SOCJOTERAPIA JAKO FORMA PRACY Z DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ PRZEJAWIAJĄCYMI ZABURZONE ZACHOWANIE
Pojęcie „socjoterapia"
Psychiatrzy i psychoterapeuci wiążą to pojęcie z organizacją środowiska społecznego wspierającego proces leczenia osób z zaburzeniami zdrowia psychicznego, włączając socjoterapię w zakres znaczeniowy terapii środowiskowej, jak to czyni między innymi S. Kratocłwil. Wyodrębnia on socjoterapię bierną i czynną — w jej zakres wchodzi słuchanie wykładów, programów rozrywkowych, oglądanie filmów, słuchanie i uprawianie muzyki, udział w wieczorkach i grach towarzyskich, oglądanie filmów, rysowanie i modelowanie.
Nieco inną definicję podaje Słownik psychologiczny. Zgodnie z nim, „socjoterapia to organizowanie środowiska społecznego pacjenta w tym kierunku, by w możliwie dużym stopniu sprzyjało wyzdrowieniu i utrzymaniu zdrowia psychicznego. Socjoterapia akcentuje znaczenie kontaktów chorego z osobami z jego otoczenia społecznego (inni chorzy, personel medyczny, najbliżsi) dla przebiegu procesu leczenia".
Według Małej encyklopedii medycyny, socjoterapia to „zbiór metod socjo-technicznych, polegających na różnorodnych zabiegach korektywnych w stosunku do grupy. Socjoterapia zajmuje się więc przede wszystkim grupą, w odróżnieniu od psychoterapii, która głównie zajmuje się jednostką".
Każda z przedstawionych wyżej definicji eksponuje nieco odmienny aspekt procesu socjoterapii oraz socjoterapii jako metody. Jedne z nich określają formy aktywności uczestników socjoterapii, które mogą mieć charakter leczniczy, inne wskazują na kontakt terapeutyczny jako istotę procesu i metody, jeszcze inne na grupę będącą przedmiotem i podmiotem zmiany korekcyjnej, a niektóre na charakter zaburzenia osób, do których proces socjoterapii może być adresowany.
Przez Socjoterapię możemy rozumieć metodę leczenia zaburzeń zachowania i niektórych zaburzeń emocjonalnych u dzieci i młodzieży w toku spotkań grupowych. Możemy więc Socjoterapię traktować jako formę pomocy psychologicznej adresowaną do dzieci i młodzieży, pośrednią między psychoterapią a psychoedukacją i treningiem interpersonalnym. (Katarzyna Sawicka)
Istota socjoterapii.
Socjoterapię możemy uznać za pośrednią formę pomocy psychologicznej.
Socjoterapię, jak sama nazwa wskazuje, zaliczamy do procesów psycho-korekcyjnych, leczniczych, ukierunkowanych na eliminowanie lub na zmniejszanie poziomu zaburzeń, zwykle zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży. Socjoterapia jest więc formą pomocy adresowaną do dzieci i młodych ludzi w okresie dorastania, borykających się z problemami osobistymi i trudnościami życiowymi.
Socjoterapia jest procesem ukierunkowanym na leczenie występujących u dzieci zaburzeń, zwłaszcza zaburzeń zachowania, nadpobudliwości i zahamowania, niektórych zaburzeń emocjonalnych. O ile jednak podstawowym zadaniem psychoterapii jest leczenie, o tyle socjoterapia realizuje także cele edukacyjne i rozwojowe, co oczywiście wiąże się z charakterem zaburzenia i wiekiem uczestników terapii. Zaburzenia te bowiem zakłócają proces socjalizacji młodych ludzi, utrudniają ich rozwój osobisty i społeczny, powodują i intensyfikują trudności szkolne. W obszarze zainteresowań socjoterapii pozostają więc dzieci mające problemy szkolne, które związane są z parcjalnymi deficytami, co może być przyczyną ich trudnych zachowań na terenie szkoły, dzieci nadpobudliwe, które swoim zachowaniem dostarczają kłopotów dorosłym, dzieci, które mają trudności w nauce nie ze względu na upośledzenie umysłowe, lecz ze względu na opóźnienia szkolne i zaniedbanie dydaktyczne oraz dzieci agresywne wyrządzające swoim zachowaniem wiele szkód.
U podłoża znacznej grupy zaburzeń przejawiających się często zachowaniami nie akceptowanymi społecznie, zwłaszcza na terenie szkoły, tkwią zwykle czynniki środowiskowe. Część tych dzieci pochodzi z rodzin w gruncie rzeczy nieszczęśliwych, w których wzajemne stosunki między dzieckiem a rodzicami nie układają się pomyślnie bądź występuje problem uzależnienia lub przestępczości, czy psychologiczne albo społeczne niedostosowanie rodziców, czasem jednego z nich. Owe niekorzystne warunki wychowawcze wpływają na przebieg rozwoju osobistego i społecznego dzieci oraz na rozumienie problemów i otaczającej dziecko rzeczywistości. Dlatego też zadaniem socjoterapii jest wspomaganie dzieci w rozwoju i pojmowaniu rzeczywistości.
Cele edukacyjne, w zależności od przyjętej koncepcji i programu terapeutycznego, mogą obejmować poznawanie przez grupę dzieci różnorodnych zagadnień, które pozwolą im sprawniej funkcjonować społecznie i radzić sobie z różnymi problemami. I tak celami edukacyjnymi w prowadzeniu grupy socjoterapeutycznej może być uczenie się rozpoznawania emocji, poznawanie mechanizmów uzależnień, zapoznanie się z chorobami społecznymi, np. AIDS. Program socjoterapeutyczny może być także ukierunkowany na uczenie się wybranych technik pracy umysłowej, na zdobycie umiejętności przekazywania własnej wiedzy (zdawanie egzaminów, pisanie klasówek, udzielanie odpowiedzi ustnych w szkole itp.), uczenie się pełnienia określonych ról, np. roli dziecka w rodzinie, roli ucznia, roli kolegi, uczenie się rozwiązywania konfliktów między ludźmi. Cele edukacyjne o tyle są ważne, że wspomagają proces nabywania wiedzy o sobie samym i o innych ludziach oraz proces rozumienia świata społecznego, a także ukierunkowują zmiany zachowań tak, by mogły one chronić dziecko przed kolejnymi urazami psychicznymi.
Natomiast cele rozwojowe ściśle korespondują z wiekiem uczestników socjoterapii. W każdej fazie życia dominują określone potrzeby dziecka, których zaspokojenie odgrywa istotną rolę w procesie rozwoju. Na przykład u dzieci w okresie wczesnoszkolnym dominuje potrzeba aktywności ruchowej, zabawy, potrzeba zdobywania wiedzy o świecie, potrzeba twórczości, potrzeba wsparcia ze strony dorosłych, zwłaszcza w sytuacjach nowych, potrzeba przebywania w towarzystwie rówieśników i podejmowania wspólnej aktywności itd. W okresie dorastania dominuje już potrzeba wyrażania się w różnych formach, zwłaszcza literackich, marzeniach, wyobrażeniach, potrzeba aprobaty społecznej i autonomii, intymności, niezależności i przynależności do grupy oraz aktywności społecznej. Jest to też okres kryzysów emocjonalnych, kryzysu autorytetów dorosłych, trapiących problemów emocjonalnych, motywacyjnych i moralnych, ale także jest to okres odkrywania świata psychicznego i kształtowania się poglądu na świat i życie. Projektowanie zajęć socjotera-peutycznych realizujących cele rozwojowe uwzględnia więc rozwijanie indywidualnych zainteresowań i zamiłowań, zaspokajanie podstawowych dla danego wieku potrzeb uczestników oraz podejmowanie zagadnień ważnych dla określonej grupy wiekowej. Program może być zatem skonstruowany, w zależności od wieku i preferencji uczestników, wokół takich zagadnień, jak rodzina, pomoc w domu, ulubione zabawy, przyjaźń, miłość, autoprezentacja, czas wolny, własne aspiracje itd. W formułowaniu celów rozwojowych należy wziąć pod uwagę potrzeby uczestników zajęć, prawidłowości rozwoju osobistego, społecznego i moralnego dzieci i młodzieży oraz sytuację społeczną i wychowawczą poszczególnych uczestników grupy.
Istota socjoterapii polega głównie na realizacji celów terapeutycznych. Proces interwencji terapeutycznej może być spowodowany cierpieniem psychicznym dziecka, które sobie nie radzi, lub jego zachowaniem powodującym straty, wysokie koszta, jakie ponosi jego otoczenie społeczne (rodzice, rówieśnicy, nauczyciele itd.). W terapeutycznym podejściu do korektury zaburzonych zachowań, niezależnie od przyczyn interwencji, wychodzi się z założenia, iż trudne zachowania u dzieci i młodzieży mają swoje tło psychiczne. Towarzyszą im zwykle przykre emocje, jak lęk, poczucie winy, niepokój, poczucie krzywdy, gniew, złość, osamotnienie itp. oraz określone sądy poznawcze na temat własnej osoby, a szerzej postawa — wobec siebie, innych ludzi i wobec świata. Przyjmuje się, iż są one wynikiem doznawanych w przeszłości lub aktualnie trudnych stanów emocjonalnych, z którymi nie mogło lub nie może sobie dziecko poradzić. Mogą być one wynikiem doświadczonej przemocy ze strony dorosłych, odtrącenia emocjonalnego przez rodziców, długotrwałego znajdowania się w sytuacji deprywacyjnej, braku satysfakcjonujących kontaktów z najbliższymi, braku oparcia w rodzinie w sytuacji trudnej. Dla dziecka również przykrym doświadczeniem jest niemożność wywiązania się ze stawianych mu i nakładanych nań obowiązków i oczekiwań, ponad miarę, ponad jego możliwości. Wtedy właśnie może być postrzegane przez otoczenie jako złe, głupie lub leniwe. Sytuacje trudne emocjonalnie i obciążające dziecko występować mogą w rodzinach o zaburzonej więzi emocjonalnej, ale także w rodzinach z problemem alkoholowym, w rodzinach upośledzonych społecznie, w rodzinach żyjących w nędzy i ubóstwie materialnym, kulturowym i w nędzy post-materialnej. Dzieci te zbierają zupełnie odmienne doświadczenia emocjonalne i społeczne niż ich rówieśnicy.
Terapeutyczny charakter procedury postępowania polega na organizowaniu takich sytuacji społecznych podczas grupowych spotkań, które:
dostarczą młodym uczestnikom zajęć doświadczeń korekcyjnych, przeciwstawnych do treści doświadczeń urazowych oraz doświadczeń kompensujących doświadczenia deprywacyjne, również hamujące rozwój emocjonalny i społeczny;
sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych;
posłużą aktywnemu uczeniu się nowych umiejętności psychologicznych. W socjoterapii głównym czynnikiem zmiany niekorzystnych wzorców zachowania są więc doświadczenia korekcyjne, odreagowanie emocjonalne oraz nabywanie nowych umiejętności w toku grupowych zajęć, które zwykle mają charakter ustrukturalizowany
Większość programów socjoterapeutycznych uwzględnia wymienione trzy źródła zmiany, choć niekiedy różnie rozkłada akcenty. Powszechnie jednak akcentuje się odreagowanie emocjonalne jako podstawowe zadanie zajęć socjoterapeutycznych. Silne stany napięcia emocjonalnego są efektem minionych doświadczeń życiowych jednostki. Urazom, traumom i deprywacji towarzyszą bowiem takie negatywne emocje, jak lęk, poczucie krzywdy, bezsilność, złość, obawa, gniew, wstręt itp. Zwykle nie są one przez dziecko ujawniane, a ich wypieranie przez dłuższy czas doprowadza do chronicznego napięcia i usztywniania się zachowań i poglądów.
W przypadku dzieci i młodzieży dorastającej proces terapeutyczny nie polega na ponownym przeżyciu traumatycznych wydarzeń, lecz przede wszystkim na rozładowaniu napięć poprzez takie formy aktywności, które umożliwią ujawnienie blokowanych emocji w toku zajęć grupowych. Chodzi więc tu zarówno o dzielenie się z innymi swoimi przeżyciami w atmosferze akceptacji i zrozumienia, ale także o umożliwienie ekspresji uczuć w formie śmiechu, krzyku, ekspresywnego mówienia czy płaczu. Terapeutyczna rola zajęć grupowych polega także na organizowaniu doświadczeń korektywnych. Gromadzenie bowiem nowych doświadczeń, odmiennych od dotychczasowych, a zwłaszcza urazowych, może likwidować wpływ doświadczeń urazowych na psychiczne i społeczne funkcjonowanie młodego człowieka. Ich istota polega z jednej strony na odmiennym zachowaniu się otoczenia, nie potwierdzającym oczekiwań i wyobrażeń dziecka wynikających z jego uprzednich doświadczeń i przez nie wybiórczo potwierdzanych, co wiąże się z procesem generalizacji, z drugiej zaś — na dostarczeniu dziecku takich doświadczeń, wokół których będzie mogło ono przebudowywać obraz samego siebie. Owe oczekiwania i wyobrażenia młodego człowieka wiążą się z jego sądami poznawczymi na temat siebie w relacji do dorosłych, rówieśników, zadań oraz do samego siebie. Jeżeli więc na skutek zdobytych doświadczeń dziecko jest przekonane, że nie może mówić o swoich uczuciach, ponieważ będzie wyśmiane, to korektura tego urazowego sądu polega na budowaniu takich sytuacji społecznych w grupie, które skontrują tę treść poprzez dostarczenie dziecku doświadczenia, z którego wynika, iż dzielenie się z innymi swoimi odczuciami nie tylko nie grozi wyszydzeniem i towarzyszącym mu np. wstydem, ale może zbliżać ludzi do siebie, czemu towarzyszą uczucia pozytywne. Korektura tychże urazowych sądów poznawczych wiąże się więc z budowaniem w grupie — dzięki odpowiednio dobranym ćwiczeniom, grom i zabawom — takich sytuacji grupowych, które dostarczają dziecku nowych doświadczeń, przeciwstawnych do doświadczeń urazowych. Kolejnym źródłem korektywnych doświadczeń są sytuacje, które umożliwiają budowanie obrazu samego siebie. Chodzi więc tu o takie sytuacje, w których dziecko będzie mogło lepiej siebie poznać, docenić swoje mocne strony i wykorzystać je w różnorodnych sytuacjach życiowych.
Doświadczenia korygujące sądy urazowe przyczyniają się co prawda do korektury zaburzonych zachowań, jednak nie wyczerpują procesu terapeutycznego. Zajęcia socjoterapeutyczne powinny się także stać okazją do wypróbowania i wyćwiczenia nowych sposobów zachowania oraz do nabycia nowych umiejętności, zwłaszcza interpersonalnych. Chodzi więc tu o takie umiejętności, jak asertywność, podejmowanie decyzji, radzenie sobie z trudnymi sytuacjami, poszukiwanie wsparcia i pomocy itp.
Struktura zajęć socjoterapeutycznych.
Zajęcia socjoterapeutyczne mają charakter ustrukturalizowanych spotkań grupowych, na które składają się odpowiednio dobrane gry, zabawy i ćwiczenia. Każde spotkanie ma swój cel szczegółowy, podporządkowany celowi ogólnemu, oraz propozycje aktywności sprzyjające osiągnięciu założonych celów. Zarówno cały cykl spotkań jak i każde spotkanie tworzą pewną dynamiczną całość, na którą składają się określone etapy pracy z grupą.
Pierwszy etap to okres powstawania grupy. Służy on poznaniu się uczestników spotkań, wspólnemu określeniu celów, zainstalowaniu norm grupowych, powstaniu reguł grupowych i rytuałów, budowaniu atmosfery grupowej opartej na poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania. Dlatego też pierwsze spotkania koncentrują się wokół ćwiczeń pozwalających na bliższe poznanie się uczestników grupy i na „przełamanie lodów". Są to więc propozycje nie zagrażające, a więc nie wymagające głębszego ujawniania siebie oraz nie podważające poglądów i wartości członków grupy. Zadaniem tego etapu jest zadbanie o poczucie bezpieczeństwa i zbudowanie empatii w grupie. Służy temu słuchanie grupy i poszczególnych jej członków oraz wprowadzenie kilku podstawowych norm grupowych oraz zasad wspólnego pobytu, co obniża napięcie szczególnie obecne w pierwszym okresie funkcjonowania grupy. Wprowadzanie i zaistnienie w grupie wypracowanych przez nią norm, czyli reguł porządkujących wydarzenia w grupie, umożliwia takie prowadzenie zajęć, by można było realizować założone cele. Istnienie norm dających poczucie bezpieczeństwa w grupie pozwala także na zapobieganie trudnym sytuacjom i ich rozwiązywanie. Jednym bowiem ze sposobów radzenia sobie z destruktywnymi zachowaniami uczestników grupy jest odwoływanie się do przyjętych przez grupę reguł wspólnych spotkań.
Do jasno określonych standardów zachowania, zwłaszcza w grupie dziecięcej i młodzieżowej, należy przede wszystkim:
dbanie o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne uczestników grupy w formie normy „staramy się być dla siebie życzliwi — nie wyśmiewamy się i nie krytykujemy",
zapewnienie, iż każda osoba ma prawo zostać wysłuchana,
to, co się dzieje tutaj, pozostaje między nami,
spotykamy się regularnie i przychodzimy na zajęcia punktualnie.
W toku prowadzonych zajęć można także wprowadzić kilka norm dotyczących sposobu porozumiewania się: zwracamy się do siebie bezpośrednio; nie oceniamy, lecz mówimy o konkretnych zachowaniach. Pozostałe reguły skutecznego komunikowania się (np. zajmujemy się tym co tu i teraz, a nie tam i przedtem, mówimy o swoich odczuciach, a nie o opiniach) mogą być wprowadzane do grupy przez prowadzących drogą modelowania. Oznacza to, że prowadzący sami konsekwentnie przestrzegają reguł skutecznego komunikowania się i dbają, by uczestnicy zajęć zwracali się do siebie bezpośrednio, nie oceniali, by skupiali się na swoich uczuciach i starali się je wyrażać, by udzielali wsparcia innym itd.
Krystalizowanie się norm grupowych i ich instalowanie jest więc jasną informacją o tym, czego się od uczestników oczekuje i jednocześnie przyczynia się do zbudowania grupy, ukształtowania się jej odrębności i spójności.
Właściwy etap pracy z grupą polega na realizacji zaplanowanych celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych, stanowiących istotę programu socjoterapeutycznego, opracowanego pod kątem potrzeb danej grupy. Może to być czas pracy nad problemem uzależnienia, nieśmiałością, kontrolą emocjonalną, poczuciem własnej wartości, zdobywaniem nowych umiejętności itp. Jest też czas na „przepracowywanie" urazów wcześniej już rozpoznanych. Mogą więc to być zajęcia ukierunkowane na dany typ urazu lub na potrzeby jednego dziecka. Praca indywidualna na tle grupy oraz praca z grupą nad problemem możliwe są tylko wówczas, gdy grupa osiągnęła już, odpowiedni poziom bezpieczeństwa psychicznego oraz wzajemnego zaufania. Podstawą projektowania tej części zajęć jest diagnoza zaburzeń zachowania i będących w ich tle określonych treści urazowych, a także potrzeby danej grupy dzieci lub młodzieży oraz zagadnienia ważne dla danej grupy rozwojowej. Na przykład dzieci wyrażają zainteresowanie swoją rodziną, dorastający — własnym wyglądem, kontaktami koleżeńskimi, młodzież powyżej 14 roku życia — przyjaźnią i miłością itp.
Ostatni etap pracy z grupą jest przygotowaniem do zakończenia jej funkcjonowania. Spotkania, wspólna aktywność, wzrastający poziom zaufania w grupie prowadzą w konsekwencji do zżycia się grupy i powstania niekiedy silnych więzi. Zakończenie pracy dla wielu członków grupy może stać się ważnym wydarzeniem, naładowanym silnymi emocjami. Uczestnicy mogą przeżywać satysfakcję ze spotkań, ale i żal z powodu zakończenia zajęć, a niekiedy zagubienia oraz poczucia straty czegoś ważnego. Dlatego też zadaniem prowadzących jest wypracowanie w grupie sposobów kontaktowania się ze sobą, gdy zaistnieje taka potrzeba, oraz aktywnego poszukiwania wsparcia, gdy stanie się ono konieczne. Ponadto kończący się cykl zajęć powinien przynieść uczestnikom wzmocnienie pozytywnych uczuć, podsumowanie nabytych umiejętności ze wskazaniem na możliwości ich wykorzystania w codziennym życiu poza grupą socjoterapeutyczną, udzielenie sobie pozytywnych, ciepłych informacji zwrotnych, najlepiej pisemnie, by można je było zachować dla siebie, obdarowanie nawzajem drobnymi, najlepiej wymyślonymi i przygotowanymi przez każdego podarunkami (szyszka z lasu, rysunek itp.). Jest to także czas na zebranie informacji zwrotnych, dotyczących cyklu zajęć, i ich podsumowanie.
Cały cykl spotkań socjoterapeutycznych ujętych w przygotowanym programie i poszczególne zajęcia mają swoją strukturę i formę. Możemy więc wyodrębnić pierwszą fazę spotkania, na którą składa się rytualne powitanie będące także informacją o rozpoczęciu zajęć i podzieleniem się informacjami bądź na temat wydarzeń mających miejsce między zajęciami, bądź na temat aktualnego stanu emocjonalnego uczestników zajęć. Następnie, zależnie od nastroju grupy i jej energii, proponujemy gry i zabawy wyciszające lub energetyzujące. Środkową część zajęć stanowią gry i ćwiczenia, za pomocą których pojawiają się w grupie sytuacje psychokorekcyjne, edukacyjne lub rozwojowe. Istotą tej fazy spotkania jest aktywne zdobywanie przez członków grupy doświadczeń emocjonalnych i poznawczych. Uczestnicząc w proponowanych ćwiczeniach i grach, dzieląc się swoimi odczuciami na temat ćwiczenia oraz własnymi odkryciami młodzi uczestnicy grupy uczą się przez doświadczenie. Omówienie (podsumowanie) każdego ćwiczenia jest zaś niezbędnym jego elementem. Skłania ono młodych ludzi do zastanowienia się i nazwania własnych spostrzeżeń i odczuć, dostrzeżenia związków między wydarzeniami w grupie a życiem codziennym. Podsumowanie ćwiczenia lub gry wiąże się z procesem werbalizacji, a także służy podnoszeniu sprawności w zakresie słownego oznaczania własnej aktywności i zdobytego doświadczenia, co wpływa na udział mowy w regulacji zachowania się młodego człowieka.
Kierunki i formy pracy z grupą określa wcześniej przygotowany scenariusz zajęć socjoterapeutycznych, które przygotowuje się pod kątem potrzeb przyszłej grupy terapeutycznej. Opracowanie scenariuszy zajęć socjoterapeutycznych poprzedza zwykle dookreślenie celów wspólnej pracy, wybór adresatów programu i kryteria doboru uczestników grupy oraz opracowanie sposobu rekrutacji dzieci. Zadbać należy również o odpowiednie miejsca zajęć i przygotowanie materiałów pomocniczych.