwrócić uwagę na bezdźwięczny wygłos w języku polskim)

• wskazywanie wyrazów w których słychać np. samogłoskę "a"

• liczenie samogłosek (np. "a") w usłyszanym wyrazie np. parawan - 3

• łączenie wypowiedzianych przez dorosłego głosek w wyraz, np. "A - l - a" "Ala"

• wyodrębnianie głosek w wyrazach wypowiedzianych przez dorosłego, np. "sowa" "s - o - w - a"

• kończenie rozpoczętych wyrazów

• wybieranie wyrazów rymujących się

• wysłuchiwanie i liczenie głosek w wyrazach

• analiza graficzna mowy - oznaczanie spółgłosek i samogłosek w wyrazie

• wysłuchiwanie i liczenie wyrazów oraz wyróżnianie pierwszego i ostatniego wyrazu w zdaniu

• kończenie rozpoczętych zdań

• analiza graficzna mowy - oznaczanie wyrazów w zdaniu przy pomocy np. prostokątów

• nauka krótkich wierszyków i piosenek

• zabawa w zapamiętywanie jak największej liczby słów. Dorosły wypowiada np. 3 słowa, zadaniem dziecka jest je powtórzyć. Stopniowo zwiększamy liczbę wypowiadanych słów

• rozwiązywanie rebusów

• słuchowe wyszukiwanie wyrazów w wyrazach np. w słowie traktory zawiera się słowo tory

• zabawa w słowa: mapa - aktor - robak - k.... dorosły na zmianę z dzieckiem wypowiada wyrazy, każdy następny wyraz musi rozpoczynać się od takiej głoski jaką słychać było na końcu wyrazu poprzedniego

• zabawa w głuchy telefon

• słuchanie krótkich historyjek nagranych na kasetach lub CD i opowiadanie ich

• opowiadanie bajek i wierszyków przeczytanych przez dorosłego

Zestaw zabaw rozwijających sprawność motoryczną rąk:

Uwaga - należy zadbać o prawidłową pozycję dziecka przy pisaniu i rysowaniu - stopy na podłodze, plecy proste, łokcie leżą na biurku

• swobodne bazgranie na dużych arkuszach papieru, flamastrami, kredkami świecowymi, pastelami

• zamalowywanie dużych powierzchni farbami grubym pędzlem dziecko stoi (nie siedzi) przy stoliku odpowiedniej do jego wzrostu wysokości

• zamalowywanie obrazków w książeczkach do malowania

• kalkowanie obrazków

• obrysowywanie szablonów

• rysowanie po śladzie

• cięcie po narysowanych liniach - prostych frędzelki, - falistych serwetki

• wycinanie najpierw prostych, potem nieco bardziej skomplikowanych kształtów z papieru kolorowego

• modelowanie z plasteliny, modeliny, masy papierowej najpierw kuleczek, wałeczków; później form bardziej złożonych - zwierząt, postaci ludzkich, liter

• stemplowanie i kolorowanie

• wydzieranie z kolorowego papieru i naklejanie wydzieranki na papier

• rysowanie w liniach wzorów literopodobnych i szlaczków

• naśladowanie gry na pianinie, pisania na maszynie

• odtwarzanie rytmu deszczu

• strząsanie wody z palców

• zgniatanie kartki papieru jedną ręką w małą kulkę

• zabawy pacynką

• nawlekanie koralików

• przewlekanie sznurowadeł

• przyszywanie guzików

• szycie prostymi ściegami

• rysowanie patykiem po ziemi

• faliste ruchy ramion - zabawa w przylot i odlot bocianów

• przy wolnym chodzie ruchy rąk jak podczas pływania żabką - zabawa w naukę pływania

• zabawa w pociągi - ruch rąk naśladuje obroty kół

• zabawa w pranie, rozwieszanie bielizny i prasowanie

• zabawa w gotowanie obiadu - naśladowanie wałkowania ciasta, mieszania gęstej zupy, kręcenia kranem, ubijania pianyv

• zabawa w rąbanie i piłowanie drzewa

• gry w pchełki, bierki, kręgle, bilard stołowy

• rzucanie woreczków lub piłeczek - kto dalej

• toczenie piłki do dołka

• zabawy z chwytaniem i rzucaniem piłki

• kozłowanie piłki

• przerzucanie piłki średniej wielkości z ręki prawej do lewej i podrzucanie jej raz prawą, raz lewą ręką

• podbijanie balonika wyłącznie palcami prawej i lewej ręki

• wypuszczanie piłeczki tenisowej z ręki w dół i próby chwytania jej w locie, samymi palcami - zanim odbije się od podłogi

• "rysowanie" palcami w powietrzu określonego przedmiotu.

Zabawy rozwijające motorykę dużą

• chodzenie po narysowanej linii

• chodzenie po krawężniku

• pokonywanie krótkich dystansów z zamkniętymi oczami

• dotykanie na przemian prawym łokciem lewego kolana i odwrotnie

• zmiana kierunku biegu na sygnał, zgodnie z wcześniej wydanym poleceniem

• zwroty w określonym kierunku - w prawo, w lewo, w tył

• toczenie piłki do określonego miejsca

• rzucanie i łapanie piłki

• podrzucanie piłki do góry

• rzuty piłką do celu

• zabawy ze skakanką

• gra w gumę

• pokonywanie toru przeszkód

• naśladowanie ruchów zwierząt, ludzi, maszyn

• jazda na rowerze

• jazda na hulajnodze

• jazda na rolkach

• jazda na łyżwach

• jazda na nartach

Zabawy grupowe

• gry i zabawy orientacyjno - porządkowe

• gry i zabawy na czworakach

• gry i zabawy bieżne

• gry i zabawy rzutne

• gry i zabawy skoczne

Zabawy rozwiające funkcje wzrokowe

• zabawy z puzzlami i układankami

• zabawy z tangramami

• wyszukiwanie szczegółów różniących obrazki

• nazywanie spostrzeganych elementów

• kalkowanie obrazków

• przerysowywanie kształtów

• dorysowywanie brakujących elementów na obrazkach

• dobieranie w pary jednakowych obrazków (np. gra w "Piotrusia"), gra w domino obrazkowe

• gra w "Memory" obrazkowe, wyrazowe lub obrazkowo - wyrazowe

• składanie całości z elementów

• układanie różnych kompozycji i budowli według wzoru (klocki, mozaiki geometryczne, układanki)

• nazywanie części poszczególnych przedmiotów

• układanie liter według wzoru wykonanego przez dorosłego. bez odczytywania wyrazów

• szukanie w wyrazach, w tekstach określonej literki

• wycinanie, wydzieranie, lepienie liter i nazywanie ich

• dobieranie pierwszej litery do nazwy obrazka, np. rysunek kota - litera "k"

• odczytywanie liter, sylab i wyrazów zapisywanych palcem na plecach

• dobieranie podpisów do obrazków. Czytamy dziecku krótkie słowa, dziecko zapamiętuje je, (nie musi umieć czytać) a następnie dopasowuje podpis do obrazka

• składanie prostych wyrazów z rozsypanek literowych

• układanie w pary wyrazów (z rozsypanki wyrazowej) różniących się tylko jedną literą np. las - los

• dobieranie parami liter dużych i małych, lub pisanych i drukowanych

• rozwiązywanie zadań na klockach mini - pus

• wybrane ćwiczenia z programów Dyslektyk 2 i Sposób na dysleksję

Dzieci starsze

• usuwanie nadmiarowych elementów w wyrazie (liter, sylab)

• usuwanie nadmiarowych wyrazów w zdaniu

Wskazania do postępowania w domu.
     Rodzice powinni uprościć styl życia rodziny, wprowadzić obowiązujące zasady i pilnować ich przestrzegania.

1. Dziecko nadpobudliwe powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę akceptacji i spokoju.

2. Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i w karceniu.

3. Osoba dorosła powinna kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem nadpobudliwym, nie wolno jej reagować wybuchowo, gwałtownie.

4. Polecenia powinny być krótkie i konkretne np.: zamiast "posprzątaj w swoim pokoju", mówimy: "włóż klocki do pudełka".

5. Pochwały powinny być częste i szybkie.

6. Kary powinny być tylko za większe przewinienia.

7. Zabawki: niewiele i dostosowane do wieku, raczej nieakustyczne.

8. Pokój dziecka powinien być jasny, bez zasłon, dywanów, dywanów żywe wzory. Biurko uporządkowane.

9. Odrabianie lekcji: krótkie przerwy, trudne zadania na zmianę z łatwymi.

10. Należy zaplanować każdą czynność; bez dużej ilości szczegółów np.: "Po śniadaniu pojedziemy do sklepu", zamiast "Po śniadaniu pojedziemy tramwajem do sklepu i kupimy pieczywo".

11. Należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa i dać dziecku do zrozumienia, że się je kocha, ale jest się konsekwentnym i wymagającym.

12. Wymagania należy stawiać na sposób jasny i klarowny, aby dziecko znało swoje obowiązki i wiedziało jak się ma zachować w danej sytuacji.

13. Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości. Każdy przejaw chaosu należy wyeliminować, a chwalić za dobrze wykonane zadanie oraz doceniać za trud włożony w pracę, choćby była wykonana małodokładnie.

14. Ważne jest, aby dzienny rozkład zajęć dziecka był uporządkowany, np.: odpowiednia i ta sama pora wstawania, oglądania telewizji oraz snu.

15. Podczas odrabiania zadań należy eliminować dodatkowe bodźce, które go mogą rozpraszać (np.: należy wyłączyć radio, schować zabawki z biurka).

16. Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, nie pozwalać na oglądanie programów o treści agresywnej, z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją.

17. Dom to najlepsze miejsce do zabawy, ponieważ możemy obserwować dziecko i interweniować w każdej chwili.

18. Najlepsze zabawy na wyciszenie dziecka to lepienie, wycinanie, malowanie, układanie klocków.

19. Opiekunowie powinni codziennie poświęcić trochę czasu na rozmowę i wspólną zabawę.

20. Osoby, które opiekują się dzieckiem a ADHD powinny nauczyć się odczytywać jego sygnały ostrzegawcze, poprzedzające wybuch, spokojnie interweniować, aby wyeliminować gwałtowne emocje dziecka.

21. Należy odnosić się do dziecka nadpobudliwego z dużą wyrozumiałością i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości ale z braku kontrolowania swego zachowania.

      Szczególne wskazania dla nauczycieli do postępowania z dzieckiem nadpobudliwym:
Szkoła to drugie bardzo ważne środowisko, w którym dziecko spędza dużo czasu i w którym stawia mu się mnóstwo bardzo trudnych zadań: skupienie się na lekcji, pokonywanie własnej impulsywności i ruchliwości. Dziecko w szkole musi podporządkować się pewnym normom regulującym zachowanie na lekcji, musi usiedzieć w ławce, nie rozmawiać przez 45 minut, brać udział w narzuconych zadaniach. Dodatkowo wymaga się od niego wysiłku intelektualnego; powinno czytać, pisać i liczyć.

1. W pracy z dzieckiem nadpobudliwym należy zachować spokój i rozsądek. Nie można sobie pozwolić by niepokój nadruchliwość dziecka udzielała się dorosłym. Jest to warunek niezbędny.

2. Dziecko powinno siedzieć blisko nauczyciela.

3. Należy powoli oddziaływać na dziecko, bez pośpiechu, głosem nieco stłumionym, jakby w zwolnionym tempie.

4. Stopniowo wydłużać czas trwania zadań i nasilać ich stopień trudności.

5. W zabawach powinny być jasno określone zasady oraz czas ukończenia. Nie można pozwolić na chaotyczny, niekontrolowany i bezładny ruch.

6. Nadmierną ruchliwość na lekcji należy pozytywnie ukierunkować np.: poprosić o starcie tablicy, o rozdanie pomocy lub wykonanie innej pożytecznej czynności, która umożliwi częściowe rozłożenie napięcia.

7. Należy zwracać uwagę na staranne wykonanie prac oraz ich ukończenie, a także utrzymywaniu zainteresowania na zadaniu przez częste jego zmiany. Zawsze musi wracać do pracy rozpoczętej i niedokończonej.

8. Po zajęciach wychowania fizycznego czy innych zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności, należy zastosować ćwiczenia wyciszające np.: relaksację, ćwiczenia wymagające spokoju, skupienia - wycinanie, lepienie z plasteliny, kolorowanie.

     Jeżeli pomimo tych wysiłków podjętych zarówno przez rodziców jak i nauczycieli, dziecko z ADHD nie poddaje się normalnemu sposobowi wychowania i nie są oni w stanie mu pomóc, wtedy muszą włączyć się specjaliści. Najczęściej są to poradnie leczenia nadpobudliwości. Tam dziecko zostaje poddane różnym rodzajom terapii.

ĆWICZENIA I ZABAWY KINEZJOLOGICZNE W PRACY Z DZIEĆMI Z ADHD

Kinezjologia edukacyjna to nauka i wiedza praktyczna o wpływie naturalnego ruchu na funkcje psychiczne i szeroko rozumiany proces uczenia się, gdzie uczenie się rozumiemy jako współdziałanie ciała i mózgu w odbieraniu, przetwarzaniu, gromadzeniu i wyrażaniu informacji z otoczenia i sygnałów wewnętrznych organizmu.
Działania kinezjologia polega na pracy diagnostycznej, profilaktycznej i terapeutycznej, której celem jest wspieranie rozwoju osoby przy wykorzystaniu naturalnych mechanizmów rozwojowych, którymi każdy z nas jest obdarzony.
W pracy terapeutycznej jednym z najistotniejszych elementów jest nawiązanie prawidłowego kontaktu, który staje się podstawą do wyzwolenia naturalnej aktywności osoby, która wspieramy i dalszego przebiegu terapii. W naszych zajęciach oprócz ćwiczeń ruchowych, wykorzystujemy zabawę, muzykę, taniec, działalność plastyczną co sprzyja wytworzeniu zainteresowania ze strony dzieci i zaspokojeniu ich zainteresowań oraz potrzeby naturalnej aktywności motorycznej. Na początku zajęć ustalany jest plan terapii, który dostosowany powinien być do potrzeb jednostkowych, również wtedy kiedy terapia odbywa się w grupie. Jesteśmy jednak przygotowani do elastycznego wprowadzania korekty ze względu na indywidualne tempo zmian jakim podlegaj poszczególne dzieci. Prowadzący zajęcia jest moderatorem, sam aktywnie współuczestniczy, wykonując ćwiczenia i zadania, które stawia przed swoimi uczestnikami. Bardzo ważną role odgrywa informacja zwrotna od uczestników, na która prowadzący powinien być szczególnie czuły. Właściwe odbieranie sygnałów pozwala na bieżąco modyfikować przebieg zabawy i dostosować ją do aktualnego stanu emocjonalnego i możliwości fizycznych uczestników.
Prezentowane doświadczenia są efektem kilkuletniej praktyki zdobytej podczas zajęć indywidualnych i grupowych prowadzonych przeze mnie z dziećmi i młodzieżą w masowej szkole podstawowej, na wakacyjnych obozach terapeutycznych oraz indywidualnej terapii pedagogicznej. W swojej pracy wykorzystuję różne formy ćwiczeń i zabaw ruchowych, muzycznych i plastycznych o charakterze interaktywnym, których kanwa jest koncepcja kinezjologii edukacyjnej i rozwojowej.
Pierwszym krokiem w pracy terapeutycznej metodą kinezjologii edukacyjnej jest regularne wykonanie zestawu 4 czynności zwanych ćwiczeniami rytmizującymi lub też określanych akronimem PACE – od angielskich słów positive, activi, clarity, energy. Polega ono na dostarczeniu organizmowi wody (energy), masowaniu punktów na myślenie (CLARITY), wykonaniu ruchów naprzemiennych (aktivity) oraz przyjęcie pozycji Dennisona. Czynności te przygotowują ciało i umysł do przyjmowania informacji w optymalny sposób.
Dla dzieci nadpobudliwych są to ćwiczenia nie łatwe do wykonania. Za wyjątkiem ruchów naprzemiennych, pozostałe czynności są dość statyczne i ruchliwym dzieciom dość trudno się skupić na ich wykonaniu w klasycznej formie. W trakcie kilkuletniej praktyki, zarówno w terapii indywidualnej jak i grupowej powstało kilka pomysłów uatrakcyjnienia tego zestawu. Wykorzystujemy je w terapii, podczas obozów oraz w zajęciach dla klas w nauczaniu zintegrowanym.
Spożywanie wody, zwłaszcza w warunkach grupy udawało się tylko wtedy, gdy każdy uczestnik przed zajęciami napełniał wodą własną półlitrową butelkę z dozownikiem i po napiciu się odstawiał ją w wyznaczonym miejscu. W czasie zajęć można było korzystać z wody w miarę potrzeby. Początkowo była to oczywiście okazja na bieganie, opuszczanie miejsca ale z czasem picie wody spowszedniało i nie zakłócało przebiegu zajęć.
Punkty na myślenie także wymagały uatrakcyjnienia. Jednym z ćwiczeń jest niwelowanie stresu wzrokowego, a jak wiadomo funkcje wzrokowe u dzieci z ADHD nie sa zrównoważone. Podobnie jak przy innych rodzajach bodźców, także maja one trudności z selekcjonowaniem bodźców wzrokowych, koncentrowaniu się na istotnych i ich syntezie z całością odbieranego obrazu. Oczy dzieci nadruchliwych są również nadruchliwe. Jeśli dodamy do ćwiczenia punkty na myślenie zadanie wzrokowe np. śledzenie rysowanego w powietrzu symbolu lub znaku przy pomocy dość wyraźnego kolorystycznie wskaźnika i poprosimy o odtworzenie rysunku przez naszego ucznia, to statyczne ćwiczenie stanie się ciekawsze i jednocześnie trenujemy wodzenie i płynne ruchy oczu.
Odmianę może stanowić oburęczne rysownie w powietrzu z zaleceniem śledzenia ruchu rąk a następnie odtwarzanie zauważonego wzoru. Włączamy w ten sposób inne ćwiczenie Gimnastyki Mózgu – rysowanie oburącz.
Ruchy naprzemienne mimo ich dynamiki, też wykonywać jest dzieciom trudno. Dzieci wręcz „galopują”, a więc trudno mówić o uzyskaniu koordynacji ruchowej. W takim przypadku dodać można zadanie skrzyżowanego wskazywania przeciwległych organów zmysłów przy zamaszystym maszerowaniu w miejscu. Niektórzy chłopcy wolą naprzemiennie odbijać piłkę tenisową, także energicznie maszerując bądź to w miejscu, bądź ze zmianą miejsca, gdy osiągają już pewną biegłość. W przypadku terapii indywidualnej lub mini grup dobre rezultaty przynosiły ruchy naprzemienne wykonywane na leżąco z oporowaniem czyli przeciwstawieniem się lekkiemu naciskowi terapeuty blokującego wykonanie ruchu. Można również zaproponować to ćwiczenie do wykonania w parach, jeżeli uczestnicy grupy są zżyci i mają do siebie zaufanie.
Pozycja Dennisona jest ćwiczeniem bardzo lubianym przez uczestników prowadzonych przeze mnie zajęć. Staje się tak jednak pod pewnym warunkiem: w początkowej fazie ćwiczenia należy pozwolić wybrać taka pozycję, jaka dziecku najbardziej odpowiada (na krześle, na piłce, na podłodze, stojąc), zaakceptować indywidualne tempo i stopniowo zachęcić do wolniejszego oddychania (można położyć na brzuch większą zabawkę czy woreczek i obserwować rytm oddychania) oraz cierpliwie czekać na ćwiczenie wykonane w całości poprawnie.
Najczęściej ćwiczenie to łączymy w naszych zajęciach z krótka wizualizacją np. motyla, lotu balonem akcentującą płynność i delikatność ruchu, a po zakończeniu zestawu ćwiczeń dzieci wykonują rysunek oburącz na dużym kartonie przymocowanym do ściany lub leżącym na podłodze.
Pozycja Dennisona przynosi dzieciom wyraźna relaksację i rozładowuje napięcie. Świadczyć o tym mogą spontaniczne zachowania dzieci, które obserwuję. Czasem gdy dzieje się coś atrakcyjnego i trzeba poczekać na swoja kolejkę, niektóre dzieci samoistnie zaplataj arece do pozycji Dennisona, by wytrwać do określonego momentu.
Bardzo istotnym elementem w naszych zajęciach jest muzyka. Poza nielicznymi wyjątkami, gdy pojawia się wyraźny protest ze strony któregoś dziecka, naszym zajęciom towarzyszy muzyka. Najczęściej wykorzystuje muzykę instrumentalną (klasyczną – Mozart, Vivaldi) lub dźwięki natury oraz wybrane utwory oparte na muzyce ludowej różnych narodów (np. tańce dla grupy, tańce w kręgu). Często zwłaszcza w początkowej fazie pracy terapeutycznej, muzyka stanowi tło, które pozornie nie zajmuje uwagi dzieci. Po pewnym czasie w samoistny sposób zmniejsza się hałaśliwe zachowanie na tyle, że zazwyczaj któreś z nich wysłuchuje np. głos śpiewającego ptaka, czy dźwięk skrzypiec lub dzwonków. Często od tej chwili same dzieci domagają się włączenia muzyki podczas ćwiczeń.
Wg koncepcji kinezjologii edukacyjnej funkcjonowanie ludzkiego mózgu opisać można w kontekście trzech wymiarów systemu ciało-mózg: lateralność, skupienia, ześrodkowania. Skuteczne funkcjonowanie mózgu wymaga efektywnych połączeń neuronalnych zlokalizowanych na obszarze całego mózgu.
Wymiar lateralności wiąże się z relacją prawa-lewa strona ciała, w tym szczególnie parzystych organów zmysłów, ruchu, komunikowania się i charakteryzuje nasze zdolności do komunikacji (zarówno werbalnej jak i niewerbalnej, z otoczeniem, ze sobą). W odniesieniu do centralnego układu nerwowego świadczy o jakości transmisji neuronalnej między prawa i lewą półkulą mózgu. Harmonijny rozwój tego wymiaru jest niezbędny dla kształtowania się wzorców ruchowych ciała oraz umiejętności równoczesnego poruszania się i myślenia.
Obserwując podczas zajęć terapeutycznych starszych chłopców(w wieku 14-15 lat) z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej zaobserwowałam, że bardzo trudno jest im osiągnąć tę umiejętność równoczesnego myślenia i poruszania się. Podczas zadania polegającego na naprzemiennym odbijaniu balonów raz jedna ręką, raz drugą nie byli oni w stanie liczyć wykonywanych ruchów, gdy liczba odbić przekraczała możliwość automatycznego liczenia. Mniej więcej przy 50 ruchu kompletnie się gubili lub przerywali odbijanie. Gdy korzystali z pomocy terapeuty, który głośno liczył każde odbicie, byli w stanie osiągać niewiarygodne wręcz wyniki! Rekordzista nieprzerwanie odbijał balon przez ponad 30 minut osiągając kilka tysięcy odbić.
Zastosowanie systematycznych ćwiczeń z podbijaniem balonów czy naprzemiennym odbijaniu od podłogi piłki tenisowej z równoczesnym liczeniem powoli przynosiło poprawę w koordynacji liczenia i poruszania się oraz wpływało pozytywnie na zachowanie i kontrolę emocji. Dla chłopców sprawniejszych fizycznie podobny efekt przynosiło wykonywanie ruchów naprzemiennych na leżąco skoordynowanych z liczeniem i oddychaniem.
Wymiar skupienia to relacja frontalnej i tylnej powierzchni ciała świadcząca o umiejętności dynamicznego przenoszenia uwagi z ogólnej perspektywy i całościowego oglądu sprawy do detali i konkretów niezbędnych w danej sytuacji lub odwrotnie, czyli zrozumienia zachodzących zdarzeń. W centralnym układzie nerwowym oznacza to przepływ informacji między płatami czołowymi a tyłomózgowiem i obecności lub braku pierwotnych reakcji odruchowych uruchamiających odruch ochrony ścięgien, zmianę postawy ciała i sprowadzenie aktywności do obronnej gotowości do walki lub ucieczki. Zaburzenia uwagi (ADD, ADHD) maja związek z nieprawidłowym funkcjonowaniem wymiaru skupienia.
Każde z dzieci z ADHD, z którymi miałam okazje pracować wykazywało zakłócenia w wymiarze skupienia. Utrzymywanie pionowej postawy przy lekkim popychaniu do tyłu lub do przodu na wysokości ramion i bioder nie udawało się ani jednej osobie. Działo się tak zarówno w pozycji stojącej jak i w siadzie skrzyżnym oraz ćwiczeniu aktywna ręka w kierunku przód – tył wykonywanym przy równoczesnym uniesieniu obu ramion w górę.
Wymiarowi temu w naszej pracy poświęcamy wiele uwagi proponując wiele ćwiczeń i zabaw, których celem jest utrzymywanie równowagi statycznej ciała, wydłużanie i rozluźnianie mięśni zwłaszcza pleców, tylnej i przedniej powierzchni ud i łydek, okolic barków i ramion oraz szyi. Zabawy te łączymy z pracą z oddechem. Ulubionymi rekwizytami są baloniki, piłeczki różnej wielkości i różnej masy, duża piłka rehabilitacyjna oraz lekka piłka z gąbki specjalnie umocowana na lince przytwierdzonej na suficie na środku sali. Ten ostatni rekwizyt jest bardzo pomocny w nauczaniu dzieci rozluźnienia i wydłużania mięśni ramion i łydek oraz umożliwia trening koordynacji wzrokowo-ruchowej. Inspiracja do aktywności i zabaw kształtujących wymiar lateralności są ćwiczenia Gimnastyki Mózgu: m.in. oddychanie brzuszkiem, aktywna ręka, pompowanie piętą, luźne skłony, sowa oraz ćwiczenia i zabawy integrujące odruchy niemowlęce: zwłaszcza odruch Moro, Landau’a, toniczny błędnikowy, symetryczny toniczny odruch szyjny.

Wymiar ześrodkowania – to relacja góry i dołu ciała, a także zdolność organizacji i stabilności emocjonalnej. Wymiar ześrodkowania determinuje naszą umiejętność planowania działań i wprowadzenia planów w życie, aktywnej i spontanicznej reakcji ale i spokojnej i przemyślanej decyzji adekwatnej do sytuacji. W centralnym układzie nerwowym przekłada się na funkcjonowanie układu limbicznego, prawidłowej gospodarki neurohormonalnej oraz właściwe kierowanie informacji neurologicznej bądź do analitycznej nowej kory, bądź do odruchowych ośrodków mózgu gadziego (pień mózgu), w zależności od sytuacji zewnętrznej. Ześrodkowanie umożliwia harmonizowanie emocji z racjonalnym myśleniem. Stabilność w tym wymiarze jest również bardzo istotna w pracy terapeutycznej z dziećmi z ADHD. Nieodłącznymi ćwiczeniami Gimnastyki Mózgu są: punkty na myślenie, kapturek myśliciela, pozycja Dennisona. Ważne miejsce zajmują także ćwiczenia integrujące odruchy niemowlęce związane z wymiarem ześrodkowania: odruch podparcia rąk, wzlotu i lądowania, pełzania, chodu automatycznego Thomasa i wspomniany już wcześniej odruch Moro.

Dzieci nadpobudliwe odznaczają się specyficznymi cechami układu mięśniowego: nadpobudliwości towarzyszy skłonność mięśni do chronicznego napięcia. Dotyczy to zwłaszcza mięśni wzdłuż kręgosłupa, mięśni pleców, łydek oraz mimicznych mięśni twarzy. Dlatego też ważne jest zastosowanie ćwiczeń i zabaw umożliwiających wyuczenie naturalnych mechanizmów rozluźniania i kurczenia się włókien mięśniowych. Przywróceniu tej naturalnej pracy systemu mięśniowego sprzyja połączenie ćwiczeń oddechowych z wydłużaniem wspomnianych grup mięśni a także włączenie współpracy z partnerem i zastosowanie metody oporowania, czyli równoważenia siły dwóch przeciwstawnych oddziaływań. Do współpracy partnerskiej dochodzimy jednak stopniowo, początkowo w relacji terapeuta – dziecko, następnie wprowadzamy balon lub piłkę pomiędzy dwoje ćwiczących dzieci i dopiero w ostatniej kolejności próbujemy wykonanie ćwiczeń z oporowaniem bezpośrednio w ćwiczących parach dziecięcych. Jest to uzasadnione faktem, iż chroniczne napięcie mięśni dziecka wywołuje u niego poczucie ingerencji w jego przestrzeń osobistą i odruchowe uruchamianie mechanizmów obronnych. Musimy więc zadbać o łagodne i stopniowe uczenie dziecka wyczuwania jego przestrzeni osobistej i dopuszczalnego kontaktu fizycznego ze strony innych osób. Terapia metodami ruchowymi reedukuje system mięśniowy dzieci nadpobudliwych, uczy równowagi między stanem skrócenia i rozluźnienia mięśni, pozwala zrelaksować ciało i umysł, a proponując pozytywny model interakcji z partnerem przynosi wiele korzyści, poszerza kompetencje społeczne i osobiste uczestników naszych zajęć.

Na zakończenie chcę podkreślić jeszcze jeden element, niezmiernie ważny dla skutecznego wspierania dzieci nadpobudliwych. Efekty terapii zarówno indywidualnej jak i grupowej są znacznie trwalsze i maja szerszy zakres, jeśli rodzice współdziałają z terapeutą i są gotowi do zastosowania wybranych wspólnie elementów i kontynuowania ćwiczeń w warunkach domowych. W terapii indywidualnej zachęcam rodziców do aktywnego udziału w ćwiczeniach i zabawach. Natomiast po zakończeniu obozów organizujemy spotkanie z rodzicami, na których prezentujemy dokumentację audiowizualną wybranych zajęć oraz umożliwiamy każdemu rodzicowi uzyskanie wskazówek do pracy własnej z dzieckiem.

Jak pomóc dziecku nadpobudliwemu?
     W szkole, przedszkolu warto zacząć od rzeczy najprostszych, czyli np. ustawienia stolika, ławki dziecka nadpobudliwego bliżej biurka nauczyciela, w pewnym oddaleniu od innych dzieci. Takie usytuowanie dziecka ogranicza ilość wzmocnień otrzymywanych od kolegów, będących reakcją na zachowanie dziecka (np. błaznowanie), ułatwia też nauczycielowi stałe monitorowanie zachowania dziecka. Pozwala częściej przekazywać dziecku informacje dotyczące jego pracy i zachowania. Taka sytuacja jest korzystna dla niego samego, może pomagać w skupieniu uwagi. Ważne by takie usadzenie ucznia nie było odebrane przez niego jako kara. Można mu to wyjaśnić informując, że siedzi sam, bo trudno mu się skupić, więc inne dzieci nie będą mu teraz przeszkadzać. "W przypadku dzieci w wieku przedszkolnym należy zwrócić baczną uwagę na aranżację przestrzeni, w której dzieci siedzą na podłodze w trakcie zajęć lub zabawy. Obszar, w którym znajduje się dziecko z ADHD powinien mieć wyraźnie oznaczone granice. Może to być mały prostokątny dywanik [Pfiffner, 1996, s. 36].

Poprawienie umiejętności organizujących
     Dziecko nadpobudliwe ma ogromne trudności z organizowaniem sobie pracy i całej życiowej aktywności. Dlatego należy ustalić jasne reguły każdej wykonywanej przez nie pracy, jednocześnie wyrażające oczekiwania rodziców czy nauczyciela.
"Jest pięć zasad, jakie należy wpoić dziecku nadpobudliwemu, któremu zaleca się wykonywanie jakiejś czynności, wymagającej spokojnego zachowania:

1. Siedź na wyznaczonym miejscu.

2. Zajmuj się swoim zadaniem i niczym innym.

3. Patrz na osobę wspomagającą w pracy lub na wykonane zadanie.

4. Słuchaj – nie przerywając – tego, co się do ciebie mówi.

5. Pracuj tak długo, póki zadanie nie będzie zakończone"

[Wolańczyk, Skotnicka, Kołakowski, Piskula, 2003 nr 11, s. 6].

Pobudzanie uwagi dziecka
     Nieuwaga jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech nadpobudliwego dziecka. Trzeba więc opracować i stosować specjalne techniki, które pomogą mu w koncentracji i utrzymaniu uwagi na wykonywanym zadaniu. Zadania i informacje powinny być przekazywane w bardzo szybki, skrócony i prosty sposób. Powinny być też dzielone na małe dawki. Warto też starać się o nowe i oryginalne dla ucznia zadania. Są one dla niego bardziej – zajmujące i pozwalają mu lepiej się skoncentrować na pracy. Dziecko z ADHD powinno korzystać z materiałów i pomocy, które można dotknąć i którymi można manipulować. "Należy zachęcać je do tego rodzaju aktywności, który wymaga czynnego zaangażowania, dyskusji, wypróbowywania rozmaitych rozwiązań. Wiele dzieci lepiej przyswaja materiał doświadczalny niż przekazywany poprzez wykład czy lekturę. Korzystne jest też ilustrowanie przekazywanych informacji schematami" [Tamże, s. 6].

Poprawianie zdolności słuchania
     Nadpobudliwi uczniowie często nie rejestrują ważnych instrukcji, ponieważ zajęci własnymi sprawami nie słuchają, co się do nich mówi. Pomocne w aktywnym słuchaniu mogą być następujące techniki:

• wydawanie krótkich instrukcji, złożonych ze zrozumiałych dla dziecka zdań;

• powtarzanie instrukcji tak często, jak jest to potrzebne;

• nakłanianie dziecka do powtórzeń instrukcji; w ten sposób rozwija się umiejętność słuchania i zapamiętywania;

• informowanie dziecka o tym, że komunikuje się najpierw poprzez używanie kluczowych zdań typu: to jest ważne, musisz mnie wysłuchać" lub "to będziesz musiał wkrótce wykonać". Czasem dla podkreślenia wagi komunikatu można użyć dodatkowych sygnałów, takich jak np. podniesienia ręki.

Inne metody dostosowywania programu nauczania do dzieci nadpobudliwych [Tamże, s. 7]
     "Czasami nawet drobne zmiany mogą wpłynąć korzystnie na zachowanie dziecka z ADHD. Dlatego warto korzystać z różnych form sprawdzania wiadomości, wiedząc, że dziecko nadpobudliwe zwykle lepiej koncentruje się podczas odpowiedzi ustnej, natomiast podczas prac pisemnych popełnia błędy wynikające z nieuwagi: nie czyta do końca poleceń, myli się przy przepisywaniu. Podczas prac pisemnych ważne jest skracanie ich długości, przeznaczenie większej ilości czasu na ich wykonanie, nieustanne przypominanie o sprawdzaniu".
     Dziecko nadpobudliwe ma duże problemy z systematyzowaniem wiedzy. Warto je informować o tym, jak treści, których aktualnie się uczy, "pasują do wiedzy, którą już posiada". Dla wielu dzieci nadpobudliwych, zwłaszcza starszych, korzystne jest poznanie nowoczesnych sposobów efektywnego uczenia się: korzystania z komputera, dyktafonu, szybkiego czytania.
     Dzieci z ADHD często odrywają się od wykonywanego zadania i angażują się w inne, atrakcyjniejsze. Trzeba więc pomagać im w ustaleniu planu pracy i "odhaczaniu" czynności, które już wykonali.

Nauczanie przez rówieśników
     Korzystne dla dziecka nadpobudliwego może być nauczanie przez grupę rówieśników. Jest to model nauczania, w którym dzieci pracują w parach; jedno z nich przybiera rolę nauczyciela i instruuje kolegę. Mogą to być pary równowiekowe, jak i dobrane spośród dzieci w równym wieku. Bardzo korzystne dla dziecka nadpobudliwego jest połączenie w parę z kolegą sumiennym i pilnym.
     Inną metodą może być nauka we współpracującej grupie, kiedy cały zespół podzielony jest na 4-5 osobowe zespoły. Członkowie zespołu wzajemnie się motywują i pomagają sobie.

Parallel teaching
     Ta technika – równoległe, jednoczasowe przekazywanie wiedzy szkolnej i zasad zachowania na lekcji – zakłada, że rolą nauczyciela jest nie tylko przekazywanie wiedzy, ale także nauczenie dzieci przestrzegania zasad i norm społecznych. Nauczyciel w sposób aktywny musi nawiązać kontakt z wychowankami i wspierać to, co stanowi ich mocne strony, ale także starać się eliminować niewłaściwe zachowania i starać się wyrównać rozwojowe defekty i deficyty dzieci.
     Podczas nauczania równoległego tj. przekazywania wiedzy i jednoczesnego kierowania zachowaniem i uwagą uczniów, nauczyciel powinien:

• uważnie obserwować wszystkie dzieci;

• starać się zachęcać każde dziecko do aktywnego uczestnictwa w zajęciach;

• wyraźnie wskazać zasady właściwego postępowania i zachowania oraz konsekwencje zachowań niewłaściwych;

• formułować polecenia w sposób jasny i jednoznaczny;

• chwalić dziecko za każdy sukces, wytrwałość w pracy, poszukiwanie właściwych rozwiązań.

Propozycje dla nauczycieli pracujących z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo:

Prezentacja nowego materiału:

• prezentuj materiał na konkretnych przykładach, zanim sformułujesz bardziej ogólne twierdzenie;

• na początku lekcji przedstaw uczniom jej ramowy plan;

• sprawdzaj, czy uczniowie rozumieją język, którym przekazujesz im informacje i polecenia;

• przedyskutuj poszczególne punkty prezentacji zaraz po ich zaprezentowaniu;

• podkreśl najważniejsze fragmenty w prezentowanym materiale;

• formułuj pracę domową w jasny i przejrzysty sposób.

Zmiany dotyczące czasu:

• zaznaczaj, które elementy zleconego zadania są najważniejsze i najpilniejsze; w jakiej kolejności dziecko powinno się nimi zająć;

• wprowadź jasne wymagania określające dokładnie czas wykonania zleconego zadania.

Koordynacja wzrokowo-ruchowa:

• ustal realne i możliwe do przestrzegania przez dzieci wymagania dotyczące ich zachowań, porządku, wyglądu itd.;

• zmniejsz ilość materiału lub podziel go na mniejsze części, jeżeli dzieci nie są w stanie go opanować.

Przetwarzanie wzrokowe, wizualizacja:

• przygotowuj gotowe, czytelne materiały dotyczące prezentowanych treści;

• sprawdź, czy uczeń rozumie przekazywane mu informacje;

• poproś ucznia, żeby przed rozpoczęciem wykonywania zadania powtórzył otrzymane polecenie.

Rozumienie i posługiwanie się językiem:

• parafrazuj przekazywane informacje, powtarzaj je wielokrotnie,

• zachęcaj dzieci do pytań i komentarzy; zorientujesz się, czy rozumieją przekazywane im informacje,

• zawsze odnoś nowo prezentowane treści do wcześniej przyswojonego przez dzieci materiału.

Zmiany organizacyjne:

• wprowadź szczegółowy plan dnia oraz plan zajęć;

• wprowadź jasne i zrozumiałe reguły postępowania dotyczące zachowania w różnych sytuacjach i stosuj je konsekwentnie;

• sprawdzaj notatnik ucznia, żeby mieć pewność, że korzysta on z kalendarza, zapisuje prace domowe;

• planuj i informuj uczniów o terminach, w jakich muszą składać wykonane prace;

• często sprawdzaj zeszyty ucznia.

     Co robić z dzieckiem nadpobudliwym w jego rodzinie oraz współpracując ze środowiskiem?
     Pomoc, jaką uzyskuje dziecko z ADHD musi być dostosowana nie tylko do jego potrzeb, ale i do potrzeb rodziny. Jest tak, że pewne formy pomocy pomagają radzić sobie z różnymi objawami ADHD u dzieci. Różne objawy pojawiają się też w różnym wieku.
Jak pomóc w zależności od dominującego typu zaburzeń?

1. Nadruchliwość:

   • poradnictwo dla nauczycieli i rodziców,

   • behawioralna modyfikacja zachowań (praca nad dzieckiem nad pewnymi zachowaniami),

   • zamiana czynników środowiskowych,

   • farmakoterapia.

2. Zaburzenia uwagi:

   • farmakoterapia

   • ćwiczenia koncentracji uwagi,

   • ćwiczenia funkcji poznawczych (pamięci, kontroli).

3. Impulsywność i agresja:

   • behawioralna modyfikacja zachowań,

   • terapia rodziny,

   • poradnictwo indywidualne i terapia indywidualna,

   • farmakoterapia.

4. Niepowodzenia szkolne:

   • reedukacja,

   • nauczanie wyrównawcze,

   • poradnictwo indywidualne [Wolańczyk i.in. 1999, s. 67 ].

Jak więc powinien wyglądać optymalny model pomocy nadpobudliwemu dziecku i jego rodzinie?
     "Jedną z najistotniejszych rzeczy jest, że pomoc dziecku powinna być wielokierunkowa. Dlatego najczęściej udzielana powinna być przez zespół ludzi. W zespole terapeutycznym oprócz lekarza psychiatry, powinien znaleźć się psycholog, pedagog. Taki zespół powinien mieć możliwość stałego kontaktu z rodzicami dziecka i szkołą" [Tamże, s. 68].
     Iwona Wielowiejska-Comi [Remedium IV, 2004] prezentuje kroki postępowania rodzica z dzieckiem z ADHD: stwierdza, iż należy:

1. Stwierdzić objawy nadpobudliwości psychoruchowej u dziecka.

2. Rodzice lub prawni opiekunowie dziecka, którzy dowiedzieli się o tym, że ich dziecko ma objawy ADHD zapisują się na wizytę do rejonowego lekarza psychiatry. Psychiatra daje skierowanie na badania specjalistyczne (w tym stężenia poziomu hormonów we krwi), by wykluczyć przyczyny nadpobudliwości spowodowane innymi powodami niż wrodzoną wadą systemu nerwowego. Po zebraniu wyników należy udać się do lekarza psychiatry.

3. Lekarz psychiatra wydaje diagnozę na piśmie. Tekst powinien zawierać zalecenia dotyczące postępowania pedagogiczno-wychowawczego wobec dziecka. Lekarz psychiatra przepisuje łagodne leki psychotropowe, które są indywidualne dla każdego pacjenta. Co miesiąc podczas wizyt kontrolnych lekarz może skorygować stosowną przez siebie terapię w zależności od jej skuteczności.

4. Rodzice lub opiekunowie powinni nawiązywać i utrzymywać ścisłą współpracę z wychowawcami i nauczycielami, aby otoczyć dziecko serdeczną, spójną i konsekwentną opieką.

5. Zaburzeniom koncentracji uwagi często towarzyszy dysleksja i dysgrafia, toteż warto skorzystać z pomocy w tych dziedzinach. Po diagnozę i skierowanie na zajęcia wyrównawcze należy udać się do rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej.
   Mając orzeczenie o dysleksji czy dysgrafii rodzic zyskuje prawo do pozytywnego rozpatrzenia naszego podania do dyrekcji szkoły, o zapewnienie dziecku szczególnych warunków zdawania egzaminów. Są one określone przepisami ustawy i znane dyrektorom szkół.

6. Jeżeli dziecko w dalszym ciągu nie potrafi sprostać wymaganiom funkcjonowania w zespole klasowym, rodzice mają prawo otrzymać indywidualne nauczanie dla swojego dziecka. Aby uzyskać indywidualne nauczanie, które jest bezpłatne należy udać się do poradni psychologiczno-pedagogicznej z orzeczeniem od rejonowego lekarza psychiatry. Poradnia psychologiczno-pedagogiczna wyda orzeczenie o celowości przyznania nauczania indywidualnego. To orzeczenie i opinię od psychiatry należy dołączyć do podania (o przyznanie indywidualnego nauczania) skierowanego do dyrektora szkoły.

     Indywidualne nauczanie obejmuje przynajmniej podstawowe przedmioty. Zgodnie z przepisami dziecko musi otrzymać promocję do następnej klasy, o ile jest obecne na przynajmniej 80% zajęć, a w przypadku choroby – na minimum 50% zajęć. Dobrze jest zapoznać się z wewnątrzszkolnym systemem oceniania. Drugim warunkiem jest także zachowanie się dziecka, które umożliwia prowadzenie lekcji.
     W ocenie i terapii syndromu ADHD zaangażowana jest zwykle pewna liczba przedstawicieli różnych specjalności. Linda J. Pfiffner [1996, s. 161] stwierdza, iż personel szkolny, psycholodzy, lekarze, specjaliści oraz rodzice muszą wspólnie pracować jako jeden zespół.
     Rola nauczyciela – nauczyciel jest proszony o sporządzenie szczegółowego opisu postępów w nauce, zachowania w klasie, relacji społecznych ucznia oraz o wypełnienie kwestionariuszy oceniających zachowanie. Szkoła jest miejscem gdzie dzieci mają największe problemy. Nauczyciel jest najlepszym źródłem informacji na temat zachowania dziecka w szkole.
     Rola psychologa – ocenę przeprowadza psycholog kliniczny z doświadczeniem w zakresie ADHD. Psycholog prowadzi wywiad z rodzicami, z nauczycielem i z samym dzieckiem, aby ocenić jego rozwój, historię problemów oraz obecne symptomy. Psycholodzy dokonują interpretacji kwestionariuszy szkolnych, ankiet wypełnianych przez rodziców i nauczycieli oraz danych dostarczanych przez szkołę, przedszkole. Wykonują testy inteligencji, testy osiągnięć szkolnych, aby zdiagnozować ewentualne problemy szkolne. Po wykonaniu testów, badań formułują wnioski diagnostyczne, w których są także zalecenia dalszych badań lub terapii. Psycholodzy udzielają informacji rodzicom i nauczycielom.
     Rola lekarza – ocenę może przeprowadzić psychiatra dziecięcy. Lekarz analizuje historię zdrowia oraz rozwoju dziecka a także gromadzi informacje od rodziców i dziecka na temat aktualnego stanu zdrowia. Wykonuje również testy fizyczne i neurologiczne. W ramach swojej oceny lekarze wydają zalecenia co do dalszej terapii. Często zalecają stosowanie środków farmakologicznych w terapii ADHD.
     Rola pedagoga szkolnego – bezpośrednio obserwuje dziecko, odgrywa kluczową rolę w formułowaniu wstępnej oceny. Mogą oni zalecić zastosowanie określonych usprawnień i zmian strategii wychowawczych na terenie klasy.
     Rola dyrekcji szkoły – polega na tworzeniu warunków do prowadzenia edukacji z dziećmi z ADHD.
      O ADHD mówimy wtedy, gdy charakterystyczne dla niego objawy związane z zaburzeniami koncentracji uwagi, nadmierną aktywnością i impulsywnością "występują stale od dłuższego czasu (…) i z powodu ich występowania dziecko gorzej niż jego rówieśnicy radzi sobie ze szkołą ma słabsze stopnie, są z nim problemy w domu, a nie udaje się znaleźć uchwytnej przyczyny takich kłopotów [Grochowska, Grzegorzewska-Bielaszka, Leszczyńska, Piekarska, 2003 nr 7]. Stany, które mogą być pomylone z ADHD, możemy ogólnie podzielić na choroby somatyczne, zaburzenia psychiczne i czynniki środowiskowe, choć zdaję sobie sprawę, że podział ten jest dość umowny.
      Przykładowo, jeśli dziecko cierpi z powodu choroby przebiegającej z podwyższoną temperaturą np. z powodu zapalenia ucha, wtedy nie można od niego wymagać, aby siedziało godzinami i uczyło się tak, jak wtedy, gdy było zdrowe (ma zaburzenia uwagi, ale są one przejściowe, związane z chorobą i gorączką i miną gdy dziecko wróci do zdrowia). B. Grochowska i inni [Tamże, s. 72] twierdzi, iż dziecko cierpiące na alergię w okresie, gdy np. zmiany skórne są bardziej widoczne i swędzące, będzie pobudzone ruchowo i słabo będzie skupiało się na pracy. Podobnie będzie przy zaburzeniach uwagi u dzieci z poważnymi zaburzeniami somatycznymi – przy nadczynności tarczycy, astmie, chorobach reumatycznych, chorobach wątroby czy wadach serca oraz przy niektórych chorobach pasożytniczych (owsiki). Kłopoty z koncentracją uwagi mają dzieci niedożywione, głodne, dzieci z niedokrwistością (anemią).
     "Diagnozując dziecko z ADHD nie można zapomnieć o uszkodzeniach słuchu lub wadach wzroku. Dziecko nie skupia się podczas nauki w domu, nie spełnia poleceń, bo słabo słyszy. Do innych organicznych zaburzeń mogących dać podobny do nadpobudliwości psychoruchowej należą zaburzenia w zapaleniach mózgu, wolno rosnących guzach, w pląsawicy mniejszej, chorobach zwyrodnieniowych. Najważniejszą cechą rozróżniającą jest nasilanie się objawów, występowanie innych np. bólów głowy, niedowładu, zaburzeń równowagi, pogarszania się pamięci. Dzieci z padaczką często mają objawy nadpobudliwości psychoruchowej, będącej następstwem tego samego uszkodzenia mózgu, które spowodowało wystąpienie napadów" [Tamże, s. 72].
     Często zaburzenia uwagi w ADHD (zamyślenie się, niesłuchanie) bywa błędnie interpretowane jako typowe dla padaczki napady "wyłączeń" (napady nieświadomości).
      Objawy zaburzeń koncentracji uwagi są częstsze u dzieci z niskim ilorazem inteligencji (upośledzonych umysłowo), kiedy stawia się je w sytuacjach zbyt dla nich trudnych, przekraczających ich umysłowe zdolności. Dziecko, które nie rozumie, o czym mówi się na lekcji, nie uważa, zaczyna chodzić po klasie, bawić się. Oczywiście nie można wykluczyć współwystępowania tych dwóch problemów. Jednak można postawić rozpoznanie ADHD u dziecka z opóźnieniem rozwoju umysłowego, tylko wtedy, gdy objawy nieuwagi i nadpobudliwości są większe niż u dzieci w takim samym wieku rozwojowym.
      Według B. Grochowskiej i innych [Tamże s. 73-74] "nie można pominąć zaburzeń, w których także mogą wystąpić kłopoty z koncentracją lub nadmierne pobudzenie – silnego lęku oraz zaburzeń lękowych, zaburzeń zachowania, autyzmu, depresji czy manii. W tym przypadku nie są to oczywiste zaburzenia koncentracji uwagi, ale symptomy innych zaburzeń. Szczególnie u nastolatków zaburzenia mogą być objawem depresji a nie ADHD".
      Sytuacją podobną do problemów dziecka upośledzonego są zaburzenia uwagi u dziecka nadmiernie zdolnego. Dziecko o wybitnej inteligencji często nudzi się w klasie; skoro zrozumiało temat już po kilku minutach, zaczyna się zajmować czymś innym. Zazwyczaj są to dzieci niewychowane, pochodzące z domu, w którym brak jasnych reguł, w którym rodzice nie mogą sobie poradzić z wychowaniem dziecka.
      Nadpobudliwość u dzieci jest często przyczyną ich niepowodzeń w nauce i zachowaniu. Ewa Jaskułowska [2003 nr 12] uważa, iż "takie dzieci mają zazwyczaj niską samoocenę, są odrzucane przez rówieśników i nadmiernie karcone przez dorosłych. Ważne jest, aby rozpoznać zaburzenie i przyjąć wobec takiego dziecka odpowiednią postawę". Wymaga to dużej cierpliwości, ale umożliwia dziecku pełny, wszechstronny rozwój. Dlatego starajmy się, aby diagnoza stawiana była przemyślana i dokładnie zbadana, gdyż chodzi o dobro dziecka.

Jak rodzic wspiera dziecko w kłopotach?

1. Nie mówcie dziecku tego, czego sami nie znosicie wysłuchiwać.

2. Chwilka spędzona z kimś, kto cię rozumie nawet wtedy, kiedy ci się nic nie udaje pozwala odzyskać wiarę w siebie.

3. Dostrzegaj sukcesy dziecka a nie porażki. Jeśli trzeba, zmień porażkę w zwycięstwo.

Jak rodzić powinien pomagać w odrabianiu lekcji?

• biurko ucznia, miejsce pracy – pomóżcie je uporządkować, zabierzcie z niego wszystkie niepotrzebne przedmioty.

• czas pracy – wyznaczcie godziny pracy i zabawy. Łatwiej się pracuje, jeśli wiadomo, w jakich godzinach możemy odpocząć.

• obecność rodziców – niektóre dzieci potrzebują pomocy w odrabianiu lekcji. Inne tylko rodzica w pobliżu. Ustalcie wspólnie, jaki typ pracy wam odpowiada i opracujcie staranny harmonogram.

Terapia dziecka z ADHD
     Według Anny Michalik [2003 nr 9] "tylko profilaktyka i wczesne rozpoczęcie terapii indywidualnej dziecka oraz terapii rodzinnej znacząco zwiększa szanse na zmianę zachowania dziecka i może zapobiec rozwinięciu się pełnego obrazu zaburzeń zachowania".
      Nie istnieją żadne, ogólnie obowiązujące wytyczne, które powinny być stosowane w leczeniu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Każda terapia powinna uwzględniać indywidualne cechy danego dziecka.
      "Są różne sposoby leczenia. Duże znaczenie ma podawanie leków, przede wszystkim środków psychostymulujących (np. Ratalin). Powinna też być przeprowadzona terapia zachowania, np. terapia zabawą u dzieci w wieku przedszkolnym, także tzw. metoda samoinstruowania (dziecko uczy się dawania samemu sobie instrukcji). Wreszcie istotną rolę odgrywają specjalne treningi prowadzone dla rodziców oraz poradnictwo rodzinne. Najlepsze efekty uzyskuje się łącząc zróżnicowane metody leczenia. Mówimy wtedy o "terapii multimodalnej (połączenie różnych sposobów leczenia)" [Schäfer, 2001, s. 52].
      W czasie specjalnych treningów dla rodziców, mogą się oni nauczyć sposobów radzenia sobie np. z "poczuciem bezsilności". Ważne jest, aby rodzice poczuli wsparcie i spróbowali ponownie pozytywnie ocenić sytuację: są problemy, ale coś się zaczyna zmieniać chociaż bardzo powoli. Należy pamiętać o tym, że przede wszystkim to rodzice mogą oddziaływać na sytuację. Ważne, aby wiedzieć, w jaki sposób wzmacniać prawidłowe zachowania dziecka stosując odpowiedni system kar i nagród. Nie należy obarczać rodziców "winą", za to, że u dziecka jest zespół nadpobudliwości psychoruchowej.
     Pomocne mogą okazać się obserwacje typu: Co dziecko robi, dobrze? Co nas cieszy? Co sprawia nam przyjemność? Dobrze jest zrobić listę pozytywnych zachowań dziecka. Na jaką pomoc (środki) możemy liczyć (dodatkowo ktoś do opieki, pomoc znajomych, rodziny, terapeutów itp.). W co najbardziej lubi się bawić? W jakich zabawach dziecko najbardziej się koncentruje, nie rozprasza, kontroluje siebie? Kiedy i w jakich sytuacjach chwalimy dziecko? Jakie stosujemy nagrody? W podobny sposób należy obserwować sytuacje trudne i problematyczne: z jakimi konkretnymi problemami spotykamy się każdego dnia? Dzieci potrzebują czystych i logicznych wzorów, jasnych i konsekwentnych. Jeżeli rodzice chcą osiągnąć coś wspólnie, to nie powinni działać przeciwko sobie.

Główne zasady postępowania z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo [Harland, 2004, s. 46-47]

1. Uczucia dzieci, ich troski, lęki i życzenia należy traktować poważnie.

2. Dzieciom nie należy robić negatywnych uwag w rodzaju: "Ale jesteś głupi" czy "Jesteś za tępy, żeby się tego nauczyć". Przypisywanie dziecku negatywnych cech poniża dziecko i rani jego poczucie godności. Dziecko może pomyśleć "Jeżeli tak uważają rodzice, to chyba naprawdę jestem głupi […]".

3. Jeżeli rodzice chcą, aby dziecko zrobiło coś konkretnego, powinni wyjaśnić, dlaczego trzeba wypełnić polecenie […].

4. Rodzice nie powinni zawsze sami określać, co jest do zrobienia. Relacje między rodzicami a dzieckiem poprawiają się wtedy, gdy dziecko […] uczestniczy w podejmowaniu decyzji dotyczących spraw rodziny.

5. Jeśli to możliwe, dzieci powinny same dokonywać wyboru. Nawet jeśli będzie to wybór zły, nie należy się przeciwstawiać, gdyż najlepiej uczą się na własnych błędach. Oczywiście rodzice muszą interweniować, jeżeli dokonywany przez dziecko wybór może mieć groźne dla zdrowia, czy życia konsekwencje.

6. Dziecko musi polegać na rodzicach. Należy mu powtarzać, że je kochamy i wspieramy, nawet jeśli popełnia największą "głupotę".

7. Dziecku należy zaufać. Zamiast mówić: "Tego jeszcze nie potrafisz zrobić […]".

8. Wiele razy w ciągu dnia należy okazywać dziecku miłość.

     Dziecko powinno wiedzieć, jakie są kary i należy mu przypominać o możliwości ich stosowania. Kara musi być konsekwentna. Nie ma nic skuteczniejszego niż sukces. Należy zaczynać od realnych, prostych i możliwych do osiągnięcia przez dziecko kroków. Cele muszą być jasno określone.
     Dzieci powinny znać ograniczenia i mieć pewną orientację w zasadach społecznych. Wychowanie jest przekazywaniem informacji o występujących ograniczeniach i obowiązujących wymogach społecznych. Rodzice nie powinni się bać przekazywania dzieciom jasnych zasad społecznych. Warunkiem jest to, aby rodzice byli dla dziecka wzorcem, który przestrzega reguł, ustaleń, terminów i umów. Dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej potrzebują właściwie zaplanowanego dnia, możliwie stałych codziennych czynności, w które są wbudowane stałe rytuały.
     Konkurencje sportowe, które z jednej strony doskonalą ruch, a z drugiej poprawiają koncentrację uwagi i uczą przestrzegania zasad i rytuałów (np. judo, sporty walki).

Terapia lekami
     "Nie znamy jeszcze dokładnie sposobu działania środków psychostymulujących. Prawdopodobnie ułatwiają one lepszą transmisję informacji pomiędzy komórkami mózgowymi" [Schäfer, 2001, s. 60].
     Najbardziej znanym jest Ratalin. Od maja 2000 roku w sprzedaży jest także Medikinet.
     "Zaobserwowano, że około 70% dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej dobrze reaguje na podawanie leków psychostymulujących [Tamże, s. 60]. Ratalin nie powinien być podawany dzieciom poniżej szóstego roku życia. "Leki psychostymulujące, czego obawia się wielu rodziców i nauczycieli nie są środkami uzależniającymi" [Tamże, s. 60].
     Leki psychostymulujące podaje się tylko w tym okresie, gdy od dziecka wymaga się skupienia i koncentracji uwagi, a więc w czasie szkoły, ewentualnie popołudniu w czasie odrabiania pracy domowej.
     Skuteczność działania Ratalinu można już ocenić po 3-4 tygodniach. Zakładając, że obok podawania Ritalinu dziecko podejmie terapię zachowania i że jednocześnie zachodzą procesy dojrzewania w układzie nerwowym, to należy podjąć próbę odstawienia leku po około jednym roku.

Terapia zachowania dzieci nadpobudliwych
     Obok podawania leków i terapii rodzinnej należy rozważyć terapię zachowania dziecka.
     Psychoterapia dziecka w wieku przedszkolnym powinna być bardziej w formie zabawy, inaczej niż to ma miejsce w przypadku dzieci w wieku szkoły podstawowej. W psychoterapii dziecka przedszkolnego chodzi przede wszystkim o to, aby w ogóle nawiązać kontakt z dzieckiem i mieć z nim stałe dobre relacje.
     W sytuacji zabawowej, w której proponuje się określone, różne zabawy, dziecko początkowo samo wybiera, w co chce się bawić. Jednocześnie terapeuta przestrzega określonych reguł: ustalonego czasu, posprzątania pokoju na koniec zabawy.
     W następnej fazie terapeuta, tworząc sytuacje zabawowe, zwraca przede wszystkim uwagę na zachowania nadpobudliwe. W kolejnej dąży do stworzenia takiej sytuacji zabawowej, w której dziecko będzie skoncentrowane i przez pewien czas bardzo zajęte. Szczególnie istotne są tu zabawy, w których w poprzedniej fazie można było zaobserwować nadmiernie aktywne zachowania u dziecka. Należy również powiedzieć dziecku o obowiązujących regułach i celach.
     Jeśli zachowania dziecka są bardzo impulsywne, to najpierw zwracany mu uwagę "stop". Jeżeli nie zareaguje, należy wziąć dziecko za rękę i wrócić do rozpoczętej czynności.
     Istotne jest by nagradzać dziecko nawet, gdy zauważalny jest mały postęp w kierunku prawidłowego zachowania. Za przestrzeganie przez dziecko umówionych sposobów zachowania (np. nie odchodzić od stołu podczas gry) otrzymuje tzw. Token (np. kulki, naklejki, żetony).
     Określoną ich ilość (ważne, by było wyraźnie widoczne np. pełną szklankę kulek) można zamienić na nagrodę (np. owoc), o czym należy dziecku powiedzieć. Odbieranie kulek, żetonów jest równie skuteczne na początku spotkania terapeutycznego dziecko otrzymuje określoną ilość "Token". Następnie ustala się z nim, za jakie niepowodzenie traci kulki (np. odchodzenie, przerywanie, wstawanie). Pozostałe do końca spotkania można wymienić na nagrodę. Za zachowanie kulki, należy pochwalić dziecko. W kolejnej fazie terapii podejmuje się stopniowo próbę zmniejszenia sterowania zewnętrznego na rzecz samokontroli.
     I w kolejnej fazie zwiększa się wymagania dotyczące zachowania w czasie zabawy (np. wydłużenie czasu, silniejsze bodźce zewnętrzne, mniejsze ustrukturyzowanie.
     Również rodziców należy włączyć w terapię, próbować złagodzić napięcia w relacjach rodzice-dziecko i na nowo pozytywnie je ukształtować. Można także próbować zainteresować tą terapią nauczycieli z przedszkola, być może wtedy powyższe zabawy mogłyby być częściej przeprowadzane.

Psychoterapia grupowa
     Po przejściu terapii indywidualnej, może okazać się pomocna terapia grupowa, która umożliwi nauczenie się kontaktów społecznych z rówieśnikami. W trakcie tzw. zabaw na współdziałanie dziecko może nauczyć się prowadzenia rozmów z rówieśnikami i współpracy z nimi. W grupie można wyćwiczyć pewne umiejętności społeczne, na przykład jak odpowiednio wyrazić życzenia i prosić o coś, a jak odmówić, w jaki sposób nawiązywać kontakty.
     Są opracowane programy treningów grupowych, w których połączono elementy odgadywania ról, ćwiczeń somoinstruowania i metod relaksacyjnych.
     Można stosować u dzieci i młodzieży różne techniki relaksacyjne. Często łączy się odprężające psychicznie opowiadanie z podstawowymi ćwiczenia treningu autogennego (poczucie spokoju, ciężaru, ciepła). Techniki relaksacyjne mogą mieć korzystny wpływ na sposób radzenia sobie z uczuciem wściekłości, złości czy frustracją, ale mogą także poprawić koncentrację uwagi.

Trening dla rodziców
     Podczas treningów rodzice mogą nauczyć się, w jaki sposób powinno się obserwować zachowanie dziecka, wpływać na jego zachowanie.
     Jak sobie radzić z nadmierną aktywnością dziecka? Obok nadmiernej aktywności mogą pojawić się inne nieprawidłowości spowodowane nadmierną aktywnością: zaburzenia snu, napady złości, zachowania agresywne i niszczące skłonności do napadów.
     Zaburzenia snu nie są podstawowym objawem nadpobudliwości psychoruchowej. Istotne jest ustalenie, dlaczego dziecko nie może spać. Czy przyczyną może być to, że boi się ciemności, czy też boi się tego, że pozostanie samo? Może potrzebować mniej snu niż inne dzieci np. jego rodzeństwo? Wśród dzieci występują duże różnice indywidualne, jeśli chodzi o sen. Pomocne mogą okazać się stale powtarzane rytuały, związane z pójściem spać, a także wczesne chodzenie spać.
     Ważne jest, aby problem kładzenia dziecka do łóżka nie stał się "polem walki" niespokojnym i denerwującym dla wszystkich. Również wieczorne ciepłe kąpiele w wannie mogą ułatwić zasypianie.
     Istotne jest także, aby nie nagradzać dziecka za jego napady złości. W czasie gwałtownych wybuchów złości u dziecka połączonych z agresją, należy bezwzględnie unikać własnego agresywnego zachowania, ważne jest też zapobieganie oglądaniu scen przemocy w telewizji lub na wideo.
     Dzieci nadmiernie aktywne, na skutek nadmiernej impulsywności, w większym stopniu niż ich rówieśnicy, są skłonne do wypadków. W domach gdzie dzieci są nadmierne aktywne należy mieć zabezpieczone gniazdka elektryczne, niedostępne dla dziecka lekarstwa, czy środki chemiczne do czyszczenia.
     "W działaniach nauczyciela wobec tej kategorii dzieci niezmiernie ważny jest stosunek nauczyciela do dziecka. Sprzyjająca atmosfera, empatyczna postawa rozumiana jako umiejętność wczuwania się w sytuację innej osoby – dziecka, jak również oferowanie uczniowi całego systemu "wzmocnień pozytywnych", aprobata zachowań dziecka – ma szczególne znaczenie dla sytuacji oraz samopoczucia uczniów "trudnych– czyli nadpobudliwych psychoruchowo, a jednocześnie umożliwia maksymalny rozwój na miarę ich możliwości [Barłóg, 1993 nr 4].

Metody pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo

Techniki relaksacyjne
     Technika relaksacji według Jocobsona (w wersji Kaji) polega na wykonywaniu przez dzieci czynności rozluźniania oraz napinania mięśni podczas zaproponowanej przez nauczyciela zabawy, którą autorka nazywa zabawą w słabego i silnego. "Umiejętność odczuwania wrażeń płynących z mięśnia rozluźnionego jest szczególnie ważna dla dzieci nadpobudliwych, ponieważ większość z nich nie zdaje sobie sprawy z tego, że ich mięśnie znajdują się w stanie stałego napięcia [Kaja, 2001, s. 45].
      Do zabaw wprowadzamy dzieciom dobrze znane postacie z bajek czy programów telewizyjnych przeznaczonych dla dzieci. "Zabawa w słabego i silnego" polega na tym, że dziecko identyfikując się np. z małą, słabą mrówką – rozluźnia mięśnie, a naśladując słonia – mocno napina mięśnie. Ćwiczenia powinny obejmować wszystkie części ciała: ręce, nogi, tułów, szyję, głowę. Podczas relaksacji dzieci znajdują się w pozycji leżącej z rękami umieszczonymi wzdłuż tułowia i mają zamknięte oczy. Na skutek relaksacji zmniejsza się napięcie mięśniowe i zmniejszają się też towarzyszące temu negatywne emocje.
      Autorka proponuje stosować tę technikę jako wstęp przed relaksacją opartą na treningu autogennym.
      Relaksacja oparta na treningu autogennym Shultza (w wersji A. Polender) polega na tym, że dzieci relaksują się, słuchając np. opowiadania o zmęczonym Czerwonym Kapturku, ponieważ identyfikują się z bohaterką bajki i poddają się sugestii terapeuty. Warto zmieniać bohaterów bajek i ich treść, by dzieci nie były znudzone. Dzieci powinny znajdować się w pozycji leżącej, w pomieszczeniu pozbawionym dopływu dodatkowych bodźców np. hałasu. Terapeuta powinien opowiadać na tle cichej muzyki relaksacyjnej. Według R. Więcek [2004, s. 22] "na skutek częstego stosowania ćwiczeń wytwarzają się odczucia warunkowe, dzięki którym dzieci szybko mogą same się zrelaksować, gdy usłyszą samą muzykę. W kolejnych etapach relaksacji można stosować tylko muzykę relaksacyjną, którą powinna wystarczyć do osiągnięcia pełnego relaksu". Relaks dla dzieci ma na celu rozluźnienie mięśni i poprawienie krążenia obwodowego. "Ćwiczenie to powoduje zwolnienie napięć wewnętrznych, obniża tonus mięśniowy. Poprzez to daje dziecku spokój, znosi lęki i napięcia afektywne" [Polender, 1975, s. 33].

Metoda Symboli Dźwiękowych (zajęcia o charakterze muzykoterapeutycznym)
     Metodę tę można stosować w terapii dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, przeznaczona jest dla dzieci 5-6-letnich. Ćwiczenia proponowane przez Barbarę Kaję [2001, s. 70] dzielą się na:

1. Ćwiczenia w sferze ruchowej (pobudzenie ruchowe całego ciała w zakresie ruchów dowolnych i kontrolowanych, stymulacja ruchów manualnych.

2. Ćwiczenia procesów poznawczych (ćwiczenia rozwijające procesy myślowe, zwłaszcza analizę, syntezę i porównywanie poprzez ćwiczenia w operowaniu symbolami dźwięków).

3. Ćwiczenia procesów emocjonalnych (ćwiczenia odreagowujące napięcie emocjonalne, wzmacniające wiarę we własne siły – rola wzmocnień pozytywnych).

4. Ćwiczenia w sferze społecznej (ćwiczenia zespołowe umożliwiające współdziałanie).

B. Kaja proponuje prowadzenie zajęć według następującego toku metodycznego:

1. Ekspresja ruchowa na dowolne tematy muzyczne (spontaniczna – ogólne motoryczne pobudzenie oraz kontrolowane kształcenie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni.

2. Interpretacja plastyczna utworów muzycznych (ćwiczenie wyobraźni dziecka, rozwijanie wrażliwości estetycznej, odreagowanie konfliktów).

3. Rozumienie i operowanie symbolami dźwięków (rozwijanie procesów percepcyjnych, stymulowanie rozwoju umysłowego dzieci).

4. Zabawy słowno – muzyczno – ruchowe z elementami melorecytacji, inscenizacji, ćwiczeń pantomimicznych.

5. Relaksacja [Kaja, 2001, s. 71].

     Ekspresja ruchowa – na początku ćwiczenie polega na swobodnym poruszaniu się w rytmie muzyki. W drugim etapie ćwiczeń następuje kontrolowanie ruchów dziecka, poprzez zastosowanie ćwiczeń inhibicyjno-incytacyjnych, polegających na naprzemiennym pobudzaniu i hamowaniu (np. pobudzanie – taniec w rytmie muzyki, hamowanie – przerwa w muzyce i zatrzymanie się). W ostatnim etapie są wprowadzane ćwiczenia mające na celu uporządkowanie ruchów dziecka np. poprzez odtworzenie rytmicznego marszu za pomocą podskoków lub przy użyciu instrumentów perkusyjnych.
     Interpretacja plastyczna utworów muzycznych –w pierwszym etapie ćwiczenia zadaniem dzieci jest ilustrowanie nastroju utworu muzycznego, który został przez nich wysłuchany za pomocą plam wykonywanych zamoczoną w farbie szmatką, a w późniejszym etapie pędzelkiem na dużych arkuszach papieru. W trakcie kolejnych ćwiczeń należy zachęcić dzieci do przedstawiania w postaci rysunku tego, z czym kojarzyła im się muzyka podczas jej słuchania.
     Poznawanie i operowanie symbolami dźwięków – ćwiczenia te polegają na poznaniu dźwięków: niski-wysoki, długi-krótki, głośny-cichy oraz przyporządkowaniu im wymyślonych przez nauczyciela znaków graficznych. Ćwiczenia są rozpoznawane w makroprzestrzeni (dzieci słuchają różnych dźwięków i ustawiają kolejno przy odpowiednich znakach graficznych, odpowiadających danemu dźwiękowi, a następnie w makroprzestrzeni (dzieci rysują lub wybierają spośród różnych symboli ten, który odpowiada aktualnie słyszanemu dźwiękowi).
     Zabawy słowno – muzyczno – ruchowe – mają na celu "rozwijanie mowy dziecka i jego zdolności do słuchania". Zabawę rozpoczyna się od łatwych ćwiczeń ortograficznych i utworów wierszowanych, które w połączeniu z muzyką są dobrymi ćwiczeniami w melorecytacji. W przypadku dzieci przedszkolnych autorka do tego celu poleca wykorzystać bajki ilustrowane, aby później zastosować je do inscenizacji lub ćwiczeń pantomimicznych. W ostatnim etapie terapii już sam podkład muzyczny, znany dzieciom, powinien zastać skojarzony z bajką i stać się zachętą do samodzielnych improwizacji.
      Relaksacja – ma służyć "zwolnieniu napięcia mięśniowego i psychicznego dzieci. Relaksację stosujemy w zależności od sytuacji, jednak najczęściej na końcu seansu".

Techniki parateatralne
     Technika zmiany ról – polega na organizowaniu dziecku zabawy, w której odegra ono rolę umożliwiającą mu zdobycie nowych doświadczeń o charakterze terapeutyczno-wychowawczym (np. dziecku agresywnemu organizujemy zabawę, w której odegra ono rolę poszkodowanego).
      M. Jabłoński i E. Jezierska-Wiejak proponują inne formy zabawy w teatr, jako metody terapii dzieci: teatr placowy, teatrzyk kukiełkowy, teatrzyk wyboru. Uważają one, że zabawy twórcze odpowiednio kierowane rozładowują napięcia emocjonalne u dzieci [Kaja, 2001, s. 79].
Teatr palcowy
     Zabawa w teatr polega na tym, że dziecko za pomocą swoich paluszków odgrywa różne sytuacje z codziennego życia. Temat przedstawienia jest ustalony z nauczycielem, a to, jaką rolę będzie grać palec, i dialogi pomiędzy bohaterami proponuje samo dziecko.
Teatrzyk kukiełkowy
     To teatrzyk, do którego kukiełki dzieci wykonują samodzielnie. Może dotyczyć różnych sytuacji występujących w domu, przedszkolu lub na podwórku, które są właśnie przedstawiane za pomocą kukiełek. Scenariusz jest tylko ogólnie zarysowany. W końcowym etapie następuje omówienie przebiegu przedstawienia i wyciągnięcie wniosków.

Teatrzyk wyboru
     Technika ta wymaga wspólnego ustalenia z dziećmi tematu przedstawienia. Następnie nauczyciel wybiera jedno dziecko i przydziela mu określoną rolę, po czym wybrane dziecko samo dobiera sobie spośród kolegów aktorów i ustala, kto kogo będzie grał. Zadaniem, nauczyciela jest dokładne kontrolowanie przebiegu przedstawienia i jeśli to konieczne zapobieganie niewłaściwemu rozwojowi sytuacji.

Metoda malowania dziesięcioma palcami
     Według B. Kaji [2001, s. 80-83] twórczynią tej metody jest pedagog Ruth F. Show. Zaobserwowała ona, że malowanie dziesięcioma palcami wiąże się ze skłonnością dzieci do "ciapciania się w substancji o konsystencji błota", a ponadto ma walory terapeutyczne. Sposób zastosowania tej metody w praktyce został opracowany przez Ośrodek Terapii Zajęciowej Poradni dla Rodziców przy Zakładzie Wcześniaków Akademii Medycznej w Warszawie.
      Do malowania tą metodą, która odbywa się dłońmi używa się sześciu podstawowych kolorów: niebieskiego, czerwonego, żółtego, brązowego, zielonego i czarnego. Farby powinny się znajdować w miseczkach w wielkości odpowiadającej dłoni dziecka, aby mogły one swobodnie nabierać farbę. Maluje ono na białym lub szarym papierze pakunkowym o wymiarach 55×40 cm. Papier najlepiej rozłożyć na sztalugach lub na stoliku ustawionym tak, aby dziecko mogło go obchodzić ze wszystkich stron. Dziecku należy pozostawić swobodę ułożenia papieru. Dzieci malują na temat dowolny. Czas trwania zadania od 2 do 40 minut. Dzieci informują nauczyciela o skończeniu zadania, po czym opowiadają o treści swojej pracy. W ostatnim etapie następuje przypięcie obrazka na tablicy.
      Nauczyciel obserwuje i analizuje zachowanie się dziecka podczas malowania. Bierze się pod uwagę:

• stosunek dziecka do tworzywa (zachowanie dystansu i postawy zaangażowania);

• element czasu (po jakim czasie dziecko rozpoczyna malowanie, a także czas wykonywania zadania; ilość przerw podczas pracy i czas trwania tych przerw);

• element ruchu (sposób nakładania farby, kierunek ekspresji ruchowej);

• zachowanie się wobec kolorów (wybór i kolejność użycia kolorów, reakcja dziecka na kolor widziany na papierze, poprawianie położonego koloru).

Metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne
     Według B. Kaji [2001, s. 96-97] Weronika Sherborne była uczennicą R. Labana. Metoda ruchu rozwijającego wywodzi się zatem z jego koncepcji. R. Laban uważał, że poznanie własnego ciała ma ogromne znaczenie w budowaniu więzi z innymi ludźmi, daje poczucie bezpieczeństwa, umożliwia poznanie przestrzeni, w której dziecko się znajduje. Metoda W. Sherborne wynika z naturalnych potrzeb dziecka do nawiązywania bliskiego kontaktu fizycznego i emocjonalnego z rodzicami, z tzw. baraszkowania.
      Podstawowe założenia tej metody to rozwijanie poprzez ruch:

• świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego;

• świadomości przestrzeni i działania w niej;

• dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi bliskiego kontaktu [Bogdanowicz, 1992, s. 38].

     Podczas ćwiczeń metodą W. Sherborne dziecko poznaje własne ciało, ma "poczucie własnej siły", poznaje przestrzeń, w jakiej się znajduje, dzięki czemu staje się ona znajoma i bliższa dziecku, gdzie czuje się ono bezpieczne, a przez to może być bardziej aktywne i twórcze. W przestrzeni dziecko spotyka inne osoby, a poprzez ćwiczenia w parach i ćwiczenia w grupie uczy się nawiązywania kontaktów i współdziałania z nimi.
     W opinii Bogdanowicz "doświadczenia z wieloletniej pracy metodą W. Sherborne terapii grupowej dzieci z zaburzeniami zachowania wskazują, że mogą się one uwolnić od nadmiaru energii o fizjologicznie wzmożonej sile. Sposób wyładowania tej energii raz jest dowolny, innym zaś razem ruchom nadawana jest określona forma, społecznie akceptowana" [Bogdanowicz, 1992, s. 87].

Kinezjologia edukacyjna – metoda T. Denisona
     Metoda ma na celu stymulację układów mózgowych odpowiedzialnych za koncentrację i uwagę poprzez stosowanie bodźców ruchowych, które pobudzają odpowiednie zmysły (zmysł równowagi, czucie głębokie).

Metoda Dobrego Startu
     Postępowanie korekcyjno-kompensacyjne, które wykorzystuje się w pracy z dzieckiem dyslektycznym. Należy niezmiernie uważać, aby zajęcia kompensacyjne nie stały się dodatkowym źródłem stresu i kolejnych porażek dzieci nadruchliwych.

Metody psychoedukacyjne

1. Metoda pracy z trudnymi zachowaniami dzieci. Metoda C. Sutton. Pomaga rodzicom nauczyć się zmiany zachowań nie pożądanych na pożądane, czyli takie, jakie oczekujemy od naszego dziecka.

2. Metoda opracowana przez dwie amerykańskie matki – A. Faber i E. Mazzlish – pomagająca ukształtować nowy sposób porozumiewania się w rodzinie. Pomagająca dziecku i rodzicowi znaleźć wzajemny szacunek i zrozumienie.

Myślę, że powyższe metody mogą być stosowane z powodzeniem, w terapii dzieci nadpobudliwych psychoruchowo.

BIBLIOGRAFIA

• Bogdanowicz M., Kisiel B., Przesnyska M., Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, Warszawa 1992.

• Barłóg K., Dzieci nadpobudliwe oczekują empatii [w:] Edukacja i dialog, 1993, nr 4.

• Grochowska B., Grzegorzewska-Bielaszka M., Leszczyńska B., Piekarska J., Scenariusz warsztatów pracy z dzieckiem nadpobudliwym [w:] Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w szkole, 2003, nr 7.

• Harland S., Dziecko nadpobudliwe czy genialne, Warszawa 2004.

• Jaskułowska E., Nadpobudliwość psychoruchowa – opis i analiza przypadku [w:] Nowa Szkoła, 2003, nr 12.

• Kaja B., Zarys terapii dziecka, Bydgoszcz 2001

• Pfiffner L. J., Wszystko o ADHD, Kraków 1996.

• Schäfer U., Dlaczego dzieci się wiercą? Zespól nadpobudliwości psychoruchowej, Warszawa 2001.

• Wielowiejska-Comi I., Jak powiedzieć rodzicom o nadpobudliwości ich dziecka [w:] Remedium, 2004, nr 4.

• Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M., Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Lublin 1999

• Wolańczyk T., Skotnicka M., Kołakowski A., Pisula A., Zespół nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci [w:] Problemy opiekuńczo-wychowawcze, 2003, nr 11