1. Przesłanki rozwoju: podstawy uwarunkowań historyczno-społecznych
   i światopoglądowych w Europie Zachodniej i kraju. Szkoła Główna.

scjentyzm (łac. "scienta"-wiedza)

pozytywiści w nauce i wiedzy dostrzegali nie tylko źródło poznania świata ale i źródło postępu cywilizacji, rozwoju techniki. Metody pozytywistyczne oparte są na faktach, doświadczeniach i naukowych prawach. Scjentyzm odrzuca wszystko to co metafizyczne, irracjonalne, intuicyjne.

agnostycyzm

-agnostycy uważali za bezsensowne stawianie pytań o życie pozagrobowe, o sens śmierci, o istnienie Boga, gdyż dostarczanie racjonalnych argumentów potwierdzające jakąkolwiek odpowiedź jest niemożliwe. utylitaryzm -pojęcie to dotyczy postępowania jednostki i społeczeństwa. Kryterium wartości jednostki to służba drugiemu człowiekowi i społeczeństwu. Dobre uczynki człowieka to te, które pociągają za sobą jego szczęście i szczęście innych. Dobre społeczeństwo to takie, które ma na uwadze szczęście każdego swojego członka. Za najważniejszą wartość pozytywiści uznawali pracę. Żądali także od wszystkich tolerancji, która decydowała o stosunkach międzyludzkich, która gwarantowała szczęście "jednostkom odmiennym" wyznającym inną religię, pielęgnującym inne obyczaje.

realizm

-zasadniczą metodą twórczą w literaturze był realizm. Realizm to zasada prawdziwego i wiernego odtworzenia rzeczywistości. Metoda ta sprzyjała powstawaniu powieści. Twórczość pozytywistyczna jest twórczością prozatorską. Pisarze ukazywali świat po wielkich przemianach politycznych i społecznych. Świat w którym spotykali się ludzie różnych warstw społecznych. Bohaterowie powieści są zazwyczaj silnymi osobowościami działającymi na styku różnych światów np. Rzecki, bohater "Lalki" porusza się w obszarze świata romantycznego i pozytywistycznego natomiast Wokulski zna świat arystokracji i mieszczaństwa. Takie usytuowanie bohaterów pozwala pisarzowi na ukazanie problemów współczesnego mu świata.

Naturalizm

-jego twórcą jest Emil Zola. Naturalizm polegał na bardzo szczegółowym odtworzeniu przez pisarzy otaczającego ich świata. Stosowali oni w swoich opisach technikę fotograficzną, wydobywali szczegóły, powiększali je. Interesowali się głównie brzydotą, bowiem ukazywany przez nich świat był światem budzącym protest. Człowiek był cząstką przyrody a w jego życiu odgrywały istotną rolę popęd i instynkt. Świat naturalistów był światem bezwzględnej walki przeciw społeczeństwu, przeciw własnym, biologicznym uwarunkowaniom. W tym świecie obowiązywała zasada brutalnej walki o byt, której zwycięzcami byli tylko najsilniejsi. Naturaliści charakteryzowali się skrajnie pesymistyczną postawą, przedstawiali drastyczne sceny, stany chorobowe. Ich stosunek do opisywanego świata był beznamiętny, obiektywny.

Ewolucjonizm - w socjologii filozofii koncepcja ciągłych przemian społeczeństw, często utożsamiana z postępem. Życie jest najwyższą wartością, a jego celem dążenie do przedłużenia gatunku. Moralnie dobre jest to, co pomaga człowiekowi żyć i dostosować się do środowiska. Ewolucjoniści stosując przede wszystkim metodę porównawczą, starali się odtworzyć dzieje rozwoju ludzkości oraz kultury, a także określić rządzące nimi prawa. Formy istnienia oraz struktura rzeczywistości przyrodniczej i społecznej są rezultatem praw ewolucji. Ewolucjonizm - wywodził się ze scjentyzmu; przyjął założenie, że zarówno człowiek jak i społeczeństwo są takimi samymi organizmami jak wszystko, co żyje na ziemi, i podlegają takim samym prawom; najważniejsze z nich to prawo ewolucji, prawo stopniowego przekształcania się wszelkich form życia w coraz wyższe, coraz doskonalsze. Postęp ten sprawia, że i człowiek, i społeczeństwo rozwijają się stale, przy czym czynnikami owego rozwoju są: umysł ludzki i jego zdobycze w postaci tworów szeroko rozumianej kultury. Im większe są osiągnięcia nauki, tym bardziej doskonali się technika, produkcja, przybywa bogactw, poprawiają się warunki życia, a wraz z tym następuje rozwój nie tylko intelektualny, ale i moralny człowieka. Następuje powolny rozwój pod warunkiem, że nie wystąpi działanie destrukcyjne, np. rewolucja naruszająca ład społeczny;

Utylitaryzm - postawa zwana też "filozofią zdrowego rozsądku". Programem utylitarystów była próba obiektywnego ustalenia zasad działań przynoszących pozytywne i negatywne efekty. Podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych stała się dla utylitarystów zasada użyteczności. Głosi ona, że "postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej ilości nieszczęścia", przy czym dla różnych odłamów utylitaryzmu samo pojęcie szczęścia było różnie pojmowane przez różnych przedstawicieli tego kierunku filozofii, co prowadziło często do skrajnie różnych wniosków praktycznych. Utylitaryzm - moralność człowieka jest określana przez stopień jego altruizmu, świadczenia na rzecz innych, postępowania z myślą o społeczeństwie, dla jego dobra. Jednostka musi być społecznie użyteczna, jej wartość mierzy się wkładem, jaki wnosi ona do wspólnego dzieła postępu, dobrobytu, kultury. Wkład ten to praca: zarówno fabrykanta, jak robotnika, nauczyciela i ucznia, rzemieślnika i pisarza. Każdy na swoim stanowisku, we własnym zakresie, może i powinien systematycznie, wytrwale dokładać cegiełki do społecznego gmachu;

Monizm przyrodniczy : Znacząca wydaje się być przy tym teza, że świat natury i ludzi stanowią jedną rzeczywistość podlegającą tym samym prawom. Uwzględniał on wyższość człowieka w stosunku do innych tworów przyrody, a owa przewaga polegała na tym, że człowiek potrafił dostosować się do warunków i kształtować je według swoich potrzeb.

Praca organiczna – sformułowanie zamieszczone na łamach„Przeglądu Tygodniowego” w 1873 roku w cyklu artykułów Aleksandra Świętochowskiego i Leopolda Mikulskiego. Odwoływało się do socjologicznej teorii Herberta Spencera, głoszące aktywność gospodarczą, kulturalną, oświatową na każdym poziomie społecznym. Każda warstwa społeczna, przynależąca do organizmu postrzeganego jako całość, zobowiązana była do odegrania ważnej roli. Zadaniem wszystkich grup społecznych była wzajemna współpraca. W ten sposób budowana społeczność winna być tolerancyjna (zarówno w odniesieniu do reprezentantów innych wyznań np. Żydów, jak i narodowości, grup etnicznych), kierować się zasadą równouprawnienia i w związku z tym dążyć do emancypacji (uniezależnienia) kobiet oraz aktywnie uczestniczyć wdziałaniach filantropijnych (charytatywnych): wspierać biednych,

Praca u podstaw: Z pracą organiczną wiązała się praca u podstaw, czyli starania o to, by chłopi, rzemieślnicy, kupcy i inni uzyskali w społeczeństwie należną im pozycję, by mogli świadomie ubogacać i doskonalić społeczny organizm. Postulowano o edukację warstw najniższych, przyznanie im dostępu do nauki. Rolę tę miały spełniać warstwy wykształcone, a działania tego typu powinny mieć charakter filantropijny. Ideę pracy u podstaw wysunął Aleksander Świętochowski.

1. „Przegląd Tygodniowy” i inne czasopisma programowe.

Przegląd tygodniowy: tygodnik społeczno-kulturalny wydawany w Warszawie 1866-1905. Założycielem, wydawcą i redaktorem był A. Wiślicki (1877-1878 zastępował go A. Świętochowski). Pismo odegrało dużą rolę w życiu społecznym i kulturalnym zaboru rosyjskiego w latach 60. i 70.

Stało się organem tzw. młodych zwolenników pozytywizmu warszawskiego, biorąc udział w formułowaniu jego programu, głównie w artykułach A. Świętochowskiego: My i wy, Prasa warszawska i Pasożyty literackie (1871), Opinia publiczna (1872), Praca u podstaw (1873), Nasze drogi polityczne (1876).

Propagowano nowe kierunki w nauce i filozofii, opowiadając się za postępem. Współpracowali m.in. H. Sienkiewicz, W. Przyborowski, J. Kotarbiński, B. Prus. W publikacjach A. Wiślickiego, P. Chmielowskiego, F. Bogackiego i A. Pileckiego lansowano utylitaryzm w literaturze.

W okresie 1883-1889 w piśmie zwyciężyła orientacja radykalnie lewicowa, bliska marksizmowi, m.in. B. Białobłocki, Sz. Dickstein, L. Krzywicki, B. Limanowski, L. Winiarski.

W tym okresie, a także w latach 90., wiodącą rolę odgrywali naturaliści: ukazały się powieści i opowiadania G. Zapolskiej, np. Kaśka Kariatyda(1885) i publicystyka literacka A. Dygasińskiego. 1880-1903 wydawanoDodatek Miesięczny, gdzie m.in. został opublikowany cykl rozpraw L. Krzywickiego Idea a życie (1888). W ostatnich latach istnienia tygodnik nie odgrywał już większej roli.

Ważniejsze dzienniki:

• "Kurier Warszawski", do którego pisywał Bolesław Prus, "

• Kurier Codzienny", "Gazeta Warszawska", "Gazeta Polska"

• "Słowo" redagowane przez Henryka Sienkiewicza i "Nowiny" redagowane przez Prusa.

• "Przegląd Tygodniowy" - redagowany przez Adama Wiślickiego

• "Prawda" - Aleksandra Świętochowskiego.

Spór na łamach czasopism:

Po klęsce powstania styczniowego nastąpił upadek wartości romantycznych "starego" pokolenia. "Młodzi" odrzucali tradycję literacką: Biblię, historię, folklor. Tematem twórczości stała się teraźniejszość; krytyka rzeczywistości. Etos walki zmienił się w etos pracy, indywidualizm - w zbiorowość. Romantycy kreowali bohatera tragicznego, samotnego, a pozytywiści - zafascynowanego nowoczesnością inteligenta albo człowieka z nizin społecznych. Świat poznawano przy pomocy nauki i doświadczenia (scjentyzm, empiryzm).

Pokolenie "młodych" zrodziło się ze zdeklasowanej szlachty. Należeli do niego w większości słuchacze Szkoły Głównej - "papież" polskiego pozytywizmu Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa. Nowa generacja uważała, iż niepodległościowy zryw może doprowadzić do upadku świadomości narodowej osłabionego już walkami społeczeństwa. Prezentowała ideały postępowe i demokratyczne. Drogą do wyzwolenia miały być praca u podstaw i praca organiczna. "Młodzi" wskazywali na konieczność rozwoju oświaty, przemysłu, postulowali asymilację Żydów i emancypację kobiet.

Spór generacji "młodych" i "starych" zaznaczył się w prasie. "Młodzi" wystąpili na łamach "Przeglądu Tygodniowego". Atak prowadził głównie Świętochowski w manifeście "My i wy". "Starzy" skupieni byli wokół "Biblioteki Warszawskiej" i konserwatywnej prasy galicyjskiej "Czas". Spór dotyczył stosunku do tradycji, religii, nauki oraz funkcji literatury i sztuki.

Sytuacja polityczna Polski w drugiej połowie XIX wieku była bardzo ciężka. Praktycznie to państwo nie istniało. Podzielone na trzy części, trzy zabory: pruski, rosyjski i austriacki zostało pozbawione własnej państwowości. W każdym z zaborów inaczej rozwijało się społeczeństwo, inaczej było ograniczane, naciskane, cenzurowane i represjonowane. W 1863 wybuchło powstanie nazwane powstaniem styczniowym. Miało ono charakter narodowowyzwoleńczy. Jednak zabrakło Polakom wystarczająco dużo sił i powstanie upadło, co spowodowało pogłębienie się różnic pomiędzy zaborami. W zaborze Rosyjskim językiem urzędowym stał się rosyjski. Rusyfikacja objęła przede wszystkim szkoły i urzędy. Zdecydowanie ograniczono możliwości pracy oświatowej, naukowej i kulturalnej. Nałożono cenzurę na prasę i wydawnictwa. Zabór pruski był również ograniczony w swoich możliwościach i poddany germanizacji. Życie kulturalne znacznie osłabło. Kościół miał być podporządkowany państwu niemieckiemu, a wszystko, co podtrzymywało polskość miało być zniszczone. Ograniczono wszelkie działania oświatowe i społeczne. Jednak wciąż w poznańskim środowisku funkcjonowały polskie instytucje i wychodziły czasopisma takie jak "Sobótka" i "Tygodnik Wielkopolski". W zaborze austriackim nie było aż tak bardzo wyraźnych represji. Działały dwa uniwersytety w Krakowie i w Lwowie; w 1871 roku powstała Akademia Umiejętności. Większa swoboda druku pozwoliła na pojawienie się publikacji, których wydanie nie było możliwe w pozostałych zaborach. We wszystkich zaborach jednak pojawiło się młode pokolenie, które wolałoby żyć w niepodległym kraju i zachować jego tradycje. Przyjmuje się, że do tego pokolenia należeli ludzie urodzeni pomiędzy 1840 a 1850 rokiem, którzy przeżyli klęskę powstania styczniowego, a ich poglądy są zupełnie przeciwne do poglądów romantycznych, których przedstawicielami byli "starzy". Zaczął się więc kolejny spór ideologiczny XIX wieku. Pierwszym był konflikt pomiędzy romantykami a klasykami na początku tego wieku. Tym razem pomiędzy pozytywistami a romantykami. "Młodzi" nie chcą indywidualizmu; dla nich liczy się życie społeczne, wspólne dla całego narodu, który został podzielony i trzeba go ponownie zjednoczyć. Sądzili, że kolejny zryw niepodległościowy doprowadzić może do całkowitej klęski i wynarodowienia Polaków, a do tego nie można było dopuścić. Przeciwnego zdania byli "starzy" - romantycy.

Zaczęto układać programy narodowyzwoleńcze. Oczywiście każdy miał swoje zdanie i chciał je wszystkim przekazać. Szybko okazało się, że idealnym środkiem komunikacji między ludźmi jest prasa, która właśnie wtedy zaczęła się rozwijać i rozpowszechniać. Konsekwencją tego było powstanie zawodu dziennikarza. Do gazet zaczęli pisywać wszyscy przedstawiciele literatury tego okresu. Dziennikarskie i literackie debiuty "młodych" zamieszczają się w latach 1865 - 1870 przede wszystkim na łamach pierwszego czasopisma pozytywistycznego, jakim był "Przegląd Tygodniowy" pod redakcją Adama Wiślickiego. Debiutowali wówczas liczący niewiele ponad dwadzieścia lat wybitni publicyści: Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa i inni. Tu właśnie rozpoczyna się walka "młodej" i "starej" prasy.

Do "starej" prasy zaliczały się prze wszystkim: "Gazeta Warszawska", "Kurier Warszawski", "Biblioteka Warszawska", "Kłosy", a jej przedstawiciele reprezentowali tradycyjne, niechętne wszelkim nowościom poglądy. Natomiast "młoda" prasa to głównie: "Przegląd Tygodniowy", "Niwa", "Opiekunka Domowego", "Prawda", na łamach których pozytywiści występowali przede wszystkim z krytyką zachowawczego i tradycjonalistycznego obozu. Świętochowski wyznacza wyraźną granicę pomiędzy "młodymi" i "starymi". Ironicznie pisze "oto nasze wady", żeby zwrócić na nie uwagę. Podkreśla również, że niemożliwym jest dojście do jakiejkolwiek ugody pomiędzy obydwoma stronami.

Pozytywiści polscy na pierwszy plan wysunęli dwa zasadnicze programowe hasła: "pracy u podstaw" i "pracy organicznej". Przebudowa polskiego społeczeństwa opierać się miała na wysiłku fizycznym i intelektualnym. Praca powinna przełamać bariery między klasami. Sens pracy organicznej według pozytywistów skupiał się na propagowaniu unowocześnionych i wzajemnie powiązanych form ekonomicznych w przemyśle, rolnictwie i handlu. Zmiany zachodzące w tych dziedzinach życia gospodarczego powinny służyć umocnieniu polskiego stanu posiadania. Celem "pracy u podstaw" i "pracy organicznej" było więc rozszerzenie i przebudowa świadomości społecznej oraz próba wprowadzenia w tę świadomość przekonania, iż mimo trudnej sytuacji politycznej i wynaradawiających działań zaborców zmienia się świat, tworzy nowoczesna cywilizacja miejsko-przemysłowa, a do głosu dochodzą nowe warstwy i klasy. A zatem podstawowym warunkiem narodowego przetrwania powinno być wejście tych warstw w zmienioną rzeczywistość. Służyć ma temu szeroki program edukacyjny, obejmujący różne środowiska społeczne.

Pozytywiści szybko zrozumieli, że niemożliwe było uzyskanie dobrobytu i demokratycznego społeczeństwa działając w ten sposób. Coraz dotkliwsze stawały się działania zaborców: rusyfikacja, germanizacja, cenzura. Pozytywiści musieli się ograniczać. Pozytywiści nie poddawali się jednak. Chęć zdobywania większej ilości czytelników spowodował powstanie rozmaitych periodyków. W większości wydawcami byli przedstawiciele bogatej burżuazji: Orgelbrandowie, Kronenbergowie, Gebethner i Wolff, którzy finansowali pisma pozytywistyczne. "Starą" prasę najczęściej wspierało zamożne ziemiaństwo. Próby stworzenia niezależnych organów kończyły się najczęściej bankructwem. Między innymi Orzeszkowa założyła w Wilnie swoje wydawnictwo. Miało ono popularyzować nowe programy, wiedzę, tendencje patriotyczne. W rezultacie firma Orzeszkowej została uznana za antypaństwową i zlikwidowano ją. Mimo takich doświadczeń później również powstawały podobne przedsięwzięcia. Publikowano własnym nakładem książki, pozwalając w ten sposób czytelnikowi zapoznać się z wybitnymi dziełami piśmiennictwa polskiego i obcego.

Spór "młodych" i "starych" dość szybko się skończył. Pojawiły się naturalizm, modernizm i dekadentyzm. Nastąpił kryzys pozytywizmu, zwany przełomem antypozytywistycznym. "Młodzi" stracili optymizm w dobroczynne i samoczynne skutki postępu, więc ich wystąpienia straciły siłę przekonywania.

Rola polskiej publicystyki była w tych latach ogromna. Rozpowszechnianie ideologii pozytywistycznych a jednocześnie publikowanie wartościowych artykułów sprawiło, że polski czytelnik stał się człowiekiem inteligentnym, dobrze zorientowanym w kulturze i nauce europejskiej.

Ważnym skutkiem tego intensywnego rozwoju prasy w drugiej połowie XIX wieku było powstanie zawodu dziennikarza. Prawie wszyscy wybitni pisarze tego okresu przeszli przez doświadczenie dziennikarskie jako publicyści, felietoniści, reporterzy i krytycy. Wielu z nich było redaktorami czasopism: Świętochowski redagował "Prawdę", Prus "Nowiny", Sienkiewicz "Słowo", a Konopnicka "Świt". Praca dziennikarza dawała pisarzom pozytywistycznym regularne zarobki, co pozwalało na w miarę stabilne życie, gdyż wynagrodzenia za dzieła literackie nie były tak regularne i nie zawsze wystarczająco wysokie.

Spór "młodej" i "starej" prasy nie tylko spowodował rozwój dziennikarstwa, ale również wykształcił nowego, masowego czytelnika, którego wiedza i opinie zaczęły być zależne od prasy. Powstało również wiele różnych form reportażu, takich jak: listy, felietony, kroniki. Prasa stawała się niezastąpionym, aktualnym i stosunkowo niedrogim środkiem komunikacji międzyludzkiej.

3.Dziennikarstwo, felietonistyka, publicystyka i krytyka literacka.

Publicystyka: Pod nazwą "publicystyka", kryje się to wszystko, co odnosi się do sytuacji społecznej, politycznej, kulturalnej danego okresu. To zespół wystąpień, uwag, tekstów dotykających aktualnych wydarzeń, będących głosem w jakiś ogólnopaństwowych debatach. Wypowiedzi publicystyczne korzystają z najróżniejszych chwytów, między innymi: środków perswazyjnych, po to, by aktywnie i z widocznym skutkiem przemówić do założonego adresata, uruchomić w jego myśleniu odpowiednie mechanizmy, skłonić do działania. Nie tylko wypowiadają określone sądy, ale prezentują ich słuszność podpierając je odpowiednimi argumentami i komentarzami, naświetlają je z określonych punktów widzenia. Teksty publicystyczne, których autorzy korzystali często z formy eseju, można podzielić przede wszystkim na wystąpienia: ideologiczne (programowe) i problemowe (polemiczne), które mogły dotyczyć kłopotów społecznych, oraz popularnonaukowe. Do tego dochodzą jeszcze teksty zajmujące się publicystyką polityczną, w których spotkać można także różnego rodzaju wypowiedzi krytyczno- literackie, służące do krzewienia postulatów patriotycznych i narodowych.

Jednym z najgłośniejszych, najwybitniejszych publicystów epoki pozytywizmu stał się: Aleksander Świętochowski, pełen zacięcia, entuzjazmu i odwagi, bez wahania włączający się w najdonioślejsze dyskusje, twardo broniący swoich argumentów, co sprawiało, że także w swoim ugrupowaniu zdarzało się mu mieć antagonistów. Jego wypowiedzi były konstruowane z wielkim patosem, z wyniosłością stylistyczną, przy użyciu różnorakich środków stylistycznych i figur zaczerpniętych z retoryki, podnoszących ich wartość. Korzystał także z możliwości nadawania swoim tekstom publicystycznym charakteru osobistego, stosując chwyt: przemowy "od siebie". Można zauważyć w nich predyspozycje autora do wszelakich wyolbrzymień, wyjaskrawiania osądów i lubowania się w wyszukanych frazeologizmach. Często przybiera on sposób wypowiedzi protekcjonalnej, prezentuje się jako wielki oskarżyciel i znawca poruszanych materii, który ma na ich temat coś wielkiego i ważnego do powiedzenia, co doskonale widać w jego podstawowej wypowiedzi programowej zatytułowanej: "My i wy". W kolejnych swoich wystąpieniach stoi na stanowisku konieczności całkowitego zreformowania mentalności społeczeństwa, które było zakorzenione w starych układach i podziałach, co denerwowało pisarza. Mimo zdecydowanego stanowiska, co do przemian społecznego wyobrażenia, akceptował życzliwe nastawienie wobec państw zaborczych, co udowodnił swoim tekstem z 1882 roku- "Wskazania polityczne", a który wstrząsnął całym jego otoczeniem i wywołał wiele kontrowersji. Pomimo tego należy uznać jego zasługi i wpływy na rozwój myśli intelektualnej doby pozytywizmu, co utrwaliło się w czasie redagowania przez niego czasopisma: "Prawda", w którym uruchomił stałą kolumnę - cykliczne felietony pod wspólnym tytułem "Liberum Veto".

Do najgłośniejszych artykułów Świętochowskiego zalicza się jego pamflet o Sienkiewiczu opublikowany po sukcesie "Ogniem i mieczem", omówienie "Nad Niemnem" E. Orzeszkowej oraz niepochlebna recenzja "Lalki" B. Prusa, której wymowa świadczy o rozminięciu się Świętochowskiego z założeniami Prusa i niezrozumieniu na wskroś oryginalnej, nowoczesnej powieści.

Wybitną publicystką pozytywistyczną była także E. Orzeszkowa, która zajmowała się tematami popularnymi w tym okresie i najbardziej aktualnymi. Na zainteresowanie zasługują jej dwa programowe wystąpienia dotyczące: asymilacji Żydów - "O Żydach i kwestii żydowskiej" z 1882 roku oraz wyzwolenia kobiet - "Kilka słów o kobietach" z roku 1886. Oprócz tego zajmowała ją sprawa nastrojów patriotycznych, którą naświetliła w eseju "Patriotyzm i kosmopolityzm", gdzie wpajała potrzebę pracy, rozwijania jej ideologii, jako sposobu naprawy stosunków społecznych, w których właściwe relacje powinny stanowić o "zdrowym państwie". Ale chyba najdonioślejsze znaczenie w jej publicystycznym dorobku stanowiły artykuły dotyczące literatury i jej zjawisk, a mianowicie: "Kilka uwag nad powieścią" z 1870 roku oraz "O opowieściach T. T. Jeża" z roku 1879, w których zamieściła bardzo spójną i całościową charakterystykę modelu powieści pozytywistycznej, jej podstawowe cele i założenia. Pewnym dopełnieniem jej wystąpień dotyczących kwestii literackich są "Listy o literaturze" z 1873 roku, w których zamieściła swoje uwagi dotyczące norm pozytywistycznej liryki. Można stwierdzić, że publicystyczne teksty Orzeszkowej, które były mocno nacechowane emocjonalnie, wyrażały osobiste zaangażowanie w nie autorki, stanowiły dopełnienie i swoisty komentarz do jej właściwej twórczości literackiej.

Publicystycznie udzielał się także B. Prus. W jego wystąpieniach z tego zakresu przeważało proklamowanie haseł związanych z kultem pracy organicznej. Pisarz domagał się także zreformowania społeczeństwa, utworzenia wspólnoty funkcjonującej płynnie, zgodnie i nienagannie, oraz ogólnego i masowego rozwinięcie możliwości wytwórczych i kulturowych kraju. Dlatego popierał projekt pewnego rodzaju współpracy pomiędzy rozmaitymi nacjami: "handel" usługami za równo w obrębie państwa, jak i poza jego granicami. W tej idei widział ogół społeczeństwa, nie wyłączając ani warstw arystokratycznych ani duchownych, jednak szczególną rolę miało odegrać społeczeństwo chłopskie, jako niedostrzegany do tej pory, niewykorzystywany pokład społecznegowitalizmu, siły i wigoru.

W gronie działaczy publicystycznych interesujących się aktualną sytuacją społeczną, polityczną, gospodarczą i kulturową znaleźli się także H. Sienkiewicz i M. Konopnicka. Reprezentatywnym znakiem ówczesnej działalności w tym zakresie było skupianie się wokół specjalnych czasopism, takich jak "Przegląd tygodniowy", zespołów ludzi prezentujących zbliżone opinie i wyobrażenia na temat koniecznych przemian.

Na potrzeby publicystyki rozwinęły się odpowiednie gatunki, sposoby pisania nadające się do przekazywania takich treści. Jednym z nich stał się reportaż. Gatunek ten wywodził swoje korzenie z popularnych już dawniej specyficznych sprawozdań, opowieści spisywanych z rozmaitych wypraw, wycieczek, różnorodnych wydarzeń. Jednak do tego zostały dodane elementy nowatorskie. Reportaż bazował na faktycznych wydarzeniach, których autentyczność musiała zostać udowodniona, podparta mocnymi tezami przez autora. Odnosił się do zdarzeń, sytuacji aktualnych, powszechnie znanych przez społeczeństwo, mających duże znaczenie dla swojego czasu. Musiał być rzeczowy i praktyczny, ekspresyjny i chwytliwy, po prostu rzucający się w oczy. Dokładna konstrukcja dostosowana była do wymogów odbiorcy, jego konkretnych potrzeb i możliwości. Najważniejsze miejsce zajmował w nim opis. Ponieważ stanowił odnogę pisarstwa dokumentalnego ważną funkcję odgrywały w nim elementy sprawozdania. Przedmiotem reportażu był często jakiś teren znajdujący się w kraju, lub poza nim, a w szeregu przypadków poszczególne relacje łączyły się w całe cykle poświęcone wybranemu miejscu, pisane regularnie przez jednego autora. Dlatego w pozytywizmie upowszechniła się korespondencja, różnego rodzaju pamiętniki i kroniki spisywane w czasie różnych podróży, a także swoiste obrazy czy szkice.

Bardzo popularnym cyklem reportażowym doby pozytywizmu były "Listy z podróży do Ameryki" autorstwa H. Sienkiewicza. Ich niezwykłą renomę można przypisać faktowi, że pisarz opowiada w nich o kwestii interesującej nie tylko pospolitych obywateli, ale także różnych żurnalistów, dziennikarzy a nawet redaktorów. W latach siedemdziesiątychmotyw ameryki był jednym z najbardziej zajmujących, każda relacja z wizyty w owym odległym, niemalże orientalnym dla Polaków kraju, budziła sensację i ogromne zainteresowanie publiczności. Stany Zjednoczone fascynowały Polaków- pozytywistów, jako kraj, gdzie następują ogromne zmiany na najróżniejszych płaszczyznach, jako państwo silne i potężne. Autor "Listów z podróży do Ameryki" planując wyprawę w to miejsce był bogaty w sporą wiedzę wyniesioną z różnorakich książek i artykułów i na początku to one były wyznacznikiem kierunku jego wycieczki. Szybko jednak w jego relacjach przeważać zaczęły jego osobiste wrażenia i obserwacje czynione w tym odległym zakątku świata. Prezentowana przez niego ogólna wizja Ameryki jest bardzo złożona, Sienkiewicz podejmuje niezależne kwestie, rozciąga swoją reporterską relację na najróżniejsze płaszczyzny, począwszy od sfery gospodarczej, poprzez społeczną, polityczną i kulturową. Dzieli się swoimi spostrzeżeniami na temat polskiej mniejszości tam mieszkającej a szczególnie żywiołowo i negatywnie podchodzi do sprawy holokaustu Indian, wytępienia ich jako społeczności, ale także zniszczenia ich bogatej tradycji i obyczajów (jego bezwzględna postawa w tej materii jest uzasadniona tym, że takie działanie przypomina mu niekorzystną sytuację Polaków).

"Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza zostały uznane za czołowe dokonanie pozytywistyczne tego rozwijającego się intensywnie gatunku, zwłaszcza, że autor zaprezentował w nich pewnego rodzaju nowatorskie rozwiązania: łącząc rzetelną relację, opis aktualnego miejsca swojego pobytu z własnymi obserwacjami, przemyśleniami i odczuciami a także z pejzażem artystycznym i metaforycznym zobrazowaniem. Wielkimi naśladowcami sienkiewiczowskiego reportażu byli Ksawery Pruszyński i Melchior Wańkowicz.

Następnym gatunkiem pozytywistycznej publicystyki rozkwitającym w dziewiętnastym wieku i chętnie wykorzystywanym przez różnorakich pisarzy był felieton. Jego nazwa wywodzi się ze spodniej części rubryki, odgraniczonej od zasadniczej całości strony linią, w której były zamieszczane notatki odnoszące się do literatury, malarstwa, grafiki, teatru i tym podobnym. W końcu powstał gatunek literacki, który charakteryzował się swobodnym łączeniem różnych zagadnień, rozwiązłą budową, którego głównym celem był otwarty zwrot do określonego adresata. W okresie apogeum popularności felieton pozytywistyczny charakteryzował się: lekkim stylem, komizmem, posiadał pierwiastki humorystyczne, mające na celu karykaturę czy pastisz pewnych kwestii. Twórcy tego gatunku wykorzystywali jako podstawę swoich utworów różnorakie pogłoski, wieści, specyficzne sytuacje krążące wśród społeczeństwa.

Jednak felietony były uprawiane nie dlatego, by bawić, rozmieszać swoich odbiorców, ale zwłaszcza po to, żeby wychowywać, nauczać społeczeństwo. Poprzez pozornie lekką treść autorzy przesyłali poważne instrukcje, postawy, morały. Stawały się narzędziem walki, argumentacji w najróżniejszych konfliktach ideowych, szczególnie wtedy, kiedy wykorzystywano w nich ironię, parodię, karykaturę jako nośnika wartości. Jednym z reprezentantów tego gatunku był J. Lam- autor co tygodniowych "Kronik Lwowskich", które nasycał różnorodnymi sugestiami i napomknieniami odnoszącymi się do spraw aktualnych i jednostek publicznych. Jego teksty charakteryzowały się pewnego rodzaju bojowością, miały charakter napaści wymierzonej w galicyjskich konserwatystów bezmyślnie tkwiących w swoich przestarzałych doktrynach. Z wypracowanego przez niego wzorca felietonu korzystali później między innymi: B. Prus, który spisywał swoje "Kroniki" przez kilkadziesiąt lat (niemalże czterdzieści), H. Sienkiewicz i A. Świętochowski. Felieton stał się podstawowym gatunkiem dziennikarskim w pozytywistycznych czasopismach.

Za najdonioślejszy przykład realizacji założeń ówczesnej felietonistyki należy bez wątpienia uznać "Kroniki" B. Prusa. Są one nasycone najróżnorodniejszymi treściami, począwszy od obrazków odmalowujących wygląd dziewiętnastowiecznej stolicy Polski i ludności ją zamieszkującej, poprzez rozmaite poglądy dotyczące ówczesnej sytuacji polskiej na wielu płaszczyznach: gospodarczej, ekonomicznej, społecznej, politycznej i kulturowej, skończywszy na wypowiedziach autora dotyczących skomplikowanych sporów i dyskusji ideowych aktualnych w tamtym okresie. Specyficzną dla tych tekstów własnością był osobliwy dowcip autora, który nadawał jego bohaterom i sytuacjom specjalny figlarny kształt, ale nie był wojowniczy czy agresywny; za jego pomocą autor potrafił zachęcać do wdrażania w życie ideologicznych myśli. Prus posługiwał się swobodnym, gawędziarskim sposobem narracji, był nastawiony na bezpośrednie połączenie z odbiorcą, stosując w jego stronę bezpośrednie zwroty i napomknienia. Sam prezentował przyjemne, ironiczne podejście do pisania felietonów, uważał, że felietonista może pisać o wszystkim, czyli o niczym. Może poruszać tematy całkowicie banalne, przyziemne, jak choćby kwestię aktualnej pogody: czy jest słoneczna, czy deszczowa, a gdy deszczowa, to może wtrącić kilka słów o potrzebie noszenia parasolki ze sobą, o tym, że na dworze powstaje bagnista nawierzchnia i kobiety muszą zwracać uwagę na swoje długie szaty, często unosić je nad kałużami, a tu może zasygnalizować, że odsłonięte wdzięki, zwłaszcza młodych panien są wymarzonym motywem dla literackiej działalności każdego pisarza. Felietonista może pisać także o wyglądzie nieba w czasie nocy, pełnego migotliwych gwiazdek i z jaśniejącym księżycem w centrum, a wiadomo, że muzyka wygrywana przez przyrodę i rozgwieżdżone niebo mają nie lada wpływ na przyspieszenie pulsu. Może zwrócić też uwagę odbiorcy na doniosłe wydarzenie, jakim jest przyjazd trupy cyrkowej do Warszawy. Te humorystyczne wypunktowanie kwestii, którymi może zająć się felietonista zostało zastosowane nie wyłącznie dla dobrej zabawyczytelnika, ale stanowiło w dużej mierze podstawę programu felietonistycznego Prusa. Ponieważ pokazywanie tak szerokiego spektrum możliwości tematycznych, jakie dawała otaczająca rzeczywistość połączona z gawędziarskąnarracją i doskonałym kontaktem z czytelnikiem nie była wcale sprawą tak banalną, na jaką mogła wyglądać.

Trzeba pamiętać, że publicystyka, która rozwinęła się tak bujnie w dziewiętnastym wieku przyczyniła się bardzo mocno i konkretnie do ogólnego rozwoju dziennikarstwa jako takiego, a było to możliwe dzięki specyfice epoki nasączonej w takim stopniu podstawami programowymi. Pozytywizm kipiał od kluczowych założeń, ideałów, którymi były przesycone wszelkie wypowiedzi programowe i literackie a każde wystąpienie na łamach jakiegokolwiek czasopisma dawało szansę na wykrzyczenie kolejnych haseł pozytywistycznych. Drugą rzeczą byłe niezwykłe bogactwo tych treści, które rozwinęły dziennikarstwo na różnorakich płaszczyznach. Wówczas funkcja gazet, tekstów publicystycznych i dziennikarskich bardzo wzrosła i pełniły one doniosłą rolę w kształtowaniu opinii publicznej. Dlatego trzeba raz jeszcze przypomnieć o bliskim związku, jakim w pozytywizmie połączone zostało pisarstwo publicystyczne i literatura jako taka.

W tym miejscu warto bliżej przyjrzeć się wspomnianemu na początku artykułowi E. Orzeszkowej po tytułem: "Kilka słów o kobietach" opublikowanym w tygodniku "Mód i Powieści" w 1870 roku. Pisarka porusza tam postulat równości płci, czyli temat cały czas aktualny. Orzeszkowa uważa, że tak naprawdę istnienie faktycznej równości kobiety i mężczyzny jest w gruncie rzeczy tylko szczytnym założeniem, które nie ma racji bytu w praktyce. W rzeczywistości kobietę uważa się za istotę nieletnią, czyli niemogącą stanowić samą o sobie i swoim życiu, istotę kruchą, subtelną, podatną na wszelakie manipulacje często zestawianą z kwiatem, laleczką czy dobrym duszkiem. Kobieta w powszechnym mniemaniu społecznym uchodzi za kogoś, kto nie ma jasno ustalonego celu życiowego, powinna realizować się w stereotypowych rolach: matki i żony, opiekującej się domem i dziećmi, bez większych ideałów i ambicji. E. Orzeszkowa sprzeciwia się takiemu rozumowaniu, przypomina, że kobieta to również, i zwłaszcza, człowiek, który ma prawo do spełnienia się na każdej płaszczyźnie. Wspomina o dwóch najpopularniejszych kobiecych zawodach: nauczycielce i guwernantce, przypominając, że każda rzetelna guwernantka powinna wykazać się znajomością kilku języków i grą na fortepianie, ale ponieważ jej edukacja znajduje się na niskim poziomie, jej wynagrodzenie jest skromne i nieadekwatne do umiejętności. Natomiast nauczyciel starając się o posadę nie musi przechodzić szczegółowych rozmów kwalifikacyjnych i jego umiejętności nie muszą powalać pracodawcy swą objętością. Pisarka nakreśla ciężką sytuację pracujących kobiet, które za niewielkie wynagrodzenie zaharowują się, czemu często towarzyszy upokorzenie i pogarda ze strony pracodawcy. Kończąc swoje rozważania w tym tekście Orzeszkowa dokonuje paraleli polskiej sytuacji guwernantek, ich wyniszczania i upokarzania z sytuacją w pogańskich narodach, które prześladują propagatorów i szerzycieli nowej wiary, z obawy przed nowością, zmianami w ich ustalonym, odwiecznym porządku. Stara się pokazać, że nauczycielka i guwernantka, to zawody, które powinny zostać docenione, uznane i należycie wynagrodzone w wysoko rozwiniętym kraju, za jaki uważa Polskę, gdyż przyczyniają się do podnoszenia walorów kulturowych i moralnych społeczeństwa.

Drugim niezwykle ważnym wystąpieniem czołowej kobiecej pisarki pozytywistycznej był tekst pod tytułem: "O Żydach i kwestii żydowskiej". Pisarka oskarża w nim Polaków o brak zainteresowania tym bogatym w tradycję narodem, pomimo, że od tak długiego okresu dzielą się z nim polską ziemią. Polacy nie chcą poznać ich kultury, tradycji, obyczajów a kontakty z nimi ograniczają do interesów z nimi prowadzonymi i ewentualnej komitywy z tymi, z którymi te biznesy uskuteczniają. Przestrzega przed szerzącą się nietolerancją wobec tej nacji, i zauważa, że jej powodem może być właśnie niepoznanie jej mentalności, bo wszystko, co obce wzbudza naturalny strach i nieufność i może przerodzić się w agresję. Polacy nadal czerpią obraz Żyda z powstałego w okresie średniowiecznym stereotypu, jako osoby tajemniczej, mistycznej, być może nawet posiadającej jakieś nadludzie umiejętności i pierwiastki. Dodatkowo postrzegają ich jako lichwiarzy, wyzyskiwaczy, których całe życie i wszelkie namiętności kręcą się wokół systemu monetarnego. Pisarka chce przerwać takie stereotypowe myślenie, twierdzi, że nie ma oficjalnego wykazu, na którym można by sprawdzić, jaka część społeczności żydowskiej jest zamożna a jaka żyje w ubóstwie, i w jaki sposób Ci bogaci doszli do swojej fortuny, dlatego nie można ich bezpodstawnie osądzać i odpychać. Przypomina epokę odrodzenia, kiedy panowała szeroka pojęta tolerancja, i obok siebie bezproblemowo istniały różnorakie wyznania. Przypomina też "ojca języka polskiego"- Mikołaja Rej, który był aktywnym wyznawcą kalwinizmu, a w swoich posiadłościach otwierał szkoły, co naraziło go na prześladowanie ze strony Kościoła Katolickiego, ale mimo to jego dzieła w znaczny sposób przyczyniały się do upowszechnienia języka polskiego i narodowej kultury i tradycji. W zakończeniu Orzeszkowa wyraża swoją wiarę w fakt, że w niedługim czasie ta niekomfortowa sytuacja dla obu stron ulegnie poprawie, co w obecnej chwili uniemożliwiają częściowo zabory i wynikające z tego faktu zahamowanie światopoglądowego, nowoczesnego myślenia Polaków.

Przy omawianiu wybitnych publikacji publicystycznych doby pozytywizmu nie może zabraknąć choć krótkiego napomknienia na temat tekstu A. Świętochowskiego: "Praca u podstaw" wydrukowanego w "Przeglądzie Tygodniowym" w 1873 roku. Pisarz konfrontuje ze sobą ludność chłopską jeszcze przed uwłaszczeniem i zaraz po nim. Ukazuje różnicę, jaka nastąpiła w statucie chłopa, który przedtem uchodził za pół- niewolnika, który był w pełni zależny od kaprysów i humorów swojego pana, musiał być gotowy na spełnianie jego nakazów i przestrzeganie zakazów. Po uwłaszczeniu stał się jednostką niezależną, zrzucił z siebie jarzmo obowiązku pokornego służenia swoim gospodarzom, otrzymał pełnię swoich praw, możliwość posiadania własności, stał się jednostką autonomiczną. Autor przedstawia kolejne efekty wyzwolenia chłopstwa i przyznania im pełni praw, dodając, że ta chwalebna reforma nie zadziałała tak, jak się tego spodziewano. Chłopom cała swoboda i autonomia zawróciła w głowie, szybko okazało się, jak bardzo ta warstwa społeczna jest zacofana i wręcz ciemna, właściwie zupełnie nie przygotowana do zarządzania samym sobą i egzystowania we wspólnocie. Chłopi nie potrafili rozsądnie korzystać z praw, jakie im nadano, co pociągnęło za sobą wiele konfliktów i porażek. Autor twierdzi, że nie stałoby się tak, gdyby chłopi otrzymali, choć podstawowe wykształcenie, gdyby nauczono ich właściwie prowadzić swoje interesy i korzystać z przywilejów. Dlatego charakteryzuje hasło "pracy u podstaw" jako bezwzględną obligację dla wszystkich warstw wyższych, jako czynnik konieczny do uformowania zdrowego i pełnego społeczeństwa.

Krytyka literacka: Okres pozytywizmu i naturalizmu uchodzi za pozbawiony wybitniejszych indywidualności w porównaniu z dorobkiem epok sąsiednich - romantyzmu i Młodej Polski. W rzeczywistości jednak refleksja teoret. nad literaturą, jej społ. zadaniami i problemami warsztatowymi ma wielu reprezentantów o dużych ambicjach i osiągnięciach. Mimo całkowitej rusyfikacji szkolnictwa w Królestwie Pol. rozwijała się nauka o literaturze i jej popularyzacja o jednolitym, utylitarno-wychowawczym nastawieniu. W dziejach pol. krytyki pozytywist. można wyodrębnić 3 etapy: 1) opozycji w stosunku do romantyzmu i konstruowania własnego programu, 2) oceny realizacji tego programu i jego rekonstrukcji na podstawie własnych doświadczeń pisarskich i inspiracji literatury eur., gł. naturalizmu franc., 3) ustosunkowania się do nowego pokolenia pisarzy i oceny własnego dorobku w konfrontacji z jego postulatami i twórczością. Najbardziej ważkie wypowiedzi, znaczące nie tylko jako dokument epoki, ale także jako wyraz świadomości pisarskiej w ogóle, okres ten zawdzięcza nie krytykom lit. sensu stricto, lecz wybitnym pisarzom (B. Prus, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz, M. Konopnicka wiodą prym także w dziedzinie refleksji teoret. nad literaturą), mimo że liczne były dyskusje na temat zadań krytyki, oraz że właśnie wtedy próbowano konstruować pierwsze zarysy historyczne k.l. (zwł. Dzieje krytyki literackiej w Polsce P. Chmielowskiego). Od początku widoczne jest nastawienie na adaptację osiągnięć eur. myśli humanist. do warunków polskich. A więc np. mimo że A. Comte traktował literaturę jako relikt przezwyciężonych stadiów myśli ludzkiej, pozytywiści pol. przypisywali jej ogromne znaczenie jako narzędziu kształtowania nowoczesnego społeczeństwa. Antyromant. nastawienie pozytywistów zach.eur. złagodzone zostało ze względu na nar. znaczenie twórczości pol. romantyków (dostrzegane np. przez Chmielowskiego i W. Spasowicza). Znaczny wpływ na ukształtowanie polskiej k.l. wywarł również H. Taine swymi koncepcjami zależności sztuki i literatury od środowiska; znalazły one szczególne odbicie w pracach B. Chlebowskiego. Zarówno postulaty, jak oceny współcz. pisarzy cechował utyli-taryzm: uważano, że literatura winna nadal służyć sprawie nar., ale pojętej inaczej niż w okresie romantyzmu. Oparta na nowoczesnym światopoglądzie nauk., ma pomóc społeczeństwu w poznaniu samego siebie i umożliwić mu budowanie przyszłości, o której zadecyduje potencjał ekon. kraju oraz jego poziom kulturalny. Z tych ogólnych zasad wynikły następujące konsekwencje w praktyce twórczej: zmiana hierarchii rodzajów lit. (na pierwszy plan wysunęła się powieść jako gatunek najbardziej czytelny i funkcjonalny, jako narzędzie oddziaływania wychowawczego), zmiana adresata (pisarze chcieli przemawiać do jak najszerszego grona odbiorców), wreszcie zmiana samej koncepcji pisarza, który jako cząstka społeczeństwa miał te same, co inni, prawa i obowiązki, a wyrastał ponad otoczenie jedynie dzięki wykształceniu i studiom socjol. (charakterystyczna jest tu niechęć do kategorii „geniusza" i „talentu"). Zadaniem tak pojętej literatury miała być reedukacja społeczeństwa, polegająca przede wszystkim na zwalczaniu kultury szlach. ciążącej na współcz. życiu pol., a ponadto na kształtowaniu nowoczesnego stosunku do działalności ekonomicznej. Okres ten (—> młoda i stara prasa) wypracował program literatury —> tendencyjnej, formułowany przez takich krytyków warsz., jak A. Wiślicki, A. Pilecki, F. Bogacki, Chmielowski, A. Świętochowski, A. G. Bem, a także Orzeszkowa. Konserwatywnie zorientowaną krytykę i publicystykę krak. stańczyków (S. Tarnowski) łączyła z pozytywizmem warsz., przy całej odmienności postaw ideol., wspólnota przekonań o społeczno-edukacyjnych celach literatury.

Sformułowane przez krytyków warsz. koncepcje literatury tendencyjnej, zarówno w swych założeniach jak w realizacjach, budziły wiele zastrzeżeń wśród współczesnych, zostały jednak tylko skorygowane i pogłębione, gdy w środowisku —> „Wędrowca" (A. Sygietyński, S. Witkiewicz, B. Prus jako sympatyk, a czasem sprzymierzeniec) wysunięto na czoło cele poznawcze literatury, zbieżne z zadaniami nauki. Postulaty te zbliżały grupę „Wędrowca" do naturalizmu franc., którego autorytet często przywoływano, i znalazły wyraz w studiach Sygietyńskiego, szczególnie poświęconych współcz. pisarzom franc. oraz w eseju Prusa o Ogniem i mieczem. Zamanifestował się w nim kryt. stosunek tej grupy do powieści hist. w ogóle, zwł. zaś do wersji reprezentowanej przez Sienkiewicza, oraz koncepcja literatury, oparta na przekonaniu, że zarówno dzięki nauce, jak sztuce ludzkość dąży ku postępowi (dlatego „Szekspir wart tyle, co Kepler"), wartość literatury mierzy się doniosłością dokonywanych „odkryć" w zakresie wiedzy o człowieku i społeczeństwie, pisarz zaś - jak uczony - winien iść trudną drogą od jedn&go odkrycia do drugiego. Obroną powieści hist., jej wierzytelności poznawczej (kryt. znajomość źródeł) oraz polemiką z autorytetami epoki' (G. Brandes, H. Taine, G. Gervinusf był odczyt Sienkiewicza o powieści historycznej (1889). Teorię powieści realist. sformułowali: Orzeszkowa w studium o powieściach T.T. Jeża, oraz Prus w Słówku o krytyce pozytywnej. Prus, który zresztą w ciągu długich lat pracował nad zagadnieniem kompozycji powieściowej, ale pracy tej nie ukończył, nie był tak konsekwentny w swych teoret. sformułowaniach, ponieważ ograniczając rolę powieściopisarza do wykrywania w życiu społ. tematów, które same „prowadzą go za rękę", równocześnie za 'najdoskonalszą uznawał postawę humorysty wznoszącego się na te wyżyny, z których widać zarysy „nieziemskiego świata".

Twórcy tej generacji dość wcześnie dostrzegli nowe pokolenie, które powitali życzliwie, ale i krytycznie. Przejawy nowych prądów dostrzegli najpierw w życiu - tzw. dekadentów ocenili jako jednostki aspołeczne, przeszkadzające w życiu zbiorowości (Prus), do modernizmu ustosunkowali się negatywnie (Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz, Chmielowski, Spaso-wicz, Tarnowski), atakując indywidualizm, egotyzm młodych, ich znużenie życiem, przerost erotyzmu, negatywny stosunek do obowiązków społecznych. W sposób ambiwalentny ustosunkowali się do tych tendencji, które niosły renesans romantyzmu. Stąd aktywizacja kryt. takich pisarzy jak Chmielowski, Spasowicz, Prus, obserwujących z niepokojem odnowienie romant. założeń światopoglądowych, jego akcesoriów artyst., ale niewątpliwie oczekujących także, że generacja ta podejmie wieszcze tradycje romantyczne. Na l. osiemdziesiąte XIX w. przypadają początki krytyki marksist., której pierwszym reprezentantem był B. Białobłocki. Ideologia nacjonalist. w k. l. znalazła wyraz w pracach J.L. Popławskiego, które jednak w większości przypadają na okres modernizmu.

Felietonistyka: Felieton jest gatunkiem nawiązujący do formy swobodnej gawędy powstał na przełomie wieków osiemnastego i dziewiętnastego. Nazwą tą początkowo oznaczano luźne teksty pojawiające się w dole drukarskiej kolumny "pod kreską". Tekstami tymi mogły być humorystyczne historyjki, informacje, anegdoty, recenzje a nawet program teatru. Nazwa pochodzi od francuskiego słowa feuilleton- świstek, listek oznaczającego luźną kartkę, dodatek- formę w jakiej pierwotnie pojawiały się te dodatki. Z tej pierwotnej różnorodności i jedynego obowiązującego kryterium- umiejscowienia w gazecie- wyrósł gatunek, w którym bardzo ciężko jest określić jednoznaczne wyznaczniki, a przynajmniej decydującą o przynależności konkretnego tekstu do tego gatunku dominantę. Felieton jest bardziej konwencją pisarską, którą czytelnik odbiera jako felieton albo dzięki swojemu wyrobieniu i odbiorczej intuicji, albo po prostu dla tego, że nazwa "felieton" pojawia się jako tytuł rubryki, tekstu. Badacze literatury i prasoznawcy starali się jednak wskazać na zasadnicze wyznaczniki tego gatunku. Niektórzy zaliczali do nich charakterystyczny, swobodny styl, inni aktualność tekstu- jego reagowanie na aktualne, bieżące wydarzenia, włączanie się w kształtowanie opinii publicznej poprzez subiektywny, komentatorski przekaz. Właśnie ów subiektywizm, wyraźne zaznaczenie postaci narratora wydaje się najważniejszą cechą felietonów. Autor- czy też raczej wypadałoby powiedzieć "narrator"- a to ze względu na to, że felieton często posługuje się fikcją literacką i innymi chwytami z tego kręgu, można więc śmiało mówić o dystansie między autorem i narratorem- nawiązuje swobodny kontakt z czytelnikiem, zwraca się do niego wprost, stara się nawiązać z nim pozorny kontakt. "Udaje" sytuację prywatnej rozmowy, gawędy, nie stroni od korzystania z różnych paradygmatów stylowych, od wysokiego, właściwego dla poezji i literatury pięknej, poprzez język potoczny, aż po granice wulgaryzmów. Nadawca- narrator czy autor są najważniejszym czynnikiem kształtującym felieton, jego treść, język, wymowę. Wszystko to sprawia, że felieton zawieszony jest pomiędzy publicystyką a literaturą, łącząc w sobie elementy obu tych odmian językowych. Co ważne jednak, jego najważniejszą funkcją, jest charakterystyczna dla publicystyki funkcja poznawcza i perswazyjna- przekonanie czytelnika do propagowanych w tekście postaw i poglądów. W czasach twórczej działalności Prusa felieton jest niewielką formą publicystyczną zbliżoną jednak pod względem niezwykłej dbałości o język bardziej do literatury. Publikowane w "Kurierze Warszawskim" "Kroniki"- odmiana felietonu przyniosły mu nieśmiertelną sławę znakomitego, wybitnego publicysty i obserwatora życia społecznego. Jednym z najbardziej znanych felietonów jest "Wieża paryska". Felieton ten ma charakter dziennikarskiej relacji z wielkiej paryskiej wystawy, podczas której pokazana ma być znana dzisiaj na całym świecie "Wieża paryska"- czyli Wieża Eiffla. Pobyt w Paryżu, obserwacja przedstawicieli obecnych na wystawie narodów- w tym także Polaków- prowokuje narratora do bardziej osobistych refleksji, nie tylko nad samą wystawą i prezentowanymi osiągnięciami cywilizacji i techniki. Jak było powiedziane wcześniej, osią kompozycyjną, najważniejszym wyznacznikiem felietonu jest narrator. Spróbujmy zatem dookreślić tę, ważną dla kompozycji felietonu postać. Narrator jest Polakiem, który z zainteresowaniem obserwuje Paryż i odbywającą się w nim wielką, międzynarodową imprezę. Szczególne zainteresowanie i niekłamany zachwyt budzi w Polaku niezwykła wieża.

Nadawca dokonuje również pewnych operacji w zakresie czasowych planów tekstu. Rozciąga "akcję" czy też raczej relację na kilka dni pobytu w Paryżu. W czasie teraźniejszym wieża jest dopiero budowana, jej istnienie nie jest jeszcze faktem. Lecz nadawca wybiega w swojej wyobraźni w przeszłość, odnajduje w niej wieżę, nawet wdrapuje się na nią i relacjonuje widok, jaki rozciąga się z jej szczytu. Widzi rzeczy niemożliwe, jednak mające dać wyobrażenie o potędze człowieka i dokonanego przez niego czynu (to hiperbolizacja): "wartownik uzbrojony w potężna lunetę(...) zaiste obszerny widnokrąg do obserwacji. Na zachód z głuchym szumem fale Atlantyku, na południe błyszczy spokojnie zwierciadło morza Śródziemnego, a za nim czernieją

4. Sztuka i literatura w programie pozytywizmu w poszczególnych fazach rozwoju.

-       I faza

Wyraźnym znakiem nowej epoki było wydanie „Wykładu filozofii pozytywnej” (1830 – 1842) A. Comte’a oraz kolejnych dzieł tego filozofa, stanowiących zaplecze myślowe prądów kulturalnych epoki; wtedy też pojawiły się znaczące teksty innych filozofów pozytywizmu: J.S. Milla „Utylitaryzm” (1863), H. Spencera, H.T. Buckle’a „Historia cywilizacji w Anglii”, H. Taine’a „Filozofia sztuki”. Wczesna faza rozwoju pozytywizmu to kształtowanie się nowego światopoglądu.

-       II faza – rozkwit pozytywizmu

Rozkwit pozytywizmu przypadł na lata 70-te i 80-te XIX w. W tym czasie miały miejsce ważne odkrycia naukowe oraz znaczące zdarzenia kulturalne. W 1866 r. A. Nobel wynalazł dynamit, w 1869 r. A. Mendelejew przedstawił układ pierwiastków, w 1871 r. K. Darwin opublikował teorię ewolucji, w 1876 r. A. Bell  wynalazł telefon. W tym samym czasie zastosowano po raz pierwszy szczepionkę Pasteura. W 1885 r. skonstruowano silnik samochodowy. W 1869 r. wybudowano Kanał Sueski, w 1870 r. H. Schliemann w czasie badań archeologicznych odkrył ruiny Troi. W 1887 r. powstał w Paryżu teatr A. Antoine’a, a w 1889 r. odbyła się w Paryżu wystawa powszechna, w tym samym czasie wybudowano wieżę Eiffla. Okres pozytywizmu to czas przemian cywilizacyjnych, których znakami była przebudowa Paryża, szybki rozwój komunikacji kolejowej, rozwój miast i centr przemysłowych.

-       III faza – schyłek epoki

Schyłek pozytywizmu przypadł na lata 90-te XIX wieku, kiedy to pojawiły się nowe prądy modernistyczne. W 1895 r. bracia Lumière skonstruowali kinematograf, który dał początek nowej dziedzinie sztuki - filmowi

1. Fazy rozwojowe polskiego pozytywizmu:

a) 1864-1875/76 wstępna: krystalizacja programu, popularyzacja naczelnych haseł rozwój literatury tendencyjnej)

b) II połowa lat 70 - złoty okres polskiej nowelistyki

c) lata 80 - dojrzały realizm (rozwój powieści realistycznej)

d) lata 90 - schyłek (debiuty młodych poetów)

e) badacze twierdza, że ostateczne wygaśnięcie nurtu nastąpiło około roku 1910

W tym okresie na pierwsze lata popowstaniowe przypada wykluwanie się poglądów społecznych i literackich, przystosowywanie form działania do trudnych warunków nasilonego terroru zaborcy, kształtowanie się nowego stylu życia umysłowego. Twórczość literacka w tych pierwszych latach nowej epoki miała na ogół charakter tendencyjny. Wierząc w skuteczność oddziaływania literatury, powierzono jej rolę jakby nauczycielki narodu, przewodniczki na drodze postępu. Literatura podlegała więc prawu utylitaryzmu (użyteczności). Utwory miały za zadanie ilustrować głoszone hasła, propagować wzory postępowania, ostrzegać przed złem.

Przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych oraz lata osiemdziesiąte XIX w. przynoszą szczytowe osiągnięcia literatury pozytywistycznej. Dojrzali pisarze odchodzą wówczas od tendencyjnej jednoznaczności utworów i doraźnych haseł społecznych. W realistycznych utworach tej szczytowej fazy pozytywizmu autorzy ukazywali szerokie spect-rum zjawisk, sięgali coraz głębiej do psychiki bohaterów, rezygnując z wyidealizowanych wzorów osobowych.

Schyłek lat osiemdziesiątych zaznacza się przejawami rozczarowania do głoszonych wcześniej idei. Z jednej strony wyraźniej rysują się sprzeczności kapitalizmu, z drugiej — pozytywistyczne hasła i ich literacka wykładnia okazały się w znacznej części iluzją. Jednocześnie już wówczas pojawiają się w twórczości literackiej symptomy nowych prądów.

6. Charakterystyka literatury tendencyjnej.

Powieść tendencyjna to gatunek epicki często wykorzystywany przez twórców w dobie pozytywizmu. Zgodnie z założeniem gatunku wartością najważniejszą w powieści jest jej dydaktyczny oraz utylitarny charakter. Poprzez powieść tendencyjną autorzy przekazywali pozytywistyczne hasła epoki. Konstruując świat przedstawiony, zakładali tezę programową, której istotę ukazywali w rozwijającej się akcji. Pisarze propagowali pracę u podstaw, pracę organiczną, asymilację żydów, czy równouprawnienie. Hasła pozytywistów były odzwierciedlane w formie czarno-białego schematu życia bohaterów. Postacie dobre, czyli realizujące założenia pozytywistów, osiągają szczęście. Postacie złe, czyli odrzucające idee epoki, skazane były na niesprzyjający los. "Praca u podstaw" i "praca organiczna" - to podstawowe tezy wprowadzane do powieści tendencyjnej na dwa sposoby. Jeden ze sposobów bazował na formie melodramatu, w którym wykorzystywano schemat środowiska i wyznawanych wartości społecznych, dodawano także elementy sensacji. Inna realizacja nawiązywała do twórczości schyłku oświecenia, korzystając z elementów charakterystycznych dla humorystyczno-satyrycznego powieściopisarstwa. Każdy sposób kształtowania powieści tendencyjnych, wykorzystywania środków wyrazu zakładał podporządkowanie fabuły określonemu celowi. Formuła powieści miała wykazać słuszność założenia. Pisarz nie skupiał się na analizowaniu psychologicznej głębi bohatera, eksponował przede wszystkim konflikt reprezentowanych postaw, idealizował pozytywne zachowania kosztem umniejszania wartości reprezentowanych przez bohaterów negatywnych. Celem nadrzędnym powieściopisarzy było przekonywanie czytelników o słuszności pomysłu, propagowanie słusznych zamierzeń jak konieczność znoszenia różnic w społeczeństwie, potrzeba edukacji najuboższych oraz jednoczenia się w imię spraw narodowych. Prezentowana w powieści fabuła miała uzasadniać celowość takich haseł. Cechy powieści tendencyjnej w oparciu o "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej:

Założenie - praca stanowi najwyższą wartość, wyznacza cele życia, jest drogą do osiągnięcia szczęścia przez ludzi.

Postacie

pozytywne, które realizują się poprzez pracę, są dobre, szczęśliwe, obdarzone zdrowiem i urodą, pracując dają wyraz postawy patriotycznej, np. Benedykt Korczyński, Marta Korczyńska, Bohatyrowicze, Maria Kirłowa;

negatywne, które nie widzą celu w życiu, są nieszczęśliwe, brakuje im zdrowia, radości życia, nie potrafią się angażować, źle wpływają na otoczenie, np. Ignacy Orzelski, Teofil Różyc.

Aktualna tematyka społeczna i obyczajowa w powieści

praca u podstaw - pokonywanie różnic klasowych, poprawa systemu edukacji;

praca organiczna - postęp technologiczny, kształcenie najniższych warstw społecznych;

utylitaryzm - zadaniem jednostki jest bycie użytecznym dla całej społeczności.

Dyskusję literacką na temat pozytywizmu rozpoczęła w 1866 roku Eliza Orzeszkowa w artykule „Kilka uwag nad powieścią”, pisząc o prymacie powieści tendencyjnej nad innymi odmianami tego gatunku. Do rozwoju literatury tendencyjnej przyczynił się Piotr Chmielowski, który uważał, że utwory powinny poruszać problemy narodowe, społeczne i gospodarcze. Między rokiem 1870 i 1880 w literaturze dominował nurt tendencyjny. Cechował go schematyzm, który najpełniej prezentują pierwsze nowele Orzeszkowej, Bałuckiego i Sienkiewicza. Pierwszoplanowym założeniem i zadaniem literatury tendencyjnej było upowszechnianie określonych idei społecznych oraz politycznych. Utwory tendencyjne oceniały przedstawianą rzeczywistość, apelowały do czytelnika i pouczały jak należy żyć i jakimi ideami się kierować. Prezentowała uproszczony obraz świata i miała nastawienie propagandowe. Na świadomość odbiorców oddziaływano poprzez rozbudowane komentarze narratora, interpretującego i oceniającego postępowanie bohaterów, wprowadzanie elementów o charakterze publicystycznym. Świat widziano w dwóch kolorach – czarnym i białym, dlatego także bohaterowie byli albo zdecydowanie dobrzy, albo źli (fabrykanci, rzemieślnicy, nauczyciele, inżynierowie byli dobrzy, zaś próżniacza szlachta i arystokracja była zła). Przesłanie poszczególnych utworów było proste w odbiorze i jednoznaczne. 
Nowela była gatunkiem, który wcześniej niż inne osiągnął w literaturze polskiej poziom europejski. Noweliści polscy podjęli wówczas trud literackiego eksperymentu. Początkowo jej autorzy korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. Stąd fabuły nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu. Z drugiej strony kształtowała się norma potocznego i komunikatywnego stylu. Problematyka nowel nabiera cechy tendencyjnego ujmowania problemów podjętych już wcześniej przez publicystykę - aktualność i obowiązek interwencyjności. Tendencyjność z czasem zanika, świat przedstawiony staje się skomplikowany i niejednoznaczny, a jego ujęcie realistyczne.
Wartości utylitarne i dydaktyczne literatury tendencyjnej dominowały nad artystycznymi. Dopiero około roku 1880 stwierdzono, że takie przedstawianie świata służy niejednokrotnie grafomaństwu.

7. Typologia dojrzałego realizmu.

Powieść dojrzałego realizmu, ze względu na skomplikowany obraz przedstawionego świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje odmiennie niż dotąd rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu, uproszczonym charakterystykom postaci i tła przeciwstawiają pisarze realiści rozległą epickość, wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym wnętrzem postaci a jej decyzjami i działaniem. Nowego sensu nabiera sposób przedstawienia tła społecznego. W powieści realistycznej przestają istnieć jednoznaczne powiązania pomiędzy rolą społeczną a przekonaniami postaci. Autorzy powieści dążą z reguły do skomplikowania tych zależności i - co ważne - do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę motoryczną akcji. Realiści, jak sama nazwa wskazuje, zobaczyli, że optymistyczne założenia pozytywistyczne nie zdają egzaminu. Powoduje to pesymizm odbijający się w utworach. "Lalka" jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona jasno, do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał "Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki.

8. Naturalizm jako prąd literacki.

prąd literacki, który powstał we Francji w XIX wieku i rozprzestrzenił się na inne kraje Europy, pojawił się także w Stanach Zjednoczonych. Powieści naturalistyczne nosiły znamiona dokumentalizmu (o estetyce skrajnie mimetycznej) - były fotograficznym opisem rzeczywistości. Fikcja literacka została ograniczona na rzecz przekazania problematyki społecznej. Wprowadzono także nowe typy bohaterów - ludzi pochodzących z najniższych warstw społecznych (miejska biedota, chłopstwo), a nawet z marginesu. Tematem utworów stały się zaś sprawy związane z ich codzienną egzystencją. Akcentowano niesprawiedliwość społeczną i powszechny wyzysk.

Naturaliści stworzyli także nowatorski sposób ekspresji. Często stosowali bardzo brutalne obrazowanie oraz elementy turpizmu. Wprowadzili autentyzm językowy do wypowiedzi bohaterów (gwarę, drastyczne słownictwo). Za prekursorów prądu można uznać Gustawa Flauberta, braci Julesa i Edmonda Goncourtów[1]. Jednak najważniejszym propagatorem i teoretykiem naturalizmu był bez wątpienia Emil Zola. Program kierunku zawarł on w przedmowie do powieści Teresa Raquin (1867) oraz w studium Powieść eksperymentalna (1880), a metodę naturalistyczną zastosował w swoim 21-tomowym dziele Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa (1869-1893), trylogii Trzy miasta oraz w napisanym wspólnie z grupą młodych naturalistów tomie opowiadań Wieczory medańskie. Za zasadnicze zadanie literatury uznał Zola poznanie człowieka i otaczającej go rzeczywistości socjologicznej i biologicznej. To poznanie miałoby się odbyć poprzez obserwację i eksperymentalne prowokowanie procesów zachodzących w rzeczywistości, później ich opis i zamieszczenie wyników w dziele literackim. Aby wykonać to zadanie, należało przyjąć określony punkt wyjścia, zgodnie z którym świat ludzki jest zdeterminowany czynnikami biologicznymi, ekonomicznymi i społecznymi, a także dziedzictwem minionych epok. Zola uznawał świat za poznawalny i wyjaśnialny; wierzył w postęp dokonujący się przez sam fakt upływu czasu. Pisarz najwyżej cenił naukę; poprzez zatarcie różnic dzielących naukę i literaturę chciał tej ostatniej nadać większą wartość. Przejęty kultem nauki próbował korzystać z jej osiągnięć w swojej twórczości, co poskutkowało m.in. zmianą koncepcji pisarza: z roli dotychczasowego wybrańca sił wyższych, geniusza i proroka do roli tłumacza i komentatora prac uczonego. Jedną z konsekwencji takiego pojmowania zadań twórcy był postulat uwolnienia go od obowiązku wychowywania społeczeństwa. Wspólne dla naturalistów jest wprowadzenie nowych bohaterów: przedstawicieli nizin społecznych, proletariatu, ludzi marginesu społecznego, drobnomieszczaństwa i chłopów. Postacie te były zdeterminowane przez dziedziczność i wpływ otoczenia, stąd zainteresowanie dziejami rodziny i śledzeniem historii poszczególnych jej członków w poszukiwaniu praw rządzących rozwojem społeczeństw. Stąd też wynikło zainteresowanie biologicznym i socjologicznym środowiskiem determinującym rozwój człowieka. Tło, traktowane do tej pory jako dekoracja dla dziejących się zdarzeń, zostało poddane szczegółowym badaniom, zmieniając swój dotychczasowy charakter. W zasadach, rządzących życiem człowieka, naturaliści dostrzegali prawa natury, a w jego zachowaniach - podobieństwo do zwierząt. W swych utworach pokazywali jednostki ludzkie, kierujące się instynktami, obdarte z jakichkolwiek wyższych pobudek. Zafascynowani byli darwinizmem oraz koncepcją walki o byt. Podstawowym konfliktem w większości powieści naturalistycznych jest walka o przetrwanie: własne i potomstwa. Miłość została potraktowana jako głos natury, której nakazem jest płodność i reprodukcja gatunku; zaspokojenie popędów seksualnych jest drugą, obok walki o byt, charakterystyczną cechą naturalizmu. Co ciekawe, walczą między sobą nie tylko ludzie, ale także dzieła ludzkich rąk, np. większa kopalnia, by istnieć, musi "pożreć" mniejszą (Germinal Zoli). Zdobyczą powieści naturalistycznej było zainteresowanie człowiekiem, jako wytworem przeszłości oraz współczesnych przemian. Nowością było zlekceważenie przemyślnie skonstruowanej fabuły (Zola jest tutaj wyjątkiem), dekompozycja ciągów fabularnych – ich rozkład na szereg luźnych scen, wprowadzenie opisu jako ważnego i funkcjonalnego elementu powieści, pozwalającego poznać i zrozumieć psychikę bohaterów i ich losów. Naturalizm docierał do Polski głównie za pośrednictwem rosyjskim - materiały służące przybliżeniu twórczości literackiej i teoretycznej Zoli czerpała prasa polska z petersburskiego tygodnika "Wiestnik Jewropy", w którym ukazywało się wiele pism twórcy naturalizmu. Było to źródło stosunkowo bogate - Zola chętnie publikował w piśmie rosyjskim - dowodzi tego fakt, że urywki Nany ukazały się w nim wcześniej niż w jakimkolwiek piśmie francuskim[3]. O nowym kierunku w sztuce informował przede wszystkim "Przegląd Tygodniowy". Wprawdzie teksty teoretyczne Zoli ukazywały się głównie w postaci urywków artykułów i przytoczeń, ale znajomość języka francuskiego była ówcześnie na tyle powszechna, że brak całościowych przekładów nie stanowił przeszkody w zapoznawaniu się z tekstami pisanymi w tym języku[3]. Dużą rolę w obudzeniu zainteresowania nowym kierunkiem literackim odegrał ponadto cykl Antoniego Sygietyńskiego pod tytułem Współczesna powieść we Francji poświęcony wnikliwej analizie pisarstwa Zoli, Flauberta i braci Goncourt, wydobywający zarówno ich osiągnięcia, jak i pomyłki. Czytająca publiczność była więc stosunkowo dobrze poinformowana o zaistnieniu nowej tendencji w sztuce, a naturalizm mógł stać się przedmiotem żywego zainteresowania. Nie budził on jednak bezkrytycznego zachwytu - pojawiały się wątpliwości, nie brakowało sporów i głosów niechętnych wobec takiej postaci realizmu. Wynikało to częściowo z ówczesnej sytuacji Polski - szansę dla kraju widziano w industrializacji, stąd brutalne naturalistyczne obrazy uprzemysłowionych miast nie mogły liczyć na entuzjastyczny odbiór wśród polskich odbiorców[5]. Inną przyczyną, wielokrotnie wysuwaną w ówczesnych dyskusjach, była skrajność w opisywaniu człowieka fizjologicznego oraz społecznego życia; często nadawano naturalizmowi miano pornografii.

Pomimo jednak tych zarzutów naturalizm znalazł swoich polskich naśladowców - bardziej znaczący polscy pisarze chętnie włączają elementy tego kierunku do swoich powieści (np. Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa), natomiast wśród innych znajdzie się wielu autorów tworzących utwory programowo naturalistyczne. Będzie to np. Adolf Dygasiński, Antoni Sygietyński czy Gabriela Zapolska. Zwłaszcza do tej ostatniej przylgnie miano naturalistki (czasem po prostu kwalifikujące, innym znów razem w funkcji deprecjonującej), a nawet uzyska ona miano "polskiego Zoli". Sam tytuł jej zbioru nowel - Menażeria ludzka - nawiązuje do Zolowskiej koncepcji człowieka-zwierzęcia oraz do tytułu jego powieści Bestia ludzka, opublikowanej w 1890 roku, czyli na trzy lata przed ukazaniem się zbiorku Zapolskiej. Kategoria "La bête humaine", człowieka jako elementu przyrody, podległego jej prawom, była niezwykle istotna dla naturalistycznego światopoglądu. W pewnym stopniu naturalizmem inspirowali się także: Władysław Reymont, Władysław Orkan i Wacław Sieroszewski. Prus doceniał poruszaną przez naturalizm tematykę, ukazywanie przemilczanych prawd oraz przemawianie językiem wulgarnym, który dotąd nie istniał w powieści. Jednak, według niego, ekstremizm w ukazywaniu zła i zepsucia przekłamuje rzeczywistość. Z kolei Sienkiewicz w swoim artykule O naturalizmie w powieści dwa odczyty twierdzi, że naturaliści nie są pesymistami, pragną tylko ukazać wszystkie grzechy człowieka. Chcą pisać prawdę, ale w tej prawdzie nie ma piękna i odpoczynku dla umysłu, a ukazując brudy uwypukla się tylko prawdy jednostronne, co odejmuje piękna literaturze. Jedynym novum naturalizmu jest fizjologizm i akcentowanie dziedziczności cech. Podkreślał, że dla Polaków powieści naturalistyczne nie są odpowiednie, bo oni potrzebują zdrowia i pokrzepienia, a nie "zgnilizny" i silnych wrażeń.

10. Sytuacja komunikacyjna noweli. Nowela a inne gatunki literackie

(M. Konopnicka, E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz).

Nowela jako autonomiczny i pełnowartościowy gatunek literacki wykrystalizowała się w okresie renesansu we Włoszech, chociaż już w przypadku literatury greckiej możemy niektórej jej wytwory określać mianem nowel. Bocaccio w swoim zbiorze stu nowel zatytułowanym "Dekameron", często nieprzyzwoitych i prześmiewczych, sprawił, że ten gatunek wszedł w krąg nowożytnej literatury. Kompozycja noweli, utworu pisanego prozą, musi być zwięzła, pozbawiona wielowątkowej akcji. Ważna jest jej struktura, w której nie ma miejsca na dygresje, watki poboczne. Akcja powinna rozwijać się musi ona wedle wyznaczników, jeszcze włoskich. Fabuła jest ściśle udramatyzowana i dąży najczęściej do tzw. "punktu sokoła", które to określenie wzięło się od jednej z nowel "Dekameronu". Najważniejszym punktem noweli było rozwiązanie akcji pieczętowane pointą, było ono niejednokrotnie zaskakujące i dramatyczne. Nie odnajdziemy w noweli rozbudowanych partii opisowych, panoramicznego ujęcia społeczeństwa, czy komentarzy narratora. Nowela, może poprzez niewielką objętość, często miała zadanie wyrazić określone tendencje autora, czy być reakcja na palący problem społeczny. Pozytywiści chętnie sięgali po ten gatunek, gdyż pozwalał on im szybko i sprawnie reagować na problemy palące społeczeństwo. Początkowo reagowali na nie w artykułach i felietonach, lecz szybko nastąpiło przejście od gatunku dziennikarskiego do beletrystycznego, czyli małych form narracyjnych, jakimi były nowele. Największymi nowelistami tamtych czasów, a i chyba w ogóle w tym gatunku literackim, byli Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka i Eliza Orzeszkowa. Ważne w tych "małych formach literackich" były treści społeczne, dydaktyczne i perswazyjne nieodłącznie w nie wpisane. Odnajdujemy w nowelach zarówno środowisko wiejskie, robotnicze, mieszczańskie, jak i wysokie sfery arystokratyczne. Człowiek w nich rzadko jest jednostką spełnioną i szczęśliwą, najczęściej cechuje go rozdarcie wewnętrzne, poczucie samotności, skrzywdzenia przez los, jest on niejednokrotnie biedny i nie posiadający elementarnych środków do życia. Poglądy ówczesnych pisarzy o konieczności "pracy organicznej" i "pracy u podstaw" były wyrażane w ich utworach. Społeczeństwo traktowali oni jako jeden wielki organizm, który by prawidłowo funkcjonować musi być zdrowy w całości. Pozytywizm to także czasy masowych migracji ludności z wsi do miast, w których najczęściej nie mogli sobie znaleźć pracy, przez co powiększali klasę bezrobotnych, bytujących na samym dnie społeczeństwa w biedzie i nędzy. Założenia pozytywistyczne głosiły także konieczność polepszenia losu kobiet, które wówczas nie miały praw do głosowania, ale także do wyższej edukacji, wybierania wielu zawodów, przez co nie mogły, choć często musiały, pracować. Także los Żydów nie był obojętny dla pisarzy. Widzieli oni w nich dużą grupę wartościowych ludzi, którym należy umożliwić, ale wcześniej i pomóc w dojściu do takiej potrzeby, asymilacje w społeczeństwie. Tego ostatniego zagadnienia dotyczy nowela Marii Konopnickiej nosząca tytuł "Mendel Gdański". Polacy są przedstawieni w tej noweli prawie jak zwierzęta. Niszczą oni bezmyślnie i okrutnie życie spokojnego człowieka, opierając się na zakłamanych założeniach, ze on im zagraża: "Coraz bliższa, coraz wyraźniejsza wrzawa wpadła nareszcie w opustoszałą uliczkę z ogromnym wybuchem krzyku, świstania, śmiechów, klątw, złorzeczeń. Ochrypłe, pijackie głosy zlewały się w jedno z szatańskim piskiem niedorostków. Powietrze zdawało się pijane tym wrzaskiem motłochu; jakaś zwierzęca swawola obejmowała uliczkę, tłoczyła ją, przewalała się po niej dziko, głusząco". Stary Żyd z wielka godnością i spokojem przyjmuje pogrom, jaki nastał w mieście. Ma tylko poczucie żalu, gdyż nie rozumie, dlaczego przepędza się jego, który całą swoją praca służył innym, niezależnie od narodowości, i który chciałby tylko w spokoju nadal prowadzić swój zakład. Nie chce on litości. W tę nowele jest wpisany wielki tragizm. Mendel, stary i słaby, odważnie staje naprzeciw wielkiego i groźnego w swojej nienawiści tłumu, by chronić małego wnuczka, którym się opiekował. Wcześniej został on bowiem zraniony kamieniem w głowę i choć można mieć nadzieję, że ta rana się zagoi, nie zagoi się już chyba nigdy rozdarta ducha starego Żyda, który stracił miłość do społeczeństwa. Mówi on studentowi, który go ochronił przed tłumem: "Pan powiada, co u mnie nic nie umarło? Nu, u mnie umarło to, z czym ja się urodził, z czym ja sześćdziesiąt lat żył, z czym ja umierać myślał... Nu, u mnie umarło serce do tego miasto!". Nieodłączny w pozytywistycznej nowelistyce jest los dziecka. Wiele w ówczesnych nowelach odnajdujemy postaci dzieci, które stały się pełnoprawnymi od tego momentu bohaterami literackimi, których sprawy widziano na równi z problemami dorosłych. Dziecko jest wielokrotnie bardziej narażone na cierpienie w świecie kierującym się twardymi, okrutnymi często prawami, gdyż jest ono bezbronne i zbyt słabe by im się oprzeć. Dodatkowo ufność dziecka, które nie zna jeszcze mechanizmów rządzących społeczeństwem tym bardziej naraża je na ból i cierpienie. Zagrożeniem dla małego bohatera nowel, często pochodzącego ze wsi, przez to biednego, mogą być zarówno dorośli, jak i otaczający go świat, którego jeszcze się nie nauczył kontrolować. Jedną z najbardziej znanych noweli z dzieckiem w roli głównej jest "Janko Muzykant" Henryka Sienkiewicza. To krótka historia małego chłopca, który w życiu nie zaznał chwili szczęścia: "Chudy był zawsze i opalony, z brzuchem wydętym, a zapadłymi policzkami; czuprynę miał konopną, białą prawie i spadającą na jasne, wytrzeszczone oczy, patrzące na świat, jakby w jakąś niezmierną dalekość wpatrzone. W zimie siadywał za piecem i popłakiwał cicho z zimna, a czasem i z głodu, gdy matula nie mieli co włożyć ani do pieca, ani do garnka". Jedyna pozytywna rzecz, która posiadał to marzenie, by grać na skrzypcach. Zdradzał on bowiem nieprzeciętne uzdolnienia. Moment opisu, gdy podkrada się pod dom, w którym zawieszone są upragnione skrzypce, pokazuje jak wielkie w nim drzemały emocje. "Biedny, mały, skulony kształt z wolna i ostrożnie posunął się naprzód, a tymczasem słowik cichuteńko pogwizdywał: <Idź! pójdź! weź!>". Jednak zostaje złapany na dotykaniu skrzypiec i osądzony przez wiejski sąd, który skazuje go na straszną karę chłosty, niezrozumiała i przez to jeszcze gorszą dla małego dziecka. Zacofanie wsi wpływa w tym przypadku i na średniowieczne chyba jeszcze pojęcie kary za przewinienie. Inna z noweli Bolesława Prusa "Jamioł" przedstawia krótką historię małej zagubionej wiejskiej dziewczynki. Po tym jak umarła jej matka, sama wraca przez las, nocą, do pustego domu. Jest zagubiona wśród niebezpieczeństw, nikt nie może jej pomóc. Tuż przed śmiercią, prawdopodobnie bowiem zamarza w lesie, widzi święcące w ciemności oczy, które dla niej są tytułowym "aniołem", choć tak naprawdę to oczy wilka, czekającego na swoja ofiarę. Dziecko jest również tematem noweli Elizy Orzeszkowej "Dobra pani". Jest w niej ukazane jako bezbronna istota, daleka od dawnego jego pojęcia jako "małego dorosłego". Okres dziecięcy stał się w pozytywizmie odrębnym i równie ważny jak dojrzałość okresem w życiu człowieka. Pisarka pokazuje, jak może łatwo stać się ono zabawką w rękach osoby nie potrafiącej go wychowywać, jak pani Ewelina. Chce ona opiekować się Helenką nie z miłości do niej, lecz po to by uciszyć w sobie nudę i zaspokoić egoistyczne pragnienia, bycia postrzegana jako dobra kobieta: "Żądza czynienia dobrze była jedną z najżywiej drgających strun jej ducha. Dobroczynność sięgała w niej stopnia namiętności i wiele, wiele razy w życiu przynosiła jej uciechy moralne, zastępujące szczęście, którego nie zaznała nigdy. Teraz kochając dziecię to, uspokoi tętniące swe serce, a osłaniając je macierzyńskimi skrzydły zadowoli sumienie swoje, rozkazujące jej czynić dobrze!". Konopnicka pokazuje, ze nie można bawić się nim przez jakiś czas dzieckiem, a potem nieodpowiedzialnie porzucić, nie zapewniając mu bezpieczeństwa i opieki. Helenka oddana do rodziny murarzy cierpi rozłąkę z "dobrą panią", nie rozumie dlaczego została odrzucona i nie potrafi odnaleźć się w nowym środowisku, gdyż: "zbyt długo kochaną była, aby móc prędko w odtrącenie uwierzyć". Jedna zaś z najpiękniejszych noweli pozytywizmu, dość daleką od jakichkolwiek spraw społecznych, jest wspaniale mówiąca o miłości dwojga ludzi "Kamizelka" Bolesław Prusa. Pokazuje ona ponadczasową miłość dwojga ludzi, która potrafi im zapewnić szczęście, nawet w chorobie i biedzie. Pan coraz bardziej w chorobie chudnie, zaś pani by mu nie pozwolić tego zauważyć, co noc zwęża kamizelkę., Jednak i on coraz bardziej zaciska w niej pasek by nie czynić przykrości żonę swoim umieraniem: "Ja z tą kamizelką; widzisz, trochę szachrowałem. Ażeby ciebie uspokoić, co dzień sam ściągałem pasek, i dlatego - kamizelka była ciasna... tym sposobem dociągnąłem wczoraj pasek do końca. Już martwiłem się myśląc, że się wyda sekret, gdy wtem dziś... Wiesz, co ci powiem?... Ja dziś, daję ci najświętsze słowo, zamiast ściągać pasek, musiałem go trochę rozluźnić!... Było mi formalnie ciasno, choć jeszcze wczoraj było cokolwiek luźniej". Pisząc wiec o nowelach należy zaznaczyć, ze obok treści społecznych, mówiły o rzeczach uniwersalnych., przez co wiele z nich z chęcią jest czytanych i dzisiaj.

12. Powieść historyczna

Cechy powieści historycznej H. Sienkiewicza: „Potop”:
- atrakcyjna fabuła awanturnicza: szybkie zwroty akcji, ucieczki , porwania, nieoczekiwane rozwiązania fabularne;
- wątek miłosny: charakterystyczne perypetie miłosne Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczównej;
- wielkie opisy batalistyczne pełne patosu i wzniosłości;
- humor;
- kreacje bohaterów, których stać na wielkie poświęcenie, brawurę, bezkompromisowych, honorowych patriotów;
- przesłanie powieści – kult dla wielkiej przeszłości narodowej.

Utwór "Potop" H. Sienkiewicza - przykładem powieści historycznej w pozytywizmie

W powieści historycznej jest zawarty opis dziejów historycznych oraz ograniczona fikcja.

Świat przedstawiony jest umieszczony w ramach epoki, która jest traktowana przez pisarza oraz jego odbiorców na wzór zamkniętego okresu dziejowego z przeszłości. Każda powieść historyczna zmierza zazwyczaj do przekazywania prawdy historycznej, stawia sobie za zadanie oddanie charakterystycznych cech epoki wraz z jej problemami. Oprócz bohaterów znanych z historii, pojawiają się bohaterowie fikcyjni (zdarza się, że półfikcyjni). W epoce romantyzmu, gatunek powieści historycznej uległ znacznemu rozwojowi, wiązało się to z zainteresowaniami przedstawicieli tej epoki, dziejami historycznymi. Powieść historyczna pragnęła oddać najbardziej wiernie realia historyczne, a także problemy ważne dla konkretnego czasu, lecz nie jest odcięta od spraw literackich, politycznych, czy też czasów w jakich została stworzona. Nierzadko nadaje się powieści historycznej konkretne funkcje (np. w Trylogii są to funkcje ideologiczne, gdyż została napisana "u pokrzepieniu serc"). Niektóre powieści historyczne przedstawia się to w postaci pewnej maski, kostiumu, który służy do nakreślenia kwestii współczesnych. Ponadto, powieść historyczna, zaliczana jest również do literatury tzw. rozrywkowej, może być zbliżona do dzieł literatury sensacyjnej (jak np. "Trzej muszkieterowie"). Zdarza się, iż powieść historyczna usiłuje w niezwykle szczegółowy sposób nakreślić epokę - całościowa archaizacja użytego języka, nadawanie mu cech języka konkretnych czasów. Niekiedy blisko jej do eseju. Czasem jest swoistą rekonstrukcją mitu czy legendy. Powieść historyczna, pozostaje przy formach XIX -wiecznego realizmu, pojawia się narrator wszechwiedzący, zaś układ jej fabuły jest wyraźnie nakreślony. Powieść historyczna była wielkim sukcesem czytelniczym, stanowiło to, po pierwsze potwierdzenie jej walorów artystycznych, a po wtóre - dowód na to, iż powieść odpowiadała oczekiwaniom społecznym na optymistyczną legendę heroicznych dziejów narodowych.

Jako przykład powieści historycznej, można tutaj przywołać "Popioły", które to dzieło jest powieścią historyczną, mającą związek z kampanią dowódcy Napoleona, która jest dyskusją z wrogą dla Żeromskiego ideologią tzw. politycznej ugody oraz uległego poddaństwa wobec władzy zaborczej. Z tego też powodu sceny batalistyczne zajmują w powieści historycznej czołowe miejsca. Autor skupia całkowicie swą uwagę na starciach zbrojnych polskich oddziałów na europejskich polach wojennych, ich sukcesach oraz klęskach. Następnym przykładem mogą być dzieła Henryka Sienkiewicza, który napisał powieści historyczne "ku pokrzepieniu serc". Jego zbiór, zwany "Trylogią" (w skład której wchodzą powieści: "Ogniem i mieczem" z 1884 r., "Potop" z 1886 r., oraz "Pan Wołodyjowski" z lat 1887 - 88), zawiera niesamowicie barwny oraz sugestywny, mimo, iż wyidealizowany, a także subiektywny wizerunek życia oraz wydarzeń z historii Polski, okresu XVII stulecia ( w okresie wojen kozackich oraz najazdu Szwedów, a także wojny tureckiej). W utworze pt. "Krzyżacy", pisarz przedstawił doskonałą wizję starć polskich rycerzy z Krzyżakami, aż do spektakularnego zwycięstwa nad nimi pod Grunwaldem. Z kolei w utworze, którego akcja toczy się za panowania Nerona, zatytułowanym "Quo vadis", przedstawił duchowe zwycięstwo chrześcijaństwa nad imperium rzymskim. Także i "Faraon", autorstwa Bolesława Prusa to powieść historyczna. Pisarz skomponował nowy model gatunku powieści historycznej, tzw. "model paraboli historycznej", stworzonej w takim okresie dziejowym, gdzie istnieje luka źródłowa (np. źródła to: Ramzes XII - luka - Hektor) i tą właśnie lukę, pisarz zapełnia postacią Ramzesa XIII. Wydarzenia w powieści, rozgrywają się w Egipcie, mimo, iż nigdy nie było Egiptu Ramzesa XIII. Równocześnie rozgrywa się akcja wszędzie oraz od stuleci, gdyż wszędzie może się rozgrywać. Dodatkowo "Faraon" to utwór rzetelnie napisany, według wiadomości związanych z antycznym Egiptem. "Potop" to druga część sienkiewiczowskiego cyklu powieści historycznych, wydana okresie lat 1884 - 86. Pisarz przedstawił tu wydarzenia z historii z okresu 1655-58. Sienkiewicz ukazuje bardzo ciężką sytuację polityczną oraz militarną naszego kraju. W 1655 roku, Wielkie Księstwo Litewskie, zostało owładnięte przez armie ukraińskich Kozaków. Jeśli zaś chodzi o Polskę, to w tym również czasie, została ona napadnięta przez oddziały Szwedów. Celem napaści było zawładnięcie ziemiami Polski, zdobycie całkowitego panowania na wodach Morza Bałtyckiego, grabież dóbr ziemskich. Poprzez zdradzieckie działania magnatów oraz szlachty polskiej, nieprzyjaciel odniósł liczne zwycięstwa. Kroniki przedstawiają dokonywanie grabieży oraz gwałty wroga, powstawanie dużej liczby oddziałów partyzanckich. Punktem zwrotnym tzw. "potopu szwedzkiego", pisarz uczynił obronę Częstochowy, a ściślej - Jasnej Góry. Rezultatem tego zdarzenia jest konferencja tyszowiecka - a więc wypowiedzenie posłuszeństwa władcy Karolowi X, dokonane przez oddziały polskich hetmanów, utworzenie konfederacji w celu obrony Polski. Król wraca do ojczyzny z wygnania, zwołuje ludność do walk. Stanowiło to próbę I rozbioru Polski, gdzie miały brać udział Szwecja, Prusy oraz książę Siedmiogrodu, czyli Rakoczy.Powieść "Potop" odznacza się istnieniem anonimowego, ale wszystkowiedzącego narratora, pojawiającego się w trzech funkcjach:

- świadka oraz obserwatora toczących się zdarzeń, czasem i ich uczestnika, mówi on o konkretnych wydarzeniach, albo przedstawia postaci

- kronikarza, który przekazuje wiadomości o kraju oraz ludziach XVII stulecia, według powszechnej opinii

- historyka, który wnosi współczesną pisarzowi wiedzę na temat dawnych czasów (lecz praktycznie nie zabiera on głosu).

Poprzez mistrzowski język Sienkiewicza, znaczny realizm oraz dramaturgię zyskały również opisy scen bitewnych. W "Potopie", można wyraźnie zauważyć przeplatanie się elementów historii z fikcją. Sienkiewicz ukazał czytelnikowi sceny bitewne, które mają swoje odbicie w historii, a także prawdziwe i fikcyjne postaci, bądź sceny, które znacząco wpływają na konstrukcję świata przedstawionego w utworze.

13. Powieść dojrzałego realizmu: Lalka B. Prusa jako dzieło modelowe. Nad Niemnem E. Orzeszkowej.

Nad Niemnem jest powieścią należącą do nurtu dojrzałego realizmu - autorka dostrzega wszelkie nieprawidłowości funkcjonujące w życiu polskiego społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku, jednocześnie daje propozycje naprawy złej sytuacji. Bohaterami utworu są zwyczajni ludzie, podlegający namiętnościom i przemianom duchowym, a wypadki, które ich spotykają, posiadają dużą dozę prawdopodobieństwa. Pisarka dba również o to, aby właśnie z układu wydarzeń wynikały jednoznaczne wnioski ideowe, a nie były wykładane bezpośrednio przez narratora, jak w utworach tendencyjnych. Zakończenie powieści ma wydźwięk optymistyczny, dający nadzieję na poprawę sytuacji społecznej. Problematyka powieści dojrzałego realizmu mieści się we współczesności. Nie oznacza to jednak braku historycznej perspektywy, ściśle związanej z teraźniejszością (np. perspektywa powstaniowa w Lalce i Nad Niemnem). Powieść realistyczna dała początek powieści historycznej. Źródłami filozoficznymi, z których czerpał realizm, jest powiastka filozoficzna (Kandyd, Kubuś fatalista) i powieść łotrzykowska, gdzie przygoda i prostota były podstawą opowiadania.

Lalka : Poetyka powieści realizuje zasady realizmu, nawiązuje też do konwencji naturalistycznych (opis Powiśla - dzielnicy nędzy), a także do konwencji baśniowych (Wokulski herosem). Pisarz wykorzystuje ponadto elementy symbolizmu (scena z posążkiem gladiatora triumfującego, ulubiona przez Izabelę), nie stroni od humoru (niektóre wydarzenia czy postaci ukazane są w żartobliwy sposób).

Cechy "Lalki" charakterystyczne dla realizmu:

- opis przestrzeni i osób - tłem wydarzeń jest wiernie odtworzone miasto; pisarz zamieszcza w dziele Łazienki, Krakowskie Przedmieście, Powiśle, Nalewki, Służewiec (pozostaje wierny topografii i geograficznym nazwom), realizm szczegółów (wystawa sklepu Wokulskiego, kreacja Izabeli), prezentacja otoczenia postaci, co pośrednio ją charakteryzuje (opis sypialni panny Łęckiej),

- narrator - dwugłos narracji, główny tok wydarzeń przedstawia jednak narrator trzecioosobowy, obiektywny, który często oddaje głos bohaterom, co sprawia, iż powieść staje się utworem dialogicznym; narracja jest fragmentaryczna, bardzo często nie respektuje zasad chronologii,

- realizm czasu - Bolesław Prus pilnuje prawidłowości podawanych dat, kwesta w Łazienkach czy spektakl teatralny to wydarzenia rzeczywiste, zgodne z informacjami zamieszczonymi w ówczesnej prasie,

- obecność epizodów - dają dodatkowe informacje o wydarzeniach,

- kreacja postaci - bohaterowie przedstawieni są bezpośrednio (przez opis) i pośrednio (przez działania, wypowiedzi), są postaciami "żywymi", zindywidualizowanymi, posiadają oryginalną psychikę.

Nowatorstwo w powieści polega na wprowadzeniu narracji o charakterze dwugłosowym (o wydarzeniach dowiadujemy się od narratora trzecioosobowego, ale także z pamiętnika subiekta Rzeckiego utrzymanego w konwencji gawędy), nowatorstwem jest także "otwarta kompozycja" dzieła (właściwie nie wiemy, co stało się z Wokulskim) czy psychologizacja bohaterów.

"Lalka" Bolesława Prusa jest powieścią wielowątkową, która prezentuje losy bohaterów na szerokim tle obrazu społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX wieku.

Zakończenie utworu jest pesymistyczne. Umierają ludzie reprezentujący wartości, pozostają karierowicze oraz ci, którzy nie potrafią znaleźć dla siebie miejsca w społeczeństwie.

"Lalka" jest to powieść dojrzałego realizmu - ze względu na skomplikowany obraz przedstawionego świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje odmiennie niż dotąd rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu, uproszczonym charakterystykom postaci i tła przeciwstawiona jest rozległa epickość, wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym wnętrzem postaci a jej decyzjami i działaniem. Nowego sensu nabiera sposób przedstawienia tła społecznego. W powieści realistycznej przestają istnieć jednoznaczne powiązania pomiędzy rolą społeczną a przekonaniami postaci. Autorzy powieści dążą z reguły do skomplikowania tych zależności i - co ważne - do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę motoryczną akcji. Realiści jak sama nazwa wskazuje zobaczyli, że optymistyczne założenia pozytywistyczne nie zdają egzaminu. Powoduje to pesymizm odbijający się w utworach. "Lalka" jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona jasno do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał "Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki.

16. A. Dygasiński, A. Sygietyński, G. Zapolska – reprezentanci naturalizmu.

Adolf Dygasiński: Zając Dygasiński przeszedł do historii literatury z "etykietką" mistrza w odtwarzaniu świata zwierzęcego. Prezentował w ten sposób oryginalne wcielenie polskiego naturalizmu, zarysowując wymowne analogie pomiędzy światem ludzkim i zwierzęcym. W ten sposób w utworach powieściopisarza spotykamy bogatą galerię typów ludzkich zachowań wcielonych w ich gatunkowe odpowiedniki rzeczywistości zwierzęcej. Ten wielki przyjaciel zwierząt szczególnie upodobał sobie psy ( np. opowiadanie As ), ale właściwy kształt swojej twórczości osiągnął w opowiadaniu o bezuchym zającu. W Zającu świat przyrody stanowi jedność. Zasada monizmu przyrodniczego pozwala na skonstruowanie par: - bezuchy zając i strzelec dworski Malwa: zając znajduje się w ciągłym niebezpieczeństwie, ścigany przez myśliwych, psy, drapieżniki, natura dała mu tylko możliwość ucieczki, a nie stawienia czoła wrogom, dodatkowo jest upośledzony fizycznie; podobnie Malwa okazuje się słaby i ustępliwy, nie potrafi powstrzymać swojego brata - kłusownika, daje się oszukać jemu i jego synowi, przez co ostatecznie traci swoją posadę na rzecz dużo lepiej przystosowanego strzelca Konstantego; - kłusownik Tetera i lis Kita: to jednostki, które uzyskują przewagę dzięki swojemu sprytowi i brakowi skrupułów; zdają sobie sprawę z toczącej się bezustannie walki o przetrwanie - żeby przeżyć trzeba wykorzystać słabości innych, tak właśnie Tetera wykorzystuje łatwowierność swojego brata. Akcję Zająca umieścił Dygasiński w Morzelanach, miejscowości przypominającej okolice, gdzie przebywał jako korepetytor dworski. Tam obserwował życie przyrody, zapoznawał się z myśliwską terminologią. Stąd być może wypływa autorska obecność w Zającu . Narrator jest tu blisko opisywanych osób, nie dystansuje się, angażuje się w nieprzerwany tok życia, którego rytm wyznaczają zmiany pór roku. Wydaje się, że w takiej rzeczywistości nie ma miejsca na ideały, walka o przeżycie jest priorytetem zasłaniającym wartości. Ludowa opowieść Malwy w finale opowiadania pokazuje to poszukiwanie ideałów, których w życiu brakuje.Uwolnienie przywalonego kłodą niedźwiedzia nie powoduje jego wdzięczności. Wybawiciel staje się ofiarą, a na jego wołanie o sprawiedliwość przyroda pozostaje głucha, zwierzęta nie mogą go ocalić, bo same sprawiedliwości nie znają. Uratować nieszczęśnika może tylko spryt, a więc porzucenie ideałów i podjęcie walki na zasadach narzucanych przez samą naturę.

Inspiracje naturalistyczne w krytyce i w twórczości Antoniego Sygietyńskiego

Naturalizm - to jeden z podstawowych prądów epoki pozytywizmu, ukształtowany w drugiej połowie XIX wieku we Francji. W założeniu naturalizmu twórca miał się posługiwać metodami naukowymi i przedstawiać świat w sposób jak najbardziej obiektywny. Naturalizm był pod dużym wpływem Teorii Darwina, traktującej człowieka jako egoistyczną istotę, dążącą do zaspokojenia przede wszystkim własnych potrzeb fizjologicznych. Najwybitniejszym przedstawicielem naturalizmu we Francji był Emil Zola. Natomiast w Polsce najkonsekwentniej popularyzował zasady kierunku Antoni Sygietyński. Przy współudziale Sygietyńskiego, Stanisława Witkiewicza, Adolfa Dygasińskiego i redaktora Artura Gruszeckiego wychodził w latach 1884-88 tygodnik "Wędrowiec" uchodzący za organ naturalistów. Prezentowano w nim nowe metody twórcze, drukowano także utwory naturalistyczne.

Główne cechy tego kierunku to:

Mimetyzm - (od grec. mimetés - naśladowca) - termin stosowany w różnych dziedzinach, oznaczający naśladowanie albo upodabnianie się.

Wierność prawdzie

Determinizm - (łac. determinare — oddzielić, ograniczyć, określić) — koncepcja filozoficzna, według której wszystkie zdarzenia w ramach przyjętego paradygmatu są połączone związkiem przyczynowo-skutkowym, a zatem każde zdarzenie jest zdeterminowane przez swoje przyczyny. Determinizm wyklucza przypadek jako zjawisko obiektywne: poczucie losowości jest wyłącznie stanem subiektywnym wynikającym z niedoboru informacji. Z drugiej strony, ponieważ związek przyczynowo-skutkowy dotyczy także zjawisk psychicznych i zachowania człowieka, determinizm neguje istnienie klasycznie rozumianej wolnejwoli.

Fatalizm – ukazywanie przemożnego wpływu czynników biologicznych i społecznych na człowieka i dokonywane przez niego wybory.

Cechy utworu naturalistycznego:

- Specyficzna kreacja bohatera: człowiek – egoista, podporządkowany biologii, zawsze kieruje się instynktami i popędami – zwłaszcza płciowym. Bohater jest zdeterminowany przez cechy dziedziczne. Co kształtuje takiego człowieka? 1. Temperament, 2. Dziedziczność, 3. Środowisko. Czynniki niezależne od woli człowieka kształtują jego charakter.

- Fotograficzna dokładność szczegółów - cel: odtworzenie możliwie jak najdokładniej rzeczywistości, oparte na własnych doświadczeniach i osiągnięciach nauki. Bezwzględna wierność prawdzie.

- Brak tematów tabu – drastyczne opisy scen erotycznych, stanów patologicznych, chorobowych, procesów fizjologicznych.

- Swoista „estetyka brzydoty” – emanowanie brzydotą, tym co odrażające, a nawet wstrząsające.

Antoni Sygietyński był pisarzem, który realizował poetykę naturalistyczną z najwyższą świadomością. „Na skałach Calvados” to pierwsza polska powieść naturalistyczna! Pisał ją jakby ilustrując formowany program literacki. Historię zawodów życiowych i dramatu małżeńskiego rybackich bohaterów skonstruował z analityczną precyzją i obiektywizującym dystansem. Styl – staranny i dobitny, miał nadać cechy malowniczości brutalnym i trywialnym rysom środowiska, w którym rządzą instynkty i zawzięta interesowność. Tak więc widać tu wyraźnie naturalistyczne cechy: bohater – egoista, instynkty rządzące nim, chęć wiernego oddania prawdy, „estetyka brzydoty”.

W późniejszej powieści „Wysadzony z siodła” kompozycyjne rygory uległy zachwianiu – niektóre sekwencje rozbudował nadmiernie, inne przedstawił zbyt pobieżnie. Utwór ten był dość słabo zrealizowany artystycznie. Przemiany wewnętrzne bohatera są tylko powierzchownie odnotowane, a sytuacje rażą swoją melodramatyczną jaskrawością. Tytuł tej popularnej w swoim czasie powieści Sygietyńskiego stał się metaforą losów podupadłej szlachty polskiej w okresie popowstaniowym. Pisarz ukazuje losy Sybiraka, który po utracie majątku nie potrafi odnaleźć się w otaczającym go świecie. Przemiany polityczne i społeczne po powstaniu styczniowym, nowe hasła pozytywistyczne, raczkujący kapitalizm, kult pieniądza, nowy system wartości... wszystko to sprawia, że bohater powieści nie przystaje do nowych warunków, a w takiej sytuacji jak on znaleźli się wówczas niemal wszyscy, którzy jeszcze nie tak dawno przelewali krew za ojczyznę.

Sygietyński był także krytykiem literackim. Główne zainteresowanie ówczesnej krytyki skupiało się na oczywiście na literaturze rodzimej, ale pilnie śledzono również piśmiennictwo zagraniczne, przeważnie streszczając i przerabiając wypowiedzi krytyków obcych. Dzięki rozwoju prasy krytyka była coraz częściej uprawiana i w większym zakresie. Tworzono: a) recenzje, b) portret, zwany też wizerunkiem lub zarysem literackim – dot. jakiegoś konkretnego twórcy i c) artykuły dotyczące ogólnych właściwości i funkcji literatury. W pozytywizmie działała znaczna grupa autorów zajmujących się przede wszystkim krytyką, ale tak naprawdę krytyką zajmowali się niemal wszyscy ówcześni pisarze i publicyści i właśnie takim krytykiem (nie był krytykiem-profesjonalistą) był Sygietyński. Prowadził studia o współczesnej powieści francuskiej (1881-1883). Próbowano ustalić cele i zadania literatury: tu znana walka pozytywistów z romantykami, wprowadzanie haseł tendencyjności, prawdy i całego programu pozytywistycznego. Z czasem, w wyniku niepowodzeń literatury w zakresie tendencyjności, przesuwano akcent na „realizm”. Francuska powieść naturalistyczna – czyli to, czym zajmował się Sygietyński – była dość ostro krytykowana za skrajny determinizm, pesymizm, brutalne ukazywanie życia (Flaubert). Sygietyński był natomiast bezwzględnym zwolennikiem Flauberta. Przeprowadził wnikliwą i entuzjastyczną analizę „Pani Bovary” i „Szkoły uczuć”. Udowadniał, że powieść jest pełnoprawnym dziełem sztuki. Rozprawy Sygietyńskiego o literaturze („Współczesna powieść we Francji”) i malarstwie przygotowały wielką kampanię estetyczną rozegraną w latach 1884-87 wokół tygodnika ”Wędrowiec”. Głównym przedmiotem dyskusji było malarstwo. Analizowano malarstwo realistyczne i impresjonistyczne. Wnioski z tych badań można rozciągnąć na literaturę. W dobie pozytywizmu umieszczana była w obrębie „piśmiennictwa” i konfrontowana z nauką. Praca „Wędrowca” przypomniała o przynależności literatury do kręgu zjawisk sztuki.

17. Przełom antypozytywistyczny.

ruch intelektualny, powstały na przełomie XIX i XX wieku w Europie. Dotyczył wszystkich nauk humanistycznych, np. teorii literatury, socjologii, historii itp. Przełom antypozytywistyczny rozpoczęli przedstawiciele nauk ścisłych. Przejawiał się on w zakwestionowaniu metodologii badań nauk pozytywistycznych oraz zachwianiu pewności z owych nauk wyrosłych.

Pozytywistyczna nauka o literaturze opierała się na przekonaniu, że poznanie może pretendować do miana naukowego, zaś zakres wiedzy obejmował jedynie to, co jest dane faktycznie i nie badał kwestii związanych z bytami pozornymi. W czasie pozytywizmu podstawową dziedziną w literaturoznawstwie była historia literatury. Badano najczęściej pojedyncze dzieła, a ewentualna analiza grupy dzieł zmierzać miała do sformułowania praw ogólnych, które rządziłyby literaturą. Antypozytywiści sprzeciwiali się genetycznemu charakterowi owych badań, w odróżnieniu od pozytywistów uważali, że odtworzenie przyczyn i źródeł powstania utworu nie jest konieczne w jego analizie. Krytykowali również psychologizm w badaniach literackich, często stosowany przez pozytywistów, uważających dzieło za zapis biografii autora. Przeciwko pozytywizmowi wystąpili myśliciele związani z prądami umysłowymi takimi jak: neoidealizm, fenomenologia, estetyzm. Koncepcje neoidealistów takich jak Wilhelm Dilthey, czy Henri Bergson przyczyniły się do przełamania barier między dziedzinami wiedzy. Kwestia ta charakterystyczna jest dla prac postmodernistycznych, gdzie literatura często badana jest przy użyciu narzędzi filozoficznych lub antropologicznych.

Proces nazywany “antypozytywistycznym przełomem” rozpoczął się już we wczesnych latach 80. XIX wieku. Przed rokiem 1890 widoczne są dekadenckie postawy, kryzys niektórych pozytywistycznych wartości, optymizmu ewolucyjnego i teorii społecznego solidaryzmu. Młode pokolenie na poprzednie patrzyło z brakiem zaufania. Brak indywidualizmu dostrzegało w rozwoju techniki i przemysłu. Młodzi krytykowali komercję, sposób zachowania filistrów i coraz większa rolę, jaka odgrywał pieniądz. To sprawiało, że bliższy im był irracjonalizm, parapsychologia, magia. Młode pokolenie będąc w opozycji do pozytywizmu, sprzeciwiało się głównie niezawodności prawd naukowych, równości stawianej między wiedzą humanistyczną i przyrodniczą oraz doskonałości nowożytnej myśli. Dopiero wielkie pytanie przełomu o metody poznania naukowego pozwoliło naukom humanistycznym oddzielić się od przyrodniczych, mając za argument to, iż nauki przyrodnicze mieszają metody skuteczne w przypadku poznania rzeczywistości zewnętrznej z metodami poznania tej dziedziny życia ludzkiego, którą możemy nazwać życiem duchowym lub wewnętrznym. Odmienność przedmiotów badań ostatecznie oddzieliła więc nowe nauki: idiograficzne ( idios- szczególny, graphein- pisać), czyli jednostkowe i niepowtarzalne od nauk nomotetycznych ( nomos- prawa, thetos- ustanowiony), czyli zajmują się wyjaśnianiem zjawisk zewnętrznych świata (zewnętrznych wobec wspomnianego już świata duchowego). Pozytywistyczna nauka o literaturze opierała się na przekonaniu, że poznanie może pretendować do miana naukowego, zaś zakres wiedzy obejmował jedynie to, co jest dane faktycznie i nie badał kwestii związanych z bytami pozornymi. W czasie pozytywizmu podstawową dziedziną w literaturoznawstwie była historia literatury. Badano najczęściej pojedyncze dzieła, a ewentualna analiza grupy dzieł zmierzać miała do sformułowania praw ogólnych, które rządziłyby literaturą. Antypozytywiści sprzeciwiali się genetycznemu charakterowi owych badań, w odróżnieniu od pozytywistów uważali, że odtworzenie przyczyn i źródeł powstania utworu nie jest konieczne w jego analizie. Krytykowali również psychologizm w badaniach literackich, często stosowany przez pozytywistów, uważających dzieło za zapis biografii autora.

18. Poezja

POEZJA ASNYKA

- początkowo był naśladowcą dysonansowej, patetyczno- szyderczej retoryki i obrazowania wizyjnego wielkich romantyków

- w wypowiedzi poetyckiej starał się osiągnąć celność i umiarkowaną dobitność słowa, jasność obrazowania, zwięzłość i przejrzystość kompozycyjną

- unikał wyrazów rzadkich i nieaprobowanych przez normy języka warstw kulturalnych

- słownictwo: dużo wyrazów oznaczających przedmioty abstrakcyjne i psychiczne oraz takich o szerokim zakresie a ubogiej treści znaczeniowej

- poezja ta nie dostarcza silnych bodźców wyobrażeniowych

- jego mocna strona to wersyfikacja( z jednej strony posłuszny powszechnie obowiązującym rygorom, które wierszowi nadają mechaniczną regularność, z drugiej wykazywał wiele inwencji w budowie układów stroficznych)

- górował nad rówieśnikami kulturą i dyscypliną poetycką i starannie wypracowaną formą poetycką

- w jego twórczości przewija się motyw wspólny dla całego pokolenia – skargi na boleść i nędzę żywota, utrata wiary w ziszczenie się ideałów, wstręt do powszechnego oportunizmu i miałkości, potępienie współczesnej sceny świata, w której panuje zbrodnia ,a siła triumfuje nad prawem

-Asnyk zestawiał świat harmonii i pogody antycznej z nędza współczesnego bytowania

- stopniowo wycisza się u niego bunt i rozpacz , ustępuje miejsca elegijnemu uspokojeniu

- najczęściej poezja uczucia niedopowiedzianego i niespełnionego; w poincie często ujawnia się płytkość i zmienność uczuciowa partnerki

* cykl „W Tatrach”- próba utrwalenia w poetyckim słowie urody tego regionu , najbardziej plastyczne są zmienne ale łagodne aspekty krajobrazu górskiego

- poeta odrzuca programowo rekwizyty romantycznej fantastyki

- opisywany krajobraz przynosi mu impulsy do refleksji światopoglądowe

- od połowy lat 70. = coraz częściej pojawiają się wierzy, w których poeta wyraża swe nowe credo światopoglądowe

CREDO: pojawia się w różnych fragmentarycznych, nie zawsze zgodnych ze sobą wariantach, przeświadczenie, że przemijalność to powszechne prawo istnienia, ale ta przemijalność jest ukierunkowana= odbywa się konfliktowo, droga przemocy, okupiona bywa ofiarami, zmierza ku harmonii i doskonałości, samo dążenie do urzeczywistnienia dobra i poznania prawdy nadaje sens egzystencji ludzkiej

- Asnyk starał się zająć pozycję odrębną i samoistną wobec współczesnych prądów ideowych, od romantycznych idealistów domagał się zerwania z iluzjami i czynnego współudziału w kształtowaniu rzeczywistości, ale apelował też o szacunek dla duchowej zdobyczy przeszłości

- w wierszach rocznicowych z lat 80. przypominał jak wielkie zasługi dla utrzymania bytu narodowego posiadała poezja romantyczna i czyn powstańczy

-„Nad głebiami”- cykl sonetów , zawiera poetycką syntezę światopoglądu Asnyka( prawem rzeczywistości jest nieuchronna przemijalność wszystkich zjawisk, ale na tym podłożu dokonuje się ewolucyjny postęp , jego czynnikiem sprawczym jest solidarność i altruistyczna ofiara

*Asnyk nakreślił też swoje przeświadczenia filozoficzne

- poznanie ludzkie jest względne, antropomorfizujące i ograniczone do zjawiskowej przestrzeni rzeczywistości

- ontologia poety nosi charakter spirytualistyczny

- rzeczywistość ma charakter deterministyczny, podległa jest niezłomnym prawom ale ukierunkowanym w stronę ideałów dobra i harmonii

LIRYKA KONOPNICKIEJ

- zwróciła na siebie uwagę późno ( w 1876 r.) postromantycznymi impresjami na tle krajobrazu pienińskiego(„W górach”) i sielankowym „Romansem wiosennym”

- w kilku wierszach manifestuje solidarność z pozytywistycznym kultem nauki i oświaty,a także ufność w ewolucyjny postęp i nadrzędną harmonijność świata

* nurt główny twórczości Konopnickiej:

- zwrot ku nizinom społecznym, by odsłonić panującą tam nędzę , ciemnotę i demoralizacji, wywłaszczenie jednostki z jej ludzkich praw i możliwości rozwoju duchowego

- czasem protest społeczny przybiera formę buntu wobec Opatrzności przyzwalającej na zło lub obojętnej, potem przeradza się w generalny protest przeciwko bolesnej absurdalności bytu

- w sferze religijnej gorycz i zwątpienie często przechodzą w błagalną skargę i poddanie się wszechmocy Boskiej, w sferze społecznej przeczucia rewolucyjne sąsiadują z apelami o braterstwo, zgodę , wybaczenie win i krzywd

- jej apele programowe potępiały marazm i konformizm, głosiły przywiązanie do ziemi ojczystej, miłość i szacunek dla ludu, wzywały do życia aktywnego i odważnego , które stawia sobie wielkie cele i zdolne jest do wielkich ofiar

- Konopnicka była najbliższa romantycznemu pojmowaniu poety jako wieszcza, duchowego rzecznika narodu

- początkowo swe przesłanie ideowe wypowiadała w wierszach retoryczno-refleksyjnych( wyznania, pouczenia, skargi, apele)- cechy: patetyka hiperboli i przejaskrawień, zestawienia kontrastowe, układy enumeracyjne i anaforyczne, rozwlekłość toku lirycznego, jednostajność obrazowania opartego na wzorach romantycznych

-pisała „Obrazki” z życia nędzarzy miasta i wsi

* liryki ludowe( cykle „Wieczorne pieśni, Na fujarce, Z łąk i pól, Piosenki i pieśni, Po rosie”)

- nawiązują do dziedzictwa pieśni ludowej m.in. w ukształtowaniu sytuacji lirycznej, doborze składników świata poetyckiego, zasadzie paralelizmu przyrody i spraw ludzkich, użyciu swoistych epitetów i zdrobnień

- podmiot liryczny to bohater chłopski, który wyraża swa bezradna gorycz, rozpaczliwą determinację i przebłyski gniewnego buntu, tęskność, smutek, łzy sieroce pokrzywdzonych i bezsilnych

- czasem wyraża Konopnicka swoje poczucie tułactwa i tęsknoty do ojczyzny

- sprawom ludzkim towarzyszy przyroda wiejska

- wąski ale artystycznie cenny i oryginalny nurt liryki intymnej- dyskrecja i powściągliwość wyznań , subtelna barwa wyrażanych uczuć

- Konopnicka bardzo często powtarza te same myśli w obrębie jednego tekstu ale także w innych utworach, co sprawia że poszczególne rzeczy zaczynają nużyć

- w poezji czerpała z dorobku Lenartowicza i Słowackiego

- posiadała ogromną inwencję i wrażliwość wersyfikacyjną

- rytmami ludowymi posługiwała się także w swej liryce osobistej

- upodobała sobie tok sylabotoniczny

- często wprowadzała rymy męskie wymiennie z żeńskimi lub przeplatała wiersze rymujące się z nierymowanymi

- stosowała bogaty system powtórzeń- refreny paralelizmy, konstrukcje łańcuchowe uzyskując tym efekt intensywnej śpiewności

19. Dramat

1. Uwagi wstępne – postromantyczny dramat polityczny

W okresie pozytywizmu twórczość dramatyczna była uprawiana głównie z myślą o realizacji scenicznej. Było to efektem postępującego uzawodowienia pracy literackiej.

Dbano o teatr rodzimy, np. poprzez organizowanie konkursów dramatycznych w Warszawie, Krakowie i Lwowie przez dyrekcje teatrów i redakcje czasopism.

mimo tego dorobek dramatyczny nie dorównuje prozie! (tendencja w Europie)

Bo: zasady werystycznego odtworzenia rzeczywistości, przenoszone na dramat z prozy, wypaczały ewentualną fantastykę czy niezwykłość; karykatura i groteska zostały ograniczone do farsy; teatr miał mieć oddziaływanie dydaktyczne oraz pełnić funkcje odpoczynkowo-rozrywkowe; na teatr bardziej ostrzyła sobie zęby cenzura, a opinia publiczna krytykowała sceny obyczajowe;

Efekt 1.: KOMFORMIZM IDEOWY, KOMPROMISOWOŚĆ ARTYSTYCZNA.

Efekt 2.: śmierć romantycznego dramatu filozoficzno-politycznego ( Felicjan Faleński, Tańce śmierci, 1899r.; przekształcony z w.w na wielogatunkową mozaikę – fragmenty prozy filozoficzno-religijnej, satyry, podniosłej prozy wizyjnej; generalnie, była ona ociężała, wtórna i trywialna i dowiodła, że mimo iż Faleński miał dobre pomysły, to nie umiał ich realizować);

• Tematyka powstań narodowych, np. Andrzej Edward Koźmian, Rok 1846 czy Leonard Sowiński, Na Ukrainie, 1875r. ( L.S. ilustruje typowe sytuacje ideowo-społeczne, inne cechy: uczuciowość, martyrologia, tajemniczość, dosyć duża energia ekspresji;);

• 1875r. – Ludwika Broel-Plater, Dramat bez nazwy, krytyka „czerwonych”,

• Aureli Urbański – cykl dramatów; nastrój patetyczny, podniosły, egzaltacja, solidarność patriotyczna;

Problem z terminologią – płynność gatunków i podgatunków, rozchwianie granic (np. „komediami” nazywano farsy oraz utwory oparte na poważnych konfliktach o wydźwięku satyrycznym, uboczne epizody komiczne, żarty słowne czy utwory o pomyślnym zakończeniu);

1. Komedia tradycyjna i komediofarsa

Aleksander Fredro tworzył np. utwory jednoaktowe czy monologi humorystyczne, dążył do uwspółcześnienia tematyki i techniki,

Komedie pośmiertne Fredry drobne, artystycznie najsłabsze, pochodzą z lat popowstaniowych;

Jan Aleksander Fredro głównie jednoaktówki, opierają się na sztucznie skonstruowanym założeniu, z którego wynikają jaskrawe, a niekiedy trywialne, rezultaty komiczne; postacie są stereotypowe, do znędznienia manifestują jedną cechę charakteru, a akcja jest ospała;

Józef Bliziński, Michał Bałucki utwory na pograniczu komedii i farsy; najbliżej im do fredrowskich tradycji gatunku; pozornie osnowę utworów stanowi tu miłość z przeszkodami lub też powstanie czy przemiana tego uczucia w sercach młodych bohaterów; w istocie jednak pierwszy plan utworu zajmują przedstawiciele starszego pokolenia lub niepożądani konkurenci do małżeństwa; często pojawia się grupa postaci reprezentujących to samo zjawisko moralno-obyczajowe w różnych jego odmianach; szczęściu amantów zagrażają niepomyślne dla nich plany matrymonialne, chciwość, próżność etc.; cechy te ujawniają się w karykaturalnym wyolbrzymieniu, postacie komediowe są z reguły prostoduszne i ograniczone, nawet wtedy, gdy działają podstępem, łatwo dają wiarę zasłyszanym sądom i łatwo zmieniają powzięte postanowienia; główne środki działania czarnych bohaterów to oszustwo i plotka, ale z fortelu i swoistego szantażu nie rezygnują również bohaterowie pozytywni; rozwojowi akcji służy często podsłuchiwanie, szczególne zbiegi okoliczności, sytuacyjne i słowne qui pro quo ( ulubione źródło komizmu);

J.B., np. Szach i mat, Marcowy kawaler związek szlachcica z chłopką, która zwycięża nad ziemiańską konkurentką, bo – siła zmysłów do szlachcia; rzecz dzieje się przeważnie w środowisku szlachty wiejskiej, na fabułę składają się spory spadkowe, zabiegi o zamążpójście, polowanie na posag, w którym ujawnia się i kompromituje chciwość i ograniczoność bohaterów;

M.B. świat komedii to średnio zamożne warstwy mieszczańskie – kupcy, właściciele kamienic, urzędnicy, żyjący z renty „kapitaliści”, zdarzają się tutaj również przedstawiciele środowiska szlacheckiego;

Różna tematyka: wczesna faza twórczości (Polowanie na męża, Radcy pana radcy, Pracowici próżniacy, Krewniaki, Sąsiedzi) ośmieszenie pogoni za tytułami i godnościami, ambicji niewspółmiernych w stosunku do kwalifikacji, służalczo-snobistycznego stosunku do arystokracji i sfer rządzących, naiwnego chłopomaństwa lub obskurantyzmu w sprawie oświaty ludowej;

późniejsza faza twórczości (Nowy dziennik, Szwaczki) ataki na demoralizację dziennikarstwa, dekadentyzm, dworowanie z emancypacji kobiet (również w fazie pierwszej);

• Bałucki to tradycjonalista, nowe sytuacje społeczno-polityczne przedstawia w karykaturze;

• karykatura bohaterów sprawia, że postacie otrzymują rysy naiwne i prymitywne; wówczas traci ona kontakt satyryczny ze swym obiektem,

• rzadko udaje się Bałuckiemu przez groteskę uzyskać dobitny skrót satyryczny;

• znaczna część komedii tylko UBOCZNIE zmierza ku celom satyrycznym, albowiem góruje w nich pierwiastek rozrywkowy; autor wysnuwa przeważnie fabułę ze spraw drobnych, konfliktów łatwych do rozwiązania, często o nikłym współczynniku prawdopodobieństwa,

np. „Grube ryby” iluzje starszych panów co do swej atrakcyjności małżeńskiej, oparte wyłącznie na słownych nieporozumieniach i niedomówieniach,

• siłą komedii B. jest szybka zmiana sytuacji fabularnych, duże nasilenie ruchu scenicznego i oszczędność słowa w konstruowaniu dialogów;

• komizm postaci wynika najczęściej z rozbieżności między ich słowem a postępowaniem, między własnym mniemaniem o sobie a oceną zarówno otoczenia, jak i przewidywanych odbiorców utworu;

• początek marionetkowe uproszczenie postaci, później – figury bardziej zindywidualizowane,

• komizmowi przychodzi w sukurs dowcip słowny – jowialne dwuznaczniki, chwyty parodystyczne, a w większej jeszcze mierze jaskrawy, lecz teatralnie niezawodny komizm sytuacyjny;

• dzięki w.w czynnikom komedie B. stanowiły wdzięczny materiał dla kreacji aktorskich i w latach 80. wysunęły go na pierwsze miejsce w rodzimym repertuarze teatralnym;

• później linia jego twórczości opada rozwadnianie własnych pomysłów, nieudane próby innowacji warsztatu;

1. Komedie Norwida

Pomiędzy komedią wysoką a dramatem rozpościerają się: „komediodrama” (Aktor), „fantazja” (Za kulisami), „tragedia biała” (Pierścień wielkiej damy), jednoaktówka Miłość czysta u kąpieli morskich,

inspiracją była francuska „komedia serio”; poeta kształtował tu własną formę gatunkową, w której panuje „nagie, wielkie Serio”, nie dochodzące jednak do krwawego i gwałtownego rozwiązania, a nad fabułą wziętą z życia potocznego nadbudowują się znaczenia symboliczne o zasięgu zarazem aktualnym i uniwersalnym; na konflikt nakładają się różne inne czynniki, np. cierpienie bohatera zakochanego w chłodnej i kapryśnej wielkiej damie oraz spór poety czy artysty ze społeczeństwem, które lekceważy sztukę lub ceni w niej tylko rozrywkę lub tendencję;

Tematyka: konflikt między jednostką samotną, wrażliwą, o wysokim poczuciu godności osobistej, a bezdusznym i nieautentycznym otoczeniem; strefy salonów i sfery mieszczańskie,

różne warianty konfliktów; Pierścień wielkiej damy następuje jakby rozbudzenie wewnętrzne lekkomyślnej hrabiny, która, wzruszona cierpieniem upokorzonego poety, ofiarowuje mu swą rękę – ale w tym szczęśliwym finale dopatrywać się można także ironicznych podtekstów;

Takie sytuacje rzuca Norwid na rozległe tło „cywilizacyjnej-całości-społecznej”.

Miłość czysta u kąpieli morskich miniatura teatralna; oscylując subtelnie między ironią a patosem, rysuje tu Norwid przemianę uczuciową, która w ciągu jednego dnia oddala od siebie jedną, a zbliża drugą parę czworokąta dystyngowanych bohaterów;

• komedie – nad starciami słownymi przeważają dialogi konwersacyjne, refleksje monologowe obfitujące w sentencje i aforyzmy, oraz wstawki liryczne,

• drobne i pozornie błahe okoliczności kryją w sobie doniosłe i rozległe znaczenia symboliczne;

• także w stylu panuje prawo ściszania efektów;

• niekiedy występuje osłabienie dynamiki zdarzeniowej,

• pewną statyczność swych utworów rekompensował Norwid uruchamiając „dramatyczny ciąg scenicznych gestów”, a więc pozasłowne tworzywo dramatu;

• utwory mają głównie charakter kameralny,

Utwory dramatyczne Norwida opublikowano dopiero w naszym stuleciu. To znaczy, w XX wieku. ;)

Tylko Pierścień wielkiej damy i Miłość czysta zachowały się w całości; rękopisy innych utworów są w różnym stopniu zdefektowane.

1. Komedia społeczna i dramat w latach siedemdziesiątych

Panujący typ komedii wysokiej stanowiła tzw. „komedia społeczna”, wzorowana w pomysłach fabularnych i w technice na sztukach Sugiera, Dumasa-syna i Sardou.

Początki w Polsce – schyłek lat 50. XIX wieku (Jan Chęciński, Wacław Szymanowski); lata 70. – pełny rozwój ( doba panowania powieści tendencyjnej)

W tym czasie komedia społeczna pod wieloma względami była jej scenicznym odpowiednikiem.

• temat był wyraźnie osadzony w aktualności i odnosił się do takich zjawisk, które uważano za doniosłe w skali społecznej;

• postacie najczęściej uprofilowane były ze względu na swą reprezentatywność dla pewnych środowisk czy postaw; niemal bez wyjątku należą one do sfer posiadających i inteligencji; w dziedziny życia ludowego utwory te nigdy nie trafiają,

• panowała satyra poważna, ustępując niekiedy miejsca tonacji dramatycznej lub sentymentalnej; dla pierwiastka komediowego przeznaczony był tylko plan dalszy,

• rzadko obleka się współczesna tematyka społeczna w formę dramatu lun komedii dawnego pokroju, zlanie się dramatu i komedii w jedno,

• kolizje fabularne kształtują się na linii: pieniądz – prestiż społeczny – miłość;

• sprawy uczuciowe, choć nieraz o rozwiązaniu akcji decydują, traktowano raczej pobieżnie niż dwa pozostałe czynniki konfliktowej sytuacji, bo w niej właśnie mieścił się ładunek satyryczny utworu,

• ze względu na cele dydaktyczne posługiwano się szeroko dialogiem charakteryzującym, który ujawniał moralno-intelektualne cechy postaci: ich ocenie i wnioskom uogólniającym służyły także obszerne wypowiedzi rezonerów; dydaktyzm starano się uatrakcyjnić błyskotliwością a czasem komizmem ripost dialogowych, ale przede wszystkim miała go rekompensować zajmująca fabuła – na tyle zawikłana, by utrzymać w napięciu zaciekawienie odbiorcy, a na tyle przejrzysta, by nie powodować trudności w odbiorze; była to najczęściej jakaś „intryga” w dosłownym znaczeniu, działanie w złej wierze posługujące się podstępem, oszustwem czy szantażem, prowadzące do sytuacji melodramatycznych, udaremnione dopiero w końcowych scenach utworu; rzadziej motorem akcji są działania postaci dodatnich,

• rzeczywistość przedstawioną starano się konstruować tak, by wszystkie jej składniki podporządkowane były rozwojowi głównej linii fabularnej,

• budowa: tradycyjnie zbudowana akcja dramatyczna (ekspozycja – punkt kulminacyjny + perypetie – rozwiązanie),

• z reguły silne efekty niespodzianki, stawiające znak zapytania nad dalszym przebiegiem akcji umieszczano w zakończeniu każdego aktu;

• w akcie przedostatnim budowano wielką scenę zbiorową, gromadzącą wszystkich bohaterów sztuki; tu znajdował się jej punkt kulminacyjny, to jest moment, w którym zbiegają się wprowadzone dotąd motywy konstrukcyjne, a napięcie sięga szczytu; następuje wówczas albo ostra konfrontacja sił przeciwstawnych, albo sytuacja najtrudniejsza dla głównego bohatera, albo wreszcie nieoczekiwany wypadek, który zmienia dotychczasowy kierunek zdarzeń i przesądza o zakończeniu utworu; zdarzenie to staje się często probierzem charakteru i moralności uczestniczących w nim postaci;

twórcy: Edward Lubowski zwracał uwagę głównie na szczegółowe wymodelowanie postaci, mniej dbał o dopracowanie konstrukcji fabularnej,

Zygmunt Sarnecki zawiłość wielowątkowej intrygi, niezręczność pomysłów fabularnych, raczej nie był zbyt doceniany,

Kazimierz Zalewski bardzo pomysłowy, umiejętnie stopniuje efekty; „polski Sardou”;

w.w twórcy starają się o konwersacyjną potoczność, a niekiedy dowcip replik dialogowych, na ogół jednak nie umieją uwolnić się od szablonów organizacji retorycznej i zindywidualizować wypowiedzi swych postaci; często posługują się obszernymi tyradami i monologami patetyczno-sentymentalnymi lub moralizatorskimi;

• w komedii społecznej lat 70. głównym obiektem ataku satyrycznego był wzorzec życiowy, w którym wartości naczelne to majątek, prestiż pochodzenia i tytułu rodowego oraz egoistyczne używanie;

• w rozmaitych odmianach występuje tu Epidemia (Narzymski), Febris aurea (Sarnecki), Gonitwy (Lubowski) za pieniądzem, zachłanne i wyzbyte ze skrupułów moralnych – oszukańcze interesy i spekulacje giełdowe, małżeństwa zawierane dla majątku i machinacje spadkowe, wyzysk podwładnych i służalczość wobec bogaczy; z potępieniem spotyka się również marnotrawstwo, gry hazardowe, pasożytniczy i rozwiązły tryb życia – traktowane jako typowe wady środowiska arystokratycznego;

• atakowanie z jednej strony arystokratycznych przesądów, z drugiej – snobizmu dorobkiewiczów, zafascynowanych tytułem rodowym propagowanie, przy potępieniu handlu małżeńskiego, zbliżenia między ziemiaństwem a innymi sferami społecznymi – „przesądy znikają wtedy, gdy zejdzie się uczciwy z uczciwym” (Lubowski); zbliżenie takie okazuje się jednak trudne do osiągnięcia na skutek wiekowych konfliktów i uprzedzeń, gdy partnerem jest asymilujący się Żyd dramaty o wyraźnie pesymistycznym finale, w innych zaś do pomyślnego zakończenia należy ratunek bohaterki przed przymusowym małżeństwem z żydowskim baronem czy bankierem;

• głoszenie ideałów pracy organicznej - użytecznej i uczciwej, a opromienionej spokojnym szczęściem u domowego ogniska; rzecznikami zasad pozytywistycznych, przeważnie deklaratywnych, są przedstawiciele młodego pokolenia – gospodarni ziemianie, zaradni inżynierowie i architekci, często pochodzenia plebejskiego, sprzymierzeni z rozumnymi przedstawicielami starszej generacji; program organicznikowski interpretowany jako transformacja romantycznych ideałów narzucona przez przymusy rzeczywistości;

• kult pieniądza, sukcesu i użycia przedstawiono jako następstwo lub przynajmniej wynaturzenie czy strywializowanie światopoglądu pozytywistycznego np. ówczesna komedia warszawska nie sięgała na ogół, choćby ze względów cenzuralnych, w szersze regiony spraw światopoglądowych; przygodnie tylko próbowali posłużyć się formą komedii satyrycznej stańczycy w swych porachunkach z tromtadracją i karierowiczostwem politycznym,

komedie społeczne lat 70. to utwory mało zróżnicowane pod względem tematycznym i konstrukcyjnym; jakiekolwiek odchodzenie od schematów spotykane jest bardzo rzadko,

Np. Aleksander Świętochowski (alias Władysław Okoński) (Niewinni, Piękna, Ojciec Makary) brak pierwiastków komicznych w utworach, teza (jak u Dumasa-syna) ma charakter paradoksalny, jest wyzwaniem rzuconym panującej opinii, a dotyczy uniwersalnych problemów filozoficzno-etycznych; treści światopoglądowe o subiektywnym zabarwieniu wyrażał Świętochowski poprzez patetyczne tyrady lub ostre starcia dialogowe swych postaci psychologicznie jednowymiarowych, za to nieodmiennie sprawnych i efektownych w autoanalizie, ironii czy inwektywach; paralelizmy, gradacje i antytezy nadają ich zdaniom kunsztowną regularność, pojęcia ogólne są kwieciście metaforyzowane i peryfrazowane, kluczowe poglądy otrzymują kształt hiperbolicznych lub paradoksalnych aforyzmów i sentencji; niekiedy jednak ich treść pojęciowa jest mglista i nie dość zharmonizowana z sensem rozwoju dramatycznych wydarzeń; kunsztowna retoryka intelektualna kłóci się przy tym zarówno z werystycznym ujęciem rzeczywistości przedstawionej (skądinąd bardzo ubogiej w realia), jak i melodramatycznymi gestami i sentymentalną wylewnością bohaterów w sferze życia prywatnego.

5. Komedia społeczna i dramat w latach osiemdziesiątych.

a)Zmiana charakteru komedii społecznej

- osłabienie krytyki zachłanności materialnej,

- częściej jest ukazywane drugie pokolenie przemysłowców jako te, które zaraża się lekkomyślną rozrzutnością i próżniactwem

- temat uprzywilejowany to zadrażnienia i konflikty między arystokracją i mieszczaństwem ( następstwo transakcji małżeńskich, w których za nazwisko płaci się posagiem) dołączają do tego konflikty wyznaniowo-ideowe), np. Zalewskiego „Górą nasi”, „Nasi zięciowie”, „Małżeństwo Apfel”( pojawia się tu postulat asymilacji Żydów)

- pojawia się też kwestia konfliktów polsko- niemieckich- np. Zalewskiego „Friebe”, Asnyka „Bracia Lerche”

- usiłowanie pisania o kwestiach politycznych( mimo cenzury!!)

Przykłady:

• Lubowski „Osaczony”= polityka tłem dla konfliktów sfery życia prywatnego

• Sienkiewicz „Na jedną kartę”= cechy bohatera mogą sugerować jego przekonania polityczne

• Sarnecki „Słonecznik”, Zalewski „Górą nasi”= bardziej wyeksponowane stanowiska polityczne, spór toczy się między konserwatywną arystokracją a liberalną burżuazją pochodzenia niemieckiego

• Aleksander Mańkowski- komedie : „Minowski”- demokraci pokazani są jako łajdacy, sympatia autora jest po stronie arystokracji; „Dziwak”= gloryfikacja misji społecznej arystokracji

- komedia społeczna była bardziej skrępowana i lękliwa w diagnozach społecznych niż powieść

b) „ Dusze nieśmiertelne” Świętochowskiego( trylogia: „Ojciec Makary”. „Aureli Wiszar”, „Regina”)= jedyna bardziej ambitna i odważna próba ujęcia wielkich problemów epoki

- „ Aureli Wiszar”= bohater, utopista, podejmuje próbę urzeczywistnienia wielkiej reformy społecznej dając robotnikom udział w zyskach swej fabryki, osaczony przez innych przemysłowców ginie w czasie pożaru fabryki z rąk tłumu

-„Regina”, „Ojciec Makary”= tytułowi bohaterowie giną prowadząc działalność oświatowo- misyjną w Afryce, przez to, że nie chcą stać się współwinnymi kolonialnej grabieży, która dzieje się tam przy współudziale przedstawicieli Watykanu

- Krytyka kapitalizmu jest w tych dramatach połączona z nieufnością wobec ludu i strachem przeciw ich działaniom rewolucyjnym

- pisarz swoją sympatię zwraca ku samotnym, heroicznym jednostkom, które walczą ze światem w imię sprawiedliwości, ale jednak zostają uśmierceni

6. W stronę naturalizmu i modernizmu

- 2 poł. lat 80.- nowe pokolenie pisarskie wkracza w świat dramatu: St. Rzewuski, Gabriela Zapolska, Marian Jasieńczyk, Aleksander Alfred Konar

- starsze pokolenie usiłuje przystosować się do nowej atmosfery literackiej- Zalewski, Lubowski, Sarnecki

a) tworczość:

- oscyluje pomiędzy tematyką Dumasowskiej „ sztuki z tezą” a naturalizmem

- widać oddziaływanie dramatu postaw moralnych Ibsena i Sudermanna

- pojawiają się: zwiększona troska o prawdopodobieństwo i iluzyjność scenerii i dialogów, eksperymenty naruszające konwencję werystyczną

- słabną związki gatunkowe z tradycyjną komedią słabną

- konstrukcja fabularna dąży do katastrofy pozytywnych bohaterów, lub każe im cierieć za zwycięstwo moralne

- wymowa komedii staje się pesymistyczna

- utwory często otrzymują podtytuł „dramatu”

- typizację satyryczną zastępuje konstrukcja indywidualizująca z naciskiem na skomplikowanie psychologiczne i niejednoznaczną wartość moralną postaci

- tematyka: na dalszy plan schodzą sprawy interesu i majątku , a jeżli już , to sa podporządkowane działaniu namiętności osobistych

- motywy róznego pochodzenia są tu niespójnie pomieszane

- przeważają rozmaite warianty motywu „cudzołóstwa” przedtem surowo tępione przez cenzurę obyczajową

- główną bohaterką jest najczęściej kobieta-1) awanturnica, z nałogami, kierująca się instynktami, nad którymi nie umie zapanować, 2)występna i sprzedajna uwodzicielka, 3)uwięziona i porzucona dziewczyna, 4) kobieta, która porzuca narzucone jej małżeństwo by związać się z kochanym człowiekiem nie dbając o legalne formy tego związku, 5) tragiczna grzesznica popełniająca wiarołomstwo pod wpływem ślepej namiętności

Przykłady: 1)Konar „Hrabina Sylwia”, Lubowski „Bawidełko”, Sarnecki „Półdiablę”, 2)Bliziński „Chwast”, Rzewuski „Mściciel”, Zalewski „Łotrzyca”, 3)Koziebrodzki „Nauczycielka”, Gawalewicz „Stare długi”, Zalewski „Prawa serca”, 4) Jasieńczyk „Lena”, 5) Rzewuski „Optymiści”, Zalewski „Ogniwa”,

- postacie te rzadko podlegają potępieniu( tylko u starszych pisarzy się to zdarza), zwykle mają budzić współczucie, czasem nawet górują odwagą i wewnętrzną prawością nad swym otoczeniem

- widać też apologię kobiety zdobywającej samodzielnośći niezależność życiową- np. Rzewuski „Dr Faustyna”

- panuje w tych utworach zazwyczaj tonacja melodramatyczna – wiele scen krzywdy, rozpaczy, cierpienia, poświęcenia

- kontrastowe dopełnienie tych utworów to frywolność w sposobie ujęcia tematu zdrady małżeńskiej ukazujące się w komediofarsie ostatniego dziesięciolecia XIX wieku- np. Lubowski „Przyjaciółka żon”

b) Gabriela Zapolska

- pisała sztuki psychologiczno- obyczajowe np. „Żabusia” , „Mężczyzna”

- przyjmowała wobec postaci postawę ironiczną

-w początkowych utworach widać pierwiastek moralizatorski

- widać u niej pewną skłonność do efektów melodramatycznych

- jest obserwatorką kryzysu moralności mieszczańskiej w sferze życia małżeńskiego i erotycznego

- ujawnia w swych postaciach ślepotę moralną, chęć obrony samego siebie przed , niebezpieczną prawdą, nie do końca świadome mechanizmy, które mają uwznioślać egoizm postępowania

- wiele postaci uzyskuje u niej wielowymiarowość psychologiczną

- gorzej udawały się jej postacie pozytywne, zwłaszcza te, które miała cechować dojrzałość intelektualna i prawość charakteru

- Zapolska miała doskonałe umiejętności warsztatowe: każdy fragment tekstu wzbogaca rysunek psychologiczny postaci, buduje sytuację dramatyczną i posuwa naprzód tok zdarzeniowy==== taki typ współczesnej komedii obyczajowej rozwijał się dalej w naturalistycznym odłamie dramaturgii młodopolskiej- Jan August Kisielewski, Włodzimierz Perzyński, a także w późniejszym pisarstwie Zapolskiej-„ Moralność Pani Dulskiej”, „ Ich czworo”, „Panna Maliczewska”

- Zapolska wprowadza do teatru aktualną tematykę społeczno- polityczną w formie reportaży scenicznych

- cechy reportaży scenicznych Zapolskiej:

• jaskrawa kontrastowość nastrojów

• silne efekty wzruszeniowe

• bogata widowiskowość

• znajdują się na pograniczu repertuaru popularnego

• autorka manifestuje w nich swe powierzchowne i chwilami naiwne sympatie dla ruchu niepodległościowego i socjalistycznego

Przykłady:

-„Tamten”- obraz brutalnych i podstępnych metod działania carskiej żandarmerii wobec ruchu spiskowego w Królestwie

-„ Tresowane dusze”- tematem jest bunt bohatera przeciw machinacjom i terrorowi pieniądza panującemu w świecie dziennikarskim

- „ Zaszumi las”- spory ideowo- polityczne w emigracyjnym środowisku socjalistycznym

- „ W Dąbrowie Górniczej”, „Car jedzie”- nawiązanie do aktualnych wydarzeń politycznych- strajków górniczych i przyjazdu cara Mikołaja II do Warszawy

c) inne informacje

- początkowo dramat naturalistyczny omijał tematykę ludową

– jedyny znaczny wyjątek to „Świat się kończy” Jana Kasprowicza: akcja toczy się na wsi ogarniętej przez procesy kapitalizacji i rozwarstwienia klasowego, opisywane są konflikty na tle sprawy własności ziemi i jej dziedziczenia, wiejscy bogacze są ukazani jako brutalnie napastliwi i bezwzględnie wyrachowani, z kolei agresywne postawy biedaków są zdeterminowane przez groźbę utraty gruntu i deklasacji

7. Dramat historyczny

- pojawiał się w literaturze krajowej już od połowy wieku ( Małecki, Szajnocha, Szujski, Romanowski), rozpowszechnił się szeroko po 1863

- wybitniejsi dramatopisarze: Felicjan Faleński, Jozef Szujski, Adam Bełcikowski, Wincenty Rapacki, Bronisław Grabowski, Kazimierz Gliński, pojawiły się poszczególne utwory Norwida, Asnyka, Konopnickiej i Zalewskiego

a) cechy:

- źródłem było życie polityczno- obyczajowe Polski XVI- XVII wieku, często też wracano do postaci Bolesława Śmiałego i Jadwigi, kilka razy pojawiły się tematy rodem z legendarnych czasów Słowiańszczyzny pierwotnej, rzadko motywy starożytne, a jeszcze rzadziej te z historii Europy zachodniej późnośredniowiecznej i renesansowej

- dramat ten był naznaczony piętnem świadomej stylizacji lub bezwiednego epigonizmu

- skrzyżowanie różnych wzorców- romantycznych Schillera, Hugo , Słowackiego, Szekspira, czasem konwencji tragedii klasycystycznej i dramatu hiszpańskiego

- przeważnie miał postać synkretyczną

- dominowała tradycyjna budowa 5-aktowa z zawikłaną nieraz fabułą, opartą na intrydze, podstępie, zdradzie, czasem stosowane szekspirowską luźną konstrukcję biograficzną

- wiele scen zbiorowych o widowiskowym charakterze( wynikało to z zabiegania, zwykle bez większych sukcesów, o teatralne powodzenie utworów)

- pod naciskiem tendencji czasu zwiększyła się troska o wierność historyczną, ale tylko w sferze realiów czy ogólnej koncepcji postaci; nie tyczyło się to rozlewnej i emfatycznej retoryki

- obfite wykorzystanie topiki późnoromantycznej

- zamiary i uczucia były wypowiadane do końca

- obszerność wypowiedzi informujących o wydarzeniach pozascenicznych

- osłabione tempo i napięcie dramatyczne

- na ogół zachowana jednolita tonacja podniosłości, rzadko urozmaicana pierwiatkami komicznymi( Faleński, Gliński)

- zatarte różnice między pisarzami czynnymi w dziedzinie dramatu historycznego

- wielokierunkowe eksperymentowanie artystyczne u Szujskiego i Faleńskiego( czyli piszą romantyczny poemat dramatyczny, ale także kronikę historyczną, tragedię antyczną – rozumiesz Migasie zajebiście uzdolnieni ludzie! )

- u Szujskiego zwraca uwagę energia słowa, umiejętność budowania gwałtownych starć dialogowych i wewnętrzne skomplikowanie postaci przeżywających wielkie namiętności, u Faleńskiego- oszczędna a wyrazista ewokacja różnych stylów historycznych( tragedia grecka, proza łacińska, dramat calderonowski), precyzyjna budowa wersyfikacyjna i śmiałe przejścia od patosu do groteski

NURTY DRAMATU HISTORYCZNEGO

1) temat wzięty z przeszłości to tylko tworzywo, obrabiane przez autorów w celu uzyskania sytuacji tragicznych o wymiarach uniwersalnych

- tragizm ofiary spełnionej w imię obowiązku,a) owocnej= Szujski „Królowa Jadwiga”, Faleński „Królowa”, Bełcikowski „U kolebki narodu”; b) daremnej= Faleński „Sofonisbe”

- tragizm silnej indywidualności, zaślepionej namiętnością miłosną, żądzą władzy czy zemstą= Szujski” Zborowscy”, Asnyk „Cola Rienzi”

- tragizm prostolinijnego męstwa i szlachetności ulegającej w walce z podstępem i zdradą= Bełcikowski „Adam Tarło”, Zalewski „Marco Foscarini”, Asnyk „Kiejsut”

- utwory Rapackiego- osią dramatyczną jest konflikt artysty czy postępowego myśliciela z wrogim zacofanym otoczeniem np. „Wit Stwosz”, „Mikołaj Kopernik”

cechy: brak koncentracji dramatycznej, uległość wobec przypadkowych szczegółów materiału historycznego== spora część tych utworów zmieniała się w dialogowane kroniki, bez ogólniejszej wymowy egzystencjalnej

2) dramaty, w których sensach nadrzędnych mają się ujawnić ogólne prawidłowości historii i usytuowanie jednostki w tym procesie

- naczelne miejsce- „Kleopatra i Cezar” Norwida= niedokończona tragedia, ukazuje Kleopatrę jako ideał osobowości kobiecej, Cezara jako intelektualistę i wodza zarazem, razem tworzących doskonałą pełnię; jedność tą rozbijają wrogie jednostce struktury historyczno- społeczne; z osobistym dramatem spala się tu drugi temat- konfrontacja dwóch kultur

• Norwid

- tragedie mają wiele wspólnego z jego komediami wysokimi

- wiele efektów widowiskowych

- akcentowanie monumentalności i hieratyczności stylu kultury egipskiej

- sieć paralelizmów i kontrastów sytuacyjnych silniej wiąże ze sobą poszczególne sceny niż bieg akcji

- punkt ciężkości dramatu mieści się w czynnościach i szczegółach pozornie błahych ale mających sens symboliczny

- upodobanie w detalach archeologicznych łączy się z nowoczesnym obrazowaniem mentalności bohaterów, technika przemilczeń z obfitym ciągiem kwestii refleksyjnych, heroistyczne wymiary głównych postaci z satyrycznym rysunkiem ról epizodycznych

• Faleński

- jego sztuki również posiadały historiozoficzne implikacje, ale nie są one zbyt widoczne poprzez zawikłaną intrygę i często niejasną motywację postępowanie bohaterów

- rzeczywistość dziejowa posiada charakter deterministyczny, zatem zarówno idee przeżyte jak i przedwczesne nie posiadają szans na urzeczywistnienie

- skuteczne działanie musi być bezlitosne, oparte na podstępie i przemocy, szlachetność przegrywa, ofiara jest bezowocna

• Szujski

- w dramatach powstałych po 1863 panuje narodowa dydaktyka

- celem tych utworów ma być zrozumienie przeszłości przez teraźniejszość i wyrobienie w teraźniejszości tych przymiotów które przeszłość zaniedbała lub zatraciła

- „Twardowski”- tragikomiczny poemat, bohater odrzuca pokusy racjonalizmu i materializmu, ale popełnia grzech przeciw miłości, okazując pogardę dla chłopa

- „Śmierć Władysława”- ilustruje przyczyny upadku państwa: warcholstwo, pychę i prywatę magnaterii, zmienność i płytkość mentalności szlacheckiej, słabość władzy królewskiej

-„ Kopernik”, „Długosz i Kallimach”- polemika z laickim indywidualizmem i kultem amoralnej racji stanu prowadzona na gruncie historycznym , a także apologia uległości wobec Kościoła i misji cywilizacyjnej Polski na Wschodzie, wyznanie wiary w triumf praw Bożych w historii

3) TO JEST CHYBA NURT TRZECI( ale nigdzie nie jest to zapisane)

- temat historyczny, swobodnie modyfikowany, wyraźnie alegoryzuje sytuację aktualną i stanowi pretekst do wypowiedzi o sprawach współczesnych, drażliwych dla opinii publicznej lub ceznury

- utwory te zazwyczaj mają charakter dramatów książkowych: rzadko i bez powodzenia próbowano je wystawić na scenie

- ich trzonem są zazwyczaj monologi i dyskusje bohaterów, którzy wykładają i motywują swe wybory ideowo- moralne

• Aleksander Świetochowski

-„Aspazja”- najbardziej wszechstronny i radykalny wykład przekonań autora; bohaterowie uzasadniają idee demokracji i wolności myśli, racje światopoglądu laickiego, hasła równouprawnienia kobiet, demaskują przewrotną taktykę stronnictwa arystokratycznego, ukazują wyzysk siły roboczej jako źródło bogactwa kapitalistów

• dramat pseudohistoryczny dogodnym narzędziem dyskusji ideologicznej w latach 80., w dobie narodzin ruchu socjalistycznego

- „Tragedia myśli” Alfreda Nossiga- osnuta na tle dziejów Giordana Bruna; manifest kultu wiedzy i wiary w postęp ewolucyjny; hasła ateizmu i monizmu materialistycznego

-„Firdusi” Juliana Łętowskiego- konserwatywny atak na wolnomyślicielstwo i kosmopolityzm połączony z pospolitą żądzą używania

-„Larik” Jana Gadomskiego- literacki manifest postawy niepodległościowej

-„Prometeusz i Syzyf” Konopnickiej- temat wzięty z mitologii, forma nie dramatyczna ale dialogowa; historia ludzkości ukazana jako przekleństwo rozłamu między przepaścią a szczytem; pokazuje rozdźwięk między uciskaną ciemną masą a jej oprawcami i wyraża obawę, że masa ta raz obudzona będzie tylko bezmyślnie niszczyć

-„Duchy”- Świętochowskiego- artystyczna wizja dziejów całej ludzkości; dzieje te to proces ewolucyjny, w którym urzeczywistniają się ideały sprawiedliwości, narastają stopniowo zdobycze poznawcze a wszystko to za sprawa postępu etycznego ;inicjatorzy tych przemian to wyższe duchowo jednostki, które giną w walce z ciemnotą, ale ich ideały zwyciężają i kształtuja postępowanie dalszych pokoleń

8.KOMEDIE HISTORYCZNE

- miały niewielkie znaczenie, uboczny produkt działalności pisarskiej Szujskiego(„Adam Śmigielski”) Bełcikowskiego(„Król Don Żuan”), Rapackiego(„ Odbijanego”)

- sztuki obyczajowe, których fabułę tworzą intrygi miłosne i konflikty sąsiedzkie u magnaterii i szlachty polskiej

- słaby ładunek komizmu, ubogi koloryt historyczny;

- lepsze efekty osiągnęli, nadając sztukom charakter patriotyczny i nie pozbawiony momentów aktualnej aluzyjności, Narzymski(„Pan prezydent miasta Krakowa w kłopotach”) i Rapacki(„Bogusławski i jego scena”