Osobowość społeczna – proces jej kształtowania
Osobowość – łac. Persona, pierwotnie oznaczało maskę zakładaną przez aktorów w starożytnym teatrze.
Czy każdy człowiek jest niepowtarzalny i ma swoją własną odrębną osobowość? Czy można zaobserwować standardowe cechy osobowości w większej grupie ludzi?
Psychologowie poszukują swoistości zachowań jednostki w odróżnieniu do innych ludzi. Socjologowie poszukują swoistości działań określonych zbiorowości ludzkich.
Co składa się na pojęcie osobowości jednostki?
Osobowość-zestaw mniej lub bardziej trwałych cech, określanych i ocenianych przez innych, odróżniających jednostkę od innych, występujących niezależnie od okoliczności, czasu i miejsca, będących podstawą zachowania (choć nie determinują go w pełni).
Na konkretne zachowania jednostki mają wpływ dwa czynniki:
- osobowość i dana sytuacja
Istota człowieka=istota jego osobowości
Jakie elementy kształtują osobowość człowieka: jego cechy biologiczne, psychiczne, czy społeczeństwo, w otoczeniu którego żyje?
Socjologowie zwracają uwagę na wyraźne społeczne uwarunkowanie osobowości- zakładają, że jest kształtowana w bezpośrednich bądź pośrednich relacjach między ludźmi.
Osobowość jest cechą kulturową nie gatunkową. „Człowiek nie rodzi się ludzkim (…), lecz staje się nim poprzez życie w społeczeństwie.” – [R.E.Park]
Trzy teoretyczne modele osobowości:
Osobowość jako zbiór różnego rodzaju cech ludzkich, stanowiących względnie stałe dyspozycje do określonych zachowań.
Model, w którym niektórym cechom przypisuje się decydujące znaczenie dla tworzenia i funkcjonowania osobowości (koncepcja G.H.Meada).
Osobowość jako wielopoziomowa struktura (Z. Freud, J. Szczepański).
Koncepcja przyjmowania roli (role taking) G.H.Meada:
Podkreśla wagę ról społecznych w procesie kształtowania osobowości (jaźni).
Człowiek, aby poznać i określić samego siebie musi najpierw spojrzeć na siebie oczami innych ludzi, z którymi się spotyka.
Doświadcza siebie pośrednio, przyjmując punkty widzenia innych osób lub uogólnionych grup społecznych i w ten sposób buduje własną autonomiczną tożsamość.
Proces występowania wobec siebie w roli innych osób Mead nazywa procesem „przyjmowania ról” – role taking (ang.).
Proces przyjmowania ról obejmujących dwie fazy:
Zabawy- przyjmowanie konkretnych ról innych osób – „znaczących innych”.
Gry- przyjmowanie ról nie pojedynczych osób, ale określonych zbiorowości – „uogólniony inny”, postępowanie zgodnie ze zgeneralizowanymi normami, zasadami ogólnospołecznymi.
Po przejściu tych faz jednostka postrzega siebie nie w kategoriach indywidualnych, ale jako członka określonej zbiorowości –powstaje jaźń (self).
Jaźń – zdolność zdefiniowana swojego miejsca w szerszej zbiorowości, roli, jaką pełnimy, obowiązków i powinności, jakie z niej wynikają, nakazów i zakazów, jakie zbiorowość jednostce narzuca.
Jaźń jest strukturą złożoną z:
„Me” (mnie) – odbicie społeczeństwa, w którym żyjemy, ideały, reguły, wzory, które uznajemy – jaźń refleksyjna, będąca efektem uspołecznienia, kształtuje jednostkę konwencjonalną.
„I” (ja) – indywidualna odpowiedź organizmu na oczekiwania i postawy innych, spontaniczne, własne, zdolności, umiejętności odróżniające człowieka od innych – jaźń autonomiczna, kształtuje jednostkę indywidualistyczną.
Osobowość człowieka jest nie tylko efektem nacisku społeczeństwa (kalką) ale też aktywnego stosunku jednostki do otoczenia („I”).
Trzy poziomy osobowości w koncepcji Z.Freuda:
Id – ono
Ego – świadoma jaźń
Superego – nadjaźń
Id (ono) – zbiór podświadomych biologicznie wyznaczonych impulsów, popędów i potrzeb wywołujących napięcie, domagających się zaspokojenia, które wywołuje uczucia przyjemności.
Superego (nadjaźń) – rezultat przyswojenia przez jednostkę ze społeczeństwa wartości, norm, zasad postępowania, w taki sposób, iż stają się one wewnętrznym mechanizmem samokontroli.
Ego (świadoma jaźń) – kompromisowe rozwiązanie stworzone przez jednostkę, dostarczające równowagi między tym czego żąda natura (id), a tym czego wymaga kultura (superego), zabezpieczające przed konfliktem będącym wynikiem konfrontacji miedzy Id i Superego. Dąży do zaspokojenia popędów w sposób akceptowany społecznie i przez samą jednostkę. Kieruje się zasadą realizmu. Na tym poziomie pojawiają się mechanizmy obronne.
Rodzaje mechanizmów obronnych:
Stłumienia (represja) – wyparcie do podświadomości popędów Id, wywołujących poczucie lęku, winy. Jest mechanizmem świadomym, stosowanym aby uniknąć sankcji zewnętrznych.
Racjonalizacja – z pozoru racjonalne uzasadnianie działań wynikających z impulsów.
Dwa rodzaje:
„kwaśne winogrona” (człowiek nie mogąc osiągnąć czegoś uznaje, że nie ma to dla niego znaczenia).
„słodkie cytryny” (człowiek wmawia sobie, że coś jest dla niego przyjemne, aby zmniejszyć swój dyskomfort psychiczny).
Reakcja upozorowana – tłumienie niebezpiecznych impulsów przez manifestowanie zachowań przeciwnych.
Projekcja - przypisywanie innym naszych niepożądanych impulsów, których nie możemy zaspokoić (bo nie są akceptowane w społeczeństwie). Najpowszechniejszy dziś mechanizm obronny.
Sublimacja –zastępcze formy wyładowania popędów poprzez różnorodne formy twórczości artystycznej (akceptowane poprzez społeczeństwo).
Przeniesienie (substytucja) – wyładowanie impulsów na osobach lub przedmiotach będących substytutem właściwego przedmiotu, wobec którego jawne działanie byłoby niebezpieczne.
Socjologiczna koncepcja osobowości J.Szczepańskiego
Rola społeczna
J.Szczepański twierdzi, że osobowość jest wytworem społeczeństwa i kultury, ale uwzględnia i również wrodzone uwarunkowania natury biologicznej i psychicznej, które są warunkiem koniecznym da zaistnienia osobowości, ale nie wystarczającym.
Osobowość – zespół trwałych bądź względnie trwałych cech jednostki o charakterze biologicznym psychicznym i społecznym.
Elementy składowe osobowości:
Biogenne – przekazywane dziedzicznie wyposażenie biologiczne jak: płeć, wiek, rasa, wzrost, budowa organizmu, jego właściwości fizjologiczne, działalność gruczołów.
Psychogenne – przekazywane dziedzicznie wyposażenie psychiczne, które można modyfikować w procesie uspołecznienia jednostki.
Socjogenne – przekazywane w procesie wprowadzenia jednostki w życie społeczne, uczenie zachowań, wzorów i norm kulturowych.
Socjogenne elementy osobowości:
Kulturowy ideał osobowości - ideał wychowawczy, służący jako wzór do naśladowania, przekazywania młodzieży w szkołach i instytucjach wychowawczych, w rodzinie i czasami w grupach rówieśniczych.
Jaźń subiektywna – zespół wyobrażeń o sobie samym stworzony na podstawie reakcji otoczenia na nasze zachowania.
Jaźń subiektywna kształtuje:
Poczucie własnej wartości
Samoocenę – ocena własnych możliwości, przeświadczenie o tym na co nas stać, zawyżona/zaniżona/realistyczna.
Poziom samoakceptacji – porównania swoich osiągnięć ze stawianymi sobie wymaganiami w odniesieniu do tzw. „ja- idealnego” – wyobrażenia jednostki o tym jaka chciałaby być.
Jaźń odzwierciedlona –nasze wyobrażenie o tym, jak wyobrażają sobie i oceniają nas inni ludzie, ma wpływ na kształtowanie się jaźni subiektywnej.
Rola społeczna – względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będący reakcją na zachowania innych i przebiegający według mniej lub bardziej ściśle określonego wzoru.