1. Spór o pojęcie, treść i zakres finansów

   1. Finanse jako element wiedzy ekonomicznej

Finanse są to zjawiska i procesy pieniężne. Zjawiska finansowe występują wówczas, gdy pieniądz występuje w postaci przepływających strumieni pieniężnych lub pełni funkcję środka wymiany, środka płatniczego oraz środka przechowywania wartości. Z ekonomicznego punktu widzenia finanse obejmują zjawiska finansowe polegające na gromadzeniu i podziale środków pieniężnych.

1. Nauka o finansach i jej podział

Nauka o finansach zajmuje się ekonomiczną stroną gospodarowania pieniądzem przez państwo i samorządy terytorialne oraz przez inne podmioty, w szczególności przez przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe i banki. Przedmiotem zainteresowania nauki o finansach jest przede wszystkim ruch pieniądza: jego tworzenie w systemie bankowym, krążenie między różnymi podmiotami gospodarczymi oraz gromadzenie w postaci pieniądza gotówkowego, depozytów bankowych, spłaty kredytów bankowych, zapłaty podatków, itp.

Naukę o finansach dzieli się poszczególne gałęzie: finanse publiczne, finanse przedsiębiorstw, bankowości, ubezpieczeń.

1. Cechy identyfikacji zjawisk finansowych

Wspólne cechy zjawisk finansowych: proces przepływu realnego pieniądza z momentem osiadania; stosunki finansowe służą do powiększania zasobów pieniężnych, „pieniądz rodzi pieniądz”

1. Przepływy pieniężne i ich cel

Przepływy pieniężne to wszystkie operacje związane z wydatkiem bądź wpływem pieniędzy do jednostki gospodarczej.

1. Określenie finansów, obszar działania i jego ograniczenia

Finanse rozumie się jako ogół zjawisk pieniężnych powstających w związku z działalnością gospodarczą i społeczną człowieka. Podmiotem finansów są: pieniądz, kredyt, papiery wartościowe, podatek, cło, itp., a także działalność związana z praktycznym wykorzystaniem tych kategorii.

1. Finanse a pieniądz

Zjawiska finansowe to stosunki społeczne i gospodarcze zachodzące między ludźmi, którym towarzyszy pieniądz. Transakcje mogą być dokonywane za pomocą pieniądza gotówkowego albo bezgotówkowego. We współczesnym systemie dominują transakcje bezgotówkowe. Stosunki finansowe zachodzą w znacznym stopniu przy udziale pieniądza idealnego, abstrakcyjnego, występującego jedynie w postaci zapisów na rachunkach bankowych.

1. Społeczne znaczenie stosunków finansowych (finanse jako kategoria społeczna)

Stosunki finansowe to relacje pieniężne, o różnym charakterze i stopniu złożoności, powstające między podmiotami w procesach gospodarczych i społecznych. Nauka finansów bada m.in. stosunki między pożyczkodawcami a pożyczkobiorcami, stosunki podatkowe, stosunki ubezpieczeniowe, międzynarodowe stosunki gospodarcze.

1. Rodzaje zjawisk finansowych, ich zróżnicowanie i związek

1. Podmiotowa klasyfikacja zjawisk finansowych opiera się na kryterium rodzajowego zróżnicowania jednostek gospodarujących, dokonujących operacji pieniężnych, tzn. realizujących przychody i wydatki pieniężne oraz gromadzących zasoby pieniężne. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się 5 grup zjawisk finansowych:

   1. Społeczeństwo, gospodarstwo domowe

   2. Państwo, sektor publiczny, samorządy terytorialne itp.

   3. Instytucje ubezpieczeniowe

   4. Banki, instytucje bankowo-kredytowe

   5. Przedsiębiorstwa

2. W kryterium przedmiotowym wyodrębnia się takie rodzaje zjawisk pieniężnych, które nie są zależne od tego, jakie podmioty w nich uczestniczą, czy te, które dokonują wydatków czy też te, które realizują przychody pieniężne. Wg kryterium podmiotowego można wyróżnić 3 grupy strumieni pieniężnych:

   1. Strumienie pieniężne rynkowe (ekwiwalentne)

   2. Strumienie pieniężne redystrybucyjne (transfery)

   3. Strumienie pieniężne kredytowe (dochody kredytowe)

2. Instytucjonalna klasyfikacja zjawisk finansowych

1. Kryterium wyodrębnienia i charakterystyka finansów ludności

Podstawowymi przychodami i dochodami tej grupy są wynagrodzenia z tytułu pracy najemnej, emerytury, dochody właścicieli kapitałów itp. Obok tego występować mogą zasilenia pożyczkowe, czy też kredytowe. Głównym nurtem wydatków są tu zakupy dóbr konsumpcyjnych. Naturalnie część wydatków stanowią podatki, składki ubezpieczeniowe, spłata kredytów, opłacanie odsetek bankowych, itp.

1. Kryterium wyodrębnienia i charakterystyka finansów publicznych

Finanse publiczne stanowią przychody, dochody i wydatki państwa i samorządów terytorialnych. Przychody mają tu przede wszystkim charakter przymusowy i bezzwrotny, a wydatki służą pokryciu zbiorowych potrzeb społecznych.

1. Kryterium wyodrębnienia i charakterystyka finansów ubezpieczeń

Finanse ubezpieczeń odnoszą się do zjawisk inicjowanych i realizowanych przez instytucje ubezpieczeniowe. Gromadzą one fundusze ze składek od podmiotów ubezpieczających wartości materialne i osoby od ryzyka powstania różnego rodzaju szkód. Warunki ubezpieczeń ukształtowane są przez konkurencję występującą na rynku ubezpieczeń. Wydatki stanowią wypłacane odszkodowania, renty, emerytury itp.

1. Kryterium wyodrębnienia i charakterystyka finansów banku i kredytu

Finanse banków i instytucji kredytowych wyodrębnia od innych zjawisk finansowych szczególny ich charakter polegający na zwrotnym gromadzeniu i podziale zasobów pieniężnych, występowanie operacji kredytowych, wiążących się z tworzeniem pieniądza i jego wycofaniem, prowadzeniem działalności rozliczeniowej podmiotów w drodze przyjmowania depozytów i dokonywania przelewów na podstawie zleceń ich właścicieli.

1. Kryterium wyodrębnienia i charakterystyka finansów przedsiębiorstwa

Finanse przedsiębiorstw to całość procesu przepływów pieniężnych, które inicjują przedsiębiorstwa lub biorą w nich czynny udział. Operacje finansowe realizowane przez te podmioty mają podstawowe znaczenie dla całokształtu zjawisk finansowych w całej gospodarce narodowej. Wynika to z tworzenia przez nie podstawowej części PKB. Z jego sprzedaży i tworzonych w związku z tym przychodów po ich repartycji tworzą się przychody i dochody w znacznej części innych podmiotów (osób fizycznych i prawnych).

1. Przedmiotowa klasyfikacja zjawisk finansowych

   1. Strumienie pieniężne ekwiwalentne

Przepływ pieniądza jest konsekwencją przepływu towaru. Ruchy pieniądza związane z zakupem i sprzedażą towarów oraz z wynagrodzeniami za pracę.

Przychód pieniądza dostawcy równy jest wydatkowi odbiorcy:

Pr(e) = Wr (e)

Przychód = wydatki

Zasoby pieniężne w celu ich wydatkowania są zgromadzone przez odbiorcę wcześniej. Środki te są zmniejszone o wartość transakcji i powiększają zasoby pieniężne dostawcy.

Strumienie pieniężne ekwiwalentne występują głównie na rynku i regulowane są przez mech nizam rynkowy (popyt-podaż, ceny, stawki wynagrodzeń itp.)

Podstawowym wyznacznikiem zakresu (wartości) tych przepływów są ceny.

1. Strumienie pieniężne redystrybucyjne

Przepływ pieniądza jest nieekwiwalentny (pusty).

Dochód osoby Y jest równy wydatkowi osoby X.

D_t = W_t

Podobnie jak przy strumieniach pieniężnych rynkowych wydatek wymaga wcześniejszego nagromadzenia środków pieniężnych. Brak wzajemnego świadczenia ze strony jednego podmiotu gospodarczego, otrzymującego środki pieniężne od drugiego

Strumienie pieniężne transferowe są regulowane głównie przez przepisy – normy prawne.

Brak tu odpłatności szczegółowej (np. przy podatkach) choć niekiedy występuje odpłatność ogólna. Tytuły tych przepływów są zróżnicowane, np. darowizna, subwencja, spadek, podatek, pożyczka prywatna, itp.

1. Strumienie pieniężne kredytowe

Przepływy pieniądza występują w wyniku udzielenia kredytu przez bank kredytujący na rzecz kredytobiorcy.

D_K ≠ W_B

Ponieważ dochód kredytobiorcy nie jest wydatkiem banku. Podstawą udzielenia kredytów są zgromadzone oszczędności różnych podmiotów, lecz określają one zakres możliwości kredytowych banku, ale nie są w rzeczywistości przez bank wydatkowane.

1. Oszczędności i ich związek z dochodami kredytowymi

Oszczędności pieniężne to nie strumień lecz zasób pieniądza będący efektem wstrzymania się części podmiotów od szeroko pojętej konsumpcji – od wydatkowania pieniądza.

W skali globalnej wielkość dochodów kredytowych odpowiadać powinna teoretycznie oszczędnościom, co wynika stąd, że przy założeniu, że wielkość produktów wystawionych na sprzedaż odpowiada wielkości masy pieniądza znajdującego się na rynku. Każda oszczędność pieniądza oznacza niemożność podziału produktu krajowego brutto w całości.

Wobec tego, że D_k = O_p = O_rz, przy założeniu, że O_s to oszczędności spontaniczne (niewymuszone) to, gdy D_k > O_s wystąpi zjawisko inflacji (rosną ceny). Występuje inflacyjna nadwyżka kredytu. Część dochodów kredytowych może być niewydatkowana przez kredytobiorcę, zaoszczędzona, np. w sytuacji, gdy nie może on obecnie nabyć pożądanego towaru. W konsekwencji do równowagi dochodzi tu w skutek tego, że

D_k + D_k^ = O_s + O_w

Oszczędności wymuszone są zatem efektem odłożenia pieniędzy przez ich posiadaczy nie tyle z ich własnej woli, co z konieczności wobec niemożliwości aktualnie ich wydatkowania. Podsumowując więc stwierdzamy, że:

P_r + D_t + D_k = W_r + W_t + O

Równość taka zachodzi jednak exPost. Zanim do niej dojdzie w drodze działania mechanizmu cenowego lub wystąpienia oszczędności wymuszonych, exAnte brak jest wskazanej tu równości wyrażającej się w istnieniu inflacyjnej nadwyżki dochodów kredytowych.

1. Zadania realizujące się przez zjawiska finansowe

   1. Dyskusyjne problemy funkcji finansów

Jednym z głównych nurtów dyskusji jest debata na temat tego, czy przedmiotem nauki finansów są tylko te zjawiska, w których pieniądz znajduje się w ruchu, a więc np. zjawiska finansowe powstające w trakcie różnych transakcji gospodarczych, czy przedmiotem nauki finansów są również elementarne zjawiska finansowe nawiązujące do takich kategorii pieniężnych jak: cena, procent, kurs walutowy.

1. Charakterystyka mechanizmu realizacji funkcji rozdzielczej

Procesy finansowe przemieszczania pieniądza:

• Polegają na doprowadzeniu do podziału produktów i usług

• Polegać może na zbliżaniu się środków pieniężnych (np. pożyczanie pieniądza)

Jest to zadanie polegające na stałym uruchomieniu przepływu strumieni pieniężnych , które mają różnorodny charakter ( strumieni rynkowych , transfery dochodów narodowych , względnie posiadane w postaci oszczędności ) , często przeobrażają się by w końcowym efekcie posłużyć podziałowi dóbr i usług . W drodze owych przepływów mamy do czynienia szereg przypadków z pomnożeniem kapitału .

1. Funkcji sygnalizacyjno-motywacyjna – konsekwencje jej działania

Oznacza drugą stronę funkcji rozdzielczej. Może być sformułowana jako działanie przepływu strumieni pieniężnych na decyzję poprzez uzyskanie na tle procesu finansowego sygnału o podjęciu decyzji w określony sposób (np. finanse a gospodarka finansowa, polityka finansowa a finanse itp.). Oznacza informację o zjawiskach społeczno-gospodarczych poprzez obserwację przepływów pieniężnych, powodowanie reakcji podmiotów na płynące (otrzymywane) sygnały.

1. Skutki definiowania funkcji finansów dla dyscyplin finansowych

1. Zależności między kategorią finanse a innymi kategoriami nauki o finansach

   1. Gospodarka finansowa a finanse

Gospodarka finansowa to proces gromadzenia przychodów, dochodów i realizacji wydatków. Proces ten charakteryzuje się tym, że jest procesem zorganizowanym i świadomym. Jest to proces realizowany i inicjowany przez poszczególne podmioty lub w ich imieniu grup podmiotu.

Finanse stanowią procesy gromadzenia i podziału zasobów pieniężnych odpowiadającym kategorii ekonomicznych w sferze wymiany i podziału.

Gospodarkę finansową można określić jako proces przygotowywania, analizowania i podejmowania decyzji w zakresie różnych rodzajów rozliczeń pieniężnych z rozmaitymi podmiotami o zróżnicowanych tytułach.

1. Polityka finansowa i jej związek z polityką społeczno-gospodarczą

Polityka finansowa to część polityki gospodarczej – świadome działanie organów państwowych polegające na określaniu celów społ-gosp., ustalanie metod realizacji i podejmowaniu decyzji realizatorskich i posługiwanie się nimi dla osiągnięcia określonego celu. Cele polityki gospodarczej mogą podlegać zmianom, w konsekwencji zmieniają się środki realizacji. Cele polityki finansowej kształtowane są przez te podmioty. Polityka finansowa jest takim elementem polityki gospodarczej, która wyraźnie realizuje funkcje finansów.

Polityka finansowa jest tylko jednym (chociaż niezwykle ważnym) z elementów polityki społecznej i ekonomicznej. Dlatego niektórzy autorzy formułują pogląd o jej służebnej roli wobec polityki społecznej i ekonomicznej, twierdząc nawet, że polityka finansowa spełni tym lepiej swoje funkcje, im lepiej będzie służyć realizacji ich podstawowych celów. Nie oznacza to jednak, iż ma być tylko odbiciem polityki społecznej i ekonomicznej, z założenia – biernym. Współtworzy ona bowiem, a w gospodarce rynkowej wręcz kształtuje założenia polityki ekonomicznej i społecznej. Można więc postawić tezę, iż znaczenie polityki finansowej (na tle innych rodzajów polityki) jest tym większe, im większy jest zakres gospodarki rynkowej oraz finansów publicznych.

Polityka społeczno-gospodarcza to decyzje o charakterze bieżącym. Polega na ustaleniu celów i ich realizacji oraz modyfikacji. Działania długofalowe. Procesy planowania w różnych odcinkach czasu.

Polityka finansowa to dążenie do osiągnięcia celów polityki społeczno-gospodarczej. Jest narzędziem, środkiem zadań. Występują dwa nurty: polityka fiskalna i monetarna.

1. Elementy polityki finansowej i zakres ich działania

Polityka fiskalna i monetarna. Polityka fiskalna to kształtowanie się celów do realizacji potrzeb gospodarki, dochodów. Ma wspomagać cele gospodarki. Wspomagana przez wiele narzędzi. Wspomaganie ludzi najbiedniejszych, walka z bezrobociem. Cele polityki fiskalnych:

• Minimalizowanie deficytu budżetowego

• Doprowadzenie do równowagi między wydatkami a dochodami

Polityka monetarna. Główne narzędzie to podaż i stopa procentowa. Cele:

• Dążenie do stabilizacji krajowego pieniądza poprzez ustabilizowanie inflacji na pewnym poziomie

• Zachowanie bilansu płatniczego

• Stabilizacja kursu walutowego

  1. Związki polityki finansowej, systemu finansowego i gospodarek finansowych

Polityka finansowa wyznacza wiele celów i stosuje wiele różnych metod.

Systemy finansowe to zespół norm prawnych, szereg instytucji wykonujących funkcje finansowe, zasady organizacyjne, instytucje regulujące funkcje finansowe.

Normy prawne: przepisy prawa gospodarczego, prawa finansowego, kodeks handlowy, kodeks cywilny, ustawy, przepisy podatkowe, bankowe, itd. Charakteryzują się zmuszaniem do bezwzględnego wykonywania przepisów lub ściągania sankcji. Zasady organizacyjne stanowią o sposobie racjonalnego postępowania. Wypracowane przez praktykę i teorie. Niestosowanie się do zasad nie pociąga sankcji karnych. Zasada równowagi budżetowej.

1. System finansowy i jego funkcje

   1. Podmiotowe i przedmiotowe instytucje systemu finansowego

Znaczenie podmiotowe: jednostki organizacyjne, których głównym przedmiotem działalności jest utrzymywanie instrumentów finansowych i dokonanie nimi transakcji: Ministerstwo Finansów, banki, itd.

Znaczenie przedmiotowe: różne konstrukcje i rozwiązania ekonomiczno-prawne.

1. Funkcja zasileniowo-regulacyjna systemu

Jest wyrazem przepływu strumieni pieniądza między podmiotami. Zwiększa lub zmniejsza możliwości nabywcze. Akcyza pełni funkcję regulacyjną.

1. Funkcja motywacyjna systemu

Funkcja motywacyjna oznacza wpływ, jaki procesy gromadzenia, podziału i
wydatkowania środków pieniężnych wywierają na zachowanie podmiotów
uczestniczących w tych procesach. Zachowanie to przyjmuje postać reakcji
podmiotów na bodźce wyrażonych w formie korzyści materialnych.

1. Konsekwencje tych funkcji dla konstrukcji narzędzi systemu finansowego

1. Podstawy teorii kredytu

   1. Treść kredytu i jego uzasadnienie w gospodarce

   2. Związek kredytu bankowego z kredytem towarowym

Kredyt towarowy związany jest z wymianą towarów między wierzycielem a dłużnikiem, uzyskanie ekwiwalentu w ustalonym czasie. Kredyt bankowy – zasilenie zasobów pieniężnych, zwiększenie kapitału własnego, stwarza zwiększenie efektywności kapitału. Kredyt bankowy przeplata się z kredytem towarowym poprzez instytucję weksla, dyskontowania weksla na dostawcę towarów. Weksel – wyraz występowania kredytu towarowego.

1. Funkcje kredytu – dyskusyjne problemy

   1. Funkcja dochodowa

Kredyt drogą tworzenia pieniądza. Zaopatrzenie społeczeństwa w dodatkowe środki pieniężne. Odzwierciedla oszczędności. Dostarczanie kredytobiorcy dochodów, które mogą przeznaczyć na wydatki, które przekraczają własne dochody rynkowe i redystrybucyjne. Zwiększa możliwości wydatkowania pieniądza. Kryterium czasu powoduje zmiany w tej funkcji dochodowej.

1. Funkcja rozdzielcza, podziału

Kredyt może być czynnikiem rozdziału wytworzonego produktu.

Zapasy stanowiące wartości trwałe występują w przedsiębiorstwie.

Stosunek oszczędności pieniężnych w przedsiębiorstwie powinien stanowić stosunek 1:1. Zaciągnięcie kredytu zmienia tę zależność:

$$\frac{oszczednosci\ pieniezne}{oszczednosci\ rzeczowe} = \frac{1}{0,75}$$

1. Funkcja motywacyjna, stymulacyjna

Ma charakter powszechny. Są to formy oddziaływania, stymulowania, które wpływają na pożądane zachowanie kredytobiorcy

• Oddziaływanie poprzez zakres udzielanych środków pieniężnych w postaci kredytu

• Oddziaływaniu przy pomocy stopy procentowej – kosztów kredytu

• Działalność organizacyjno-administracyjna banku, sprawdzanie rentowności, możliwości spłaty, itp., wymaganie dokumentów umożliwiających wzięcie kredytu – zdolność kredytobiorcy

1. Funkcja emisyjna, pieniężna , kreacyjna

Wypuszczanie pieniądza do obiegu. Możliwość zakupu za pomocą pieniądza gotówkowego lub przelewu

1. Metody kreacji pieniądza

- budżetowa (skarbowa) emisja pieniądza – polega na wybijaniu, wydawaniu środków pieniężnych, służy do finansowania deficytu budżetowego

- bankowa (kredytowa) emisja pieniądza – ma szerszy zakres, może emitować bilon od 1 gr do 5 zł. Jest bezpieczniejsza od budżetowej. Obowiązuje zasada silnej kontroli w zakresie sprawdzania rentowności i gwarancji spłaty.

1. Kredytowa kreacja pieniądza

2. Bank centralny – jego rola jako podmiotowo rozpatrywanej instytucji systemu finansowego

Funkcje banku centralnego:

- jedyny bank emisyjny

- bank banków

- bank gospodarek narodowych

Bank centralny realizuje pieniądze na zasadzie monopolu. Stanowi rezerwę w stosunku do banków handlowych. Reguluje płynność systemu bankowego. Kształtuje potencjał kredytowy banków operacyjnych. Realizuje płatności zagraniczne w imieniu państwa. Czuwa w utrzymaniu kursu i rezerwy walutowej. Jest bankierem państwa. Obsługuje bankowo budżet państwa.

Cel banku centralnego – utrzymywanie siły nabywczej pieniądza, stabilizowanie cen, ograniczenie inflacji, realizacja planu inflacyjnego, stosuje reżimy kursowe.

Narzędzia banku centralnego: stopy procentowe, operacje otwartego rynku, rezerwa obowiązkowa. Stopa procentowa może być uznana za cenę pieniądza w gospodarce. Rezerwa obowiązkowa pokrywa depozyty bankowe.

1. Mechanizm kreacji pieniądza przez bank centralny

Kreacja pierwotna przebiega w banku centralnym, który udziela kredytów bankom komercyjnym.

We współczesnych systemach bankowych emisję banknotów reguluje baza monetarna. Są to depozyty na rachunkach w banku centralnym powiększone o sumę obiegających znaków pieniężnych. Bank centralny udzielając kredytu tworzy nowy pieniądz – nie sięga do środków zdeponowanych w banku. Dla niego udzielenie kredytu nie jest wydatkiem.

Przykłady pierwotnej kreacji pieniądza:

- udzielenie kredytu;

- wypłata gotówki przez bank centralny na rzecz jednostki budżetowej;

-skup przez bank centralny zagranicznych walut i dewiz.

Kreacja pieniądza w banku centralnym dokonuje się przez operacje kredytowe, zmierzające do zasilania banków komercyjnych w pieniądz rezerwowy i przez zakup od banków komercyjnych walut obcych i innych wartości dewizowych, jak np. czeki i weksle opiewających na waluty obce i płatne za granicą i inne papiery wartościowe.

1. Mechanizm kreacji pieniądza przez banki komercyjne

Banki komercyjne nie tworzą środków gotówkowych.
Funkcje: dekompozytariusz środków złożonych. Zamiana pieniądza gotówkowego na bezgotówkowy (zapis na rachunku) – wkład pierwotny.

Wielu klientów rozlicza się przy pomocy przelewów i czeków, a niewielu podejmuje gotówkę. Bank nie posiada pełnego pokrycia wkładów w gotówce. Utrzymuje tylko pewną rezerwę środków gotówkowych, które bank wykorzystuje jako podstawę udzielania kredytu. Suma kredytu to środki do dyspozycji klienta. W ten sposób bez wpłaty gotówki na rachunek klienta w drodze udzielania kredytu bank tworzy wkład pomocniczy (wtóry). Ten pochodny kredyt jest formą kreowania bezgotówkowego pieniądza.

Kreacja pieniądza bankowego przez banki komercyjne następuje poprzez wzrost wielkości kredytów udzielanych przez te banki, a także przez zwiększenie zakupu walut obcych. Obie te operacje powodują wzrost środków płatniczych w danym banku lub w innym banku, na którego konto zostały przekazane środki otrzymane w formie kredytu.

Ograniczenie kreacji pieniądza przez bank komercyjny wynika z konieczności utrzymywania płynności. Każde udzielenie kredytu oznacza, że część tego kredytu może być wypłacona w gotówce bądź też przekazana na rachunek innym bankom tzn. że tylko część środków z udzielonego kredytu pozostanie na rachunku w banku. Te czynniki powodują, że bank komercyjny musi posiadać odpowiednią wielkość pieniądza rezerwowego banku centralnego, żeby móc bez ograniczeń pokryć wypłaty gotówkowe swoich klientów oraz pokryć ujemne dla siebie saldo rozliczeń z innymi bankami.