Modele integracji społecznej i szkolnej dzieci z mniejszości narodowych i etnicznych

Przykłady wybranych społeczeństw wielokulturowych

Edukacja międzykulturowa

„Proces oświatowo-wychowawczy, którego celem jest kształtowanie rozumienia odmienności kulturowych – od subkultur we własnej społeczności począwszy, aż po kultury odległych przestrzennie społeczeństw – oraz przygotowanie do dialogowych interakcji z przedstawicielami innych kultur. Prowadzić ma to, drogą krytycznej refleksji, ku wzmocnieniu własnej tożsamości kulturowej”

D. Markowska, Teoretyczne podstawy edukacji

międzykulturowej, KP 1990/4

Czy we współczesnych modelach integracji społecznej i szkolnej eksponuje się politykę wielokulturowości, międzykulurowości czy asymilacji?

Złożoność zjawiska migracji

• migracja – stałe osiedlenie się, względnie długotrwałe przebywanie poza państwem pochodzenia

• zmieniająca się natura migracji

  1. stała a czasowa migracja

  2. dobrowolna a przymusowa migracja

  3. autochtoniczne (tradycyjne) mniejszości a imigranckie mniejszości

• problemy statystycznego pomiaru migracji

  1. niekompatybilność źródeł

  2. problemy konceptualne i definicyjne

  3. różne metody gromadzenia danych

  4. wzrost złożoności zjawiska migracji

Akulturacja – od asymilacji do integracji

Akulturacja – wypracowane zmiany w kulturze, będące rezultatem kontaktu między niezależnymi i różnymi grupami (Graves, 1967)‏

4 strategie adaptacji (Berry, 1992, 1994)‏

Podstawowe czynniki różnicujące strategie integracyjne

Podstawowe czynniki różnicujące strategie integracyjne

• koncepcja włączania imigrantów do wspólnoty narodowej

• historia przepływów migracyjnych

• struktura cudzoziemców

• stopień redystrybucji dochodu narodowego

• ogólna sytuacja gospodarcza państwa

• stosunek opinii publicznej do imigrantów

Okresy przemieszczeń (migracji) w Europie w XX w.

• I wojna światowa

• II wojna światowa

• migracje zarobkowe lat 60.

• migracje polityczne lat 90.

• nowa fala migracji – XXI wiek

Francja: integracja przez włączenie do wspólnoty politycznej

Polityka asymilacyjna – przekształcanie ludności napływowej w obywateli Francji

„Francuski tygiel”

Włączenie do narodu poprzez przyznanie obywatelstwa

Uniwersalizm republikański

Brak miejsca na wyrażanie różnic etnicznych/religijnych w sferze publicznej - politycznej

Integracja jako proces indywidualny

Stosunkowa łatwość dostępu do obywatelstwa francuskiego (brak egzaminu z języka/kultury, akceptacja dla podwójnego obywatelstwa)‏

Uzależnienie nadania obywatelstwa na zasadzie ius soli od „francuskiej” socjalizacji – wykształcenia na terytorium Francji

Deklaracja woli zostania obywatelem francuskim – rite de passage

Wielka Brytania: integracja w celu zmniejszenia segregacji rasowej

Imigranci w Wielkiej Brytanii – mniejszości etniczne (ethnic minorities)‏

Dwa zasadnicze cele rządku brytyjskiego:

1. zmniejszenie segregacji rasowej i promowanie spójności społecznej

2. poprawa sytuacji mniejszości etnicznych w wielu obszarach życia społecznego (edukacji, zatrudnieniu, opiece zdrowotnej, warunkach mieszkaniowych)‏

   • Race Relations Act – prawo przeciwko dyskryminacji rasowej (promowanie równości rasowej)‏

   • Racial Equality Councils

Dostęp do obywatelstwa brytyjskiego:

• do naturalizacji konieczna jest znajomość języka

• brak państwowych kursów integracyjnych/językowych (wyjątek: osoby ze statusem uchodźcy, objęte programem integracyjnym)‏

Konserwatywny zwrot modelu brytyjskiego

• przemiany wielokulturowego modelu brytyjskiego od lat 80.

(zwłaszcza w szkolnictwie)‏

• debata nad obecnością religii w szkolnictwie publicznym

• debata nad zasadnością istnienia prywatnych szkół wyznaniowych

• debata nad centralizacją programów nauczania

• debata nad zwiększeniem wysiłków edukacyjnych na rzecz dzieci imigrantów

• Jeden ze znanych precedensów w sprawie dyskryminacji rasowej: Mandla vs Dowell Lee; sprawa ucznia hinduskiego, któremu zabroniono nosić turban w szkole średniej 1 stopnia; nakaz szkoły, aby chłopiec nosił czapkę uznany został – po odwołaniu do Izby Lordów – za dyskryminację przeciwko społeczności Sikhów.

Niemcy: włączanie imigrantów w struktury państwa opiekuńczego

Brak oficjalnej polityki integracyjnej do połowy lat 90.

• objęcie imigrantów systemem opieki społecznej

• żadnych działań zmierzających do integracji politycznej

• przełom lat 90. – zakwestionowanie hasła: Deutschland ist kein Einwanderungsland

Niemiecka koncepcja narodu i obywatelstwa oparta na pochodzeniu etnicznym

• nadanie obywatelstwa rozumiane nie jako element procesu integracji, ale jako ostatni etap integracji (8 lat legalnego pobytu)‏

• bardzo niska liczba naturalizacji

Turecka mniejszość w Niemczech – 2,1 mln

Ewolucja stanowiska Niemiec wobec integracji cudzoziemców

Odejście od rygorystycznej koncepcji narodu

jako wspólnoty krwi

• 1993 r. – możliwość nabycia obywatelstwa dla dzieci imigrantów (16-23 lata)‏

• 2000 r. – ustawa o obywatelstwie

zasada Geburtsortprinzip dla dzieci obcego pochodzenia, urodzonych w Niemczech

• 2005 r. – ustawa imigracyjna

objęcie cudzoziemców systemem opieki społecznej

Bezpośrednie zaangażowanie państwa w

działalność integracyjną

• obowiązkowe (dla nowo przybyłych) i dobrowolne (dla cudzoziemców przebywających w RFN) kursy językowe oraz kursy historii i wiedzy obywatelskiej

Logo rządowego programu informacyjnego

o zasadach nabywania obywatelstwa

niemieckiego (Einbürgerung)‏

Szwecja – wielokulturowość w państwie opiekuńczym

• główna grupa imigrantów od lat 70.: uchodźcy i ich rodziny

• cel: stworzenie społeczeństwa wielokulturowego

• od 1975 r. - polityka wielokulturowości

• prawo do odrębności przyznawane jednostce

• integracja społeczna w ramach struktur państwa opiekuńczego

Trzy cele szwedzkiej polityki integracyjnej:

1. równość

2. wolność wyboru

3. partnerstwo

Podstawy szwedzkiego modelu integracji

Liberalne przepisy o nadawaniu obywatelstwa

(podstawy integracji)‏

1. akceptacja dla podwójnego obywatelstwa

2. naturalizacja po 5 latach pobytu (obywatele państw nordyckich – po 2 latach)‏

Włączanie imigrantów w instytucjonalny system społeczeństwa obywatelskiego

1. bierne i czynne prawo wyborcze w wyborach lokalnych dla legalnie przybywających obcokrajowców

2. wsparcie państwa dla instytucji społeczeństwa obywatelskiego imigrantów (fundacje, stowarzyszenia)‏

Pośrednie środki integracyjne

• programy zwalczania bezrobocia i wykluczenia społecznego

Bezpośrednie środki integracyjne

• kursy integracyjne dla osób wnioskujących o status uchodźcy i ich rodzin

• kursy języka szwedzkiego (525 h/2-3 lat)‏

Problemy francuskiego modelu integracji

• spory o zasadę świeckości w szkolnictwie

• fikcja społeczeństwa bez mniejszości

• segregacja mieszkaniowa

• zróżnicowanie społeczne

• skrajna prawica

“W piłkarskiej reprezentacji Francji gra zbyt wielu >>kolorowych<<”, a “Fabien Barthez nie śpiewa hymnu”: słowa Jeana Marie Le Pena, przywódcy skrajnie prawicowego Frontu Narodowego.

Koniec 2005 roku – kilkutygodniowa fala zamieszek na przedmieściach Paryża

Problemy brytyjskiego modelu integracji cudzoziemców:

• zróżnicowany stopień integracji poszczególnych grup narodowościowych imigrantów

• segregacja mieszkaniowa (White Flight)‏

• zróżnicowanie społeczne

• negatywny stosunek opinii publicznej do imigrantów – obawy przed fundamentalizmem islamskim

• Skrajna prawica (National Front)‏

• Napięciana tle rasowym

• Zinstytucjonalizowany rasizm

Tablica w miejscu zabójstwa S. Lavrence’a w Eltham, w Londynie; sprawa niewyjaśniona, nikt nie został skazany za to morderstwo.

Problemy niemieckiego modelu integracji cudzoziemców

• radykalizm polityczny

• powstawanie „gett” narodowościowych

• zamieszki na tle rasowym

• brak identyfikacji imigrantów z nowym społeczeństwem

• problemy społeczne

• problemy edukacyjne dzieci imigrantów

• więcej cudzoziemców korzysta z pomocy socjalnej

• radykalizacja religijna wśród muzułmanów

Problemy szwedzkiego modelu integracji

• radykalizacja opinii publicznej

• eskalacja przemocy

• działalność grup neonazistowskich (COTC, VAM, itp.)‏

• zjawisko segregacji mieszkaniowej

• kumulacja negatywnych zjawisk społecznych w środowiskach imigranckich

Dzieci imigrantów w europejskich systemach szkolnych

Dzieci poniżej 15 roku życia, których rodzice urodzili się poza

krajem przyjmującym (OECD – PISA 2006):‏

• Niemcy: 14,2%,

• Francja: 13%,

• Wielka Brytania (Anglia i Walia): 9,2%,

• Szwecja: 10,8%.

Główne wyzwania środowiska szkolnego:

• dostęp do świadczeń szkolnych

• orientacja uczniów podczas edukacji szkolnej

• środki wspierające ucznia w procesie edukacyjnym

• uznanie kultury państwa pochodzenia w środowisku szkolnym

Orientacja ucznia-imigranta podczas edukacji szkolnej

Zaangażowanie rodziców jest kluczowe dla powodzenia integracji szkolnej ucznia-imigranta, stąd podejmuje się działania wspierające kontakt między szkołą a domem rodzinnym:

• publikowanie informacji o systemie szkolnym państwa przyjmującego w języku ojczystym imigrantów

• korzystanie z tłumacza podczas oficjalnych spotkań z rodzicami na terenie szkoły

• zatrudnianie mediatorów międzykulturowych, asystentów kulturowych (w Polsce: asystent nauczyciela, art. 94a ust. 4a ustawy o systemie oświaty – nowelizacja z 19.03.2009)‏

• zatrudnianie nauczycieli z mniejszości narodowych

Wsparcie ucznia-imigranta w procesie edukacyjnym

Najpoważniejszym utrudnieniem integracji szkolnej i społecznej imigrantów jest niewystarczająca znajomość języka państwa przyjmującego, stąd szczególny nacisk kładzie się na:

zapewnienie dodatkowej nauki języka państwa przyjmującego:

• w modelu integracyjnym (przykład: w Polsce dzieci cudzoziemców uczestniczą w obowiązkowych zajęciach szkolnych oraz równolegle w dodatkowych zajęciach językowych (art. 94a ustawy o systemie oświaty, Rozporządzenie Ministra Edukacji z 04.10.2001)‏

• w modelu separacyjnym (przykład: we Francji dzieci cudzoziemów uczą się maks. 12 miesięcy w oddzielnych klasach (klasy wprowadzające w szkolnictwie podstawowym - CLIN)

Uznanie kultury państwa pochodzenia ucznia-imigranta w środowisku szkolnym

Przeciwdziałaniu procesom stereotypizacji (wśród „większości” i „mniejszości”), a także wzmacnianiu wzajemnego zrozumienia i akceptacji dla odmienności kulturowej służą:

nauka języka i kultury kraju pochodzenia uczniów-imigrantów:

• na mocy umów bilateralnych (Francja, Niemcy)‏

• finansowana przez misje dyplomatyczne, konsularne i stowarzyszenia (Polska)‏

• organizowane i finansowane w ramach narodowego systemu edukacji (Szwecja, Norwegia)‏

edukacja międzykulturowa dla wszystkich uczniów:

• część programu nauczania w ramach różnych przedmiotów (np. historii, geografii czy języków obcych)‏

• ścieżka międzyprzedmiotowa

• odrębny przedmiot

Ogólna sytuacja ucznia-imigranta w europejskich systemach edukacyjnych

Opóźnienia w przyjmowaniu do szkół obowiązkowych (np. w Niemczech)‏

Uczniowie-imigranci są nadreprezentowani w szkolnictwie specjalnym

Selekcja na poziomie średnim 2. stopnia – uczniowie-imiganci „wypadają” z systemu szkolnego albo realizują nieakademickie ścieżki kształcenia

Niewielki odsetek uczniów-imigrantów kontynuuje edukację na studiach wyższych/zdobywa dyplomy uniwersyteckie

Problem segregacji szkolnej (segregacja de facto jako efekt segregacji mieszkaniowej, tzw. White Flight) – poważna bariera osiągnięć szkolnych i integracji uczniów-imigrantów

Generalnie niższe osiągnięcia szkolne uczniów-imigrantów w porównaniu z uczniami rodzimymi (choć są wyjątki!)‏

Wyjaśnianie niepowodzeń szkolnych dzieci imigrantów na poziomie makrospołecznym

Sytuacja edukacyjna dzieci imigrantów lepsza w krajach:

• o generalnie niższym poziomie nierówności społecznych (Wielka Brytania – Szwecja; USA – Kanada, Niemcy - Norwegia)‏

• o wyższym poziomie inwestycji w edukację na wszystkich poziomach kształcenia (przykład: Holandia – parytet równości finansowania sektora prywatnego i publicznego)‏

• z rozwiniętym systemem edukacji przedszkolnej (niwelowanie wpływu pochodzenia społeczno-ekonomicznego rodziny)‏

• w systemach jednolitych bądź o jednolitej orientacji szkolnej (późna selekcja – tracking, zróżnicowane zespoły klasowe: przykład Gesamschule) – w opozycji do systemów o wczesnej orientacji szkolnej (tradycyjna trójdrożność – tripartite system, grupowanie oparte na zdolnościach i duże zróżnicowanie programowe)‏

Odsetek 15-latków o pochodzeniu migracyjnym osiągających najniższe wyniki w nauce (tzw. grupa ryzyka): Szwecja: 16% - Niemcy – 44%

Wyjaśnianie niepowodzeń szkolnych dzieci imigrantów na poziomie mezospołecznym

Szkoła jako organizacja pełni kluczową funkcję integracji w ramach kultury państwa przyjmującego:

• zagrożeniem jest nacisk na “normalność”, redukowanie różnorodności (colour blindness) w przestrzeni szkolnej - “specjalne” kształcenie dla dzieci nie wpisujących się w pojęcie “normalności”

• ogólna jakość pracy pedagogicznej w szkole skorelowana jest z szansami edukacyjnymi uczniów obcego pochodzenia – im lepsza szkoła, tym większe szanse

• kluczowy dla skuteczności procesu integracji szkolnej jest pozytywny wpływ uczniów rodzimych na osiągnięcia szkolne dzieci imigrantów – kontakt z rówieśnikami z wyższymi osiągnięciami akademickimi podnosi aspiracje edukacyjne

• ukryty program szkoły (hidden curriculum), zwłaszcza w sferze selekcji, stanowi najpoważniejszy i najtrudniejszy do usunięcia przejaw dyskryminacji dzieci obcego pochodzenia

Jaka szkoła ma szansę na sukces w integracji szkolnej dzieci z mniejszości etnicznych/narodowych?

“Dobrą szkołę” z perspektywy wyrównywania szans edukacyjnych cechuje:

• jasno zdefiniowana koncepcja pracy pedagogicznej

• wysokiej jakości zarządzanie szkołą oraz jej kierownictwo

• konsensus i współpraca między nauczycielami

• wysokie oczekiwania nauczycieli wobec uczniów

• wysoka jakość nauczania (w tym: planowe realizowanie zajęć przez nauczycieli)‏

• dobre wyposażenia szkół i bogactwo form życia szkolnego (w tym: zajęć pozalekcyjnych)‏

• nowoczesna i dobrze wyposażona biblioteka szkolna

• zaangażowanie rodziców w życie szkoły (skorelowane z osiągnięciami dzieci)‏

  • Achievement of Black Caribbean Pupils: Three Successful Primary Schools (Office for Standards in Education, 2002

  • Quality for Partnership of Regions – European Indicators for School Development Planning and its Evaluation (www.dfpf.de/qpr)‏

Segregacja szkolna jako przyczyna niepowodzeń szkolnych uczniów obcego pochodzenia

Segregacja szkolna de jure nie występuje w państwach europejskich!

Segregacja szkolna de facto jest przede wszystkim rezultatem segregacji mieszkaniowej (tworzeniu się dzielnic imigranckich w dużych miastach):

• White Flight (narzucona separacja) oraz Islamic Flight (dobrowolna segregacja)‏

Wyniki badań nad wpływem rówieśników na osiągnięcia edukacyjne uczniów:

• lepsze osiągnięcia szkolne dzieci z mniejszości w klasach o wyższych aspiracjach edukacyjnych

• lepsze osiągnięcia szkolne dzieci z mniejszości po przeniesieniu do szkół integracyjnych

• większy odsetek uczniów z mniejszości ze szkół integracyjnych rozpoczyna kształcenie wyższe

  • Farley J.E., School Integration and Its Consequences for Social Integration and Educational Opportunity (2006)‏

Wyjaśnianie niepowodzeń szkolnych dzieci imigrantów na poziomie mikrospołecznym

Podnoszeniu kapitału ekonomicznego, społecznego (ethnic mobility trap) i kulturowego rodzin o pochodzeniu migracyjnym i zwiększeniu szans edukacyjnych ich dzieci mogą służyć:

• programy wsparcia rodziców w procesie edukacji dzieci

  • Program Parents as Teachers (PAT) w USA – dla rodziców dzieci w wieku 0-3: wizyty domowe, wsparcie rodziców w nauce oceny zdrowia i rozwoju dzieci

  • Program Kulturvermittler w Szwajcarii – dla rodziców dzieci w wieku szkolnym: komunikacja w pierwszym języku rodziny, wizyty domowe, zaangażowanie mediatorów i stowarzyszeń imigrantów

• Programy wsparcia rozwoju kompetencji językowych

  • Program Samenspel w Holandii – kursy dla matek z dziećmi w wieku 2-3 lat w przedszkolach (2 pedagogów, jeden o pochodzeniu migracyjnym), nauka języka w formie zabawy (dla matki i dziecka) oraz materiały do nauki i zabawy w domu

  • Letnie szkoły językowe (nauczanie języka i zajęcia teatralne) w Niemczech

Wyjaśnianie niepowodzeń szkolnych dzieci imigrantów na poziomie mikrospołecznym

Podnoszeniu kapitału ekonomicznego, społecznego (ethnic mobility trap) i kulturowego rodzin o pochodzeniu migracyjnym i zwiększeniu szans edukacyjnych ich dzieci mogą służyć:

• programy wsparcia polityki różnorodności i “miękkie” formy działań afirmacyjnych

  • działania na rzecz zwiększania udziału uczniów obcego pochodzenia w instytucjach szkolnych, kształcących na poziomie średnim i wyższym

  • opierają się na indywidualnym wsparciu uczniów obcego pochodzenia (np. poprzez politykę informacyjną, zajęcia wyrównawcze, kursy przygotowawcze, etc.)‏

• programy wsparcia dla utalentowanych uczniów o pochodzeniu migracyjnym

  • Posse Foundation w USA (wsparcie mobilności wertykalnej)‏

  • Program Start Fundacji Hertie z Niemiec (miesięczne stypendium, sprzęt komputerowy, udział w seminariach, praktyki w firmach, bankach, organizacjach, uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych)‏

Francja – edukacja jednokulturowa

Republikańska szkoła francuska

• bezpłatna, laicka i obowiązkowa do 16 roku życia (dostępna również dla dzieci nielegalnych imigrantów)‏

• zasada nieróżnicowania ze względu na narodowość

• jednolitość programów nauczania

• brak szkół wyznaniowych muzułmańskich (jedynie katolickie, protestanckie, judaistyczne)‏

Edukacja jednokulturowa

• włączanie grup etnicznych do struktury monokulturowej w praktyce edukacyjnej

  założenie: identyfikacja z kulturą mniejszości przynosi niepowodzenia szkolne/napięcia i konflikty społeczne

  miejska polityka “pozytywnej dyskryminacji”: tzw. sieci edukacji priorytetowej (od 1997 roku)‏

  cel edukacji: asymilacja strukturalna grup etnicznych ze „narodem francuskim”

Wielka Brytania – edukacja wielokulturowa

Edukacja wielokulturowa

(wersja liberalna)‏

• wzbogacanie programu szkolnego

• walka z kulturową deprywacją

• zarzut: depolityzacja dyskusji o prawach mniejszości

Edukacja antyrasistowska

(podejście „rasowe”)‏

• reforma programowa i strukturalna

• eliminacja rasizmu w edukacji

• zarzut: „upolitycznienie” programów szkolnych

Niemcy – między jednokulturowością a wielokulturowością

• podejście asymilacyjne (Leitkultur)‏

  • akulturacyjną rolę pełnić ma głównie niemiecka szkoła

• pedagogika dla cudzoziemców ((Ausländerpädagogik)‏

  • nauczanie dwujęzyczno-dwukulturowe (bilingual-bikulturelle Erziehung und Unterricht)‏

  • „przygotowanie do powrotu” i asymilacja

• pedagogika międzykulturowa (interkulturelle Pädagogik)‏

  • akceptacja pluralizmu kulturowego

  • w praktyce: strategia „językowa”

  • Badania PISA – segregacja szkolna w Niemczech

Szwecja – edukacja dwukulturowa

• idea autonomii kulturowej

• cel szkoły: kształcenie osób posiadających kompetencje równoczesnego funkcjonowania w dwóch kulturach

• założenie: zachowanie „pierwotnej” kultury oraz (alternatywne) przyjęcie kultury „głównego nurtu”

zachowanie związku między kulturą domu a kulturą szkoły

• dwujęzyczność jako warunek utrzymania tożsamości kulturowej

  • dodatkowa nauka języka szwedzkiego

  • nauczanie języka państwa pochodzenia

Podsumowanie – edukacja wielokulturowa a międzykulturowa

Która strategia skuteczniejsza? A przede wszystkim: dla kogo? Dla społeczeństwa większości czy mniejszości?

Która wersja integracji szkolnej skuteczna w przypadku dzieci obcego pochodzenia w Polsce?

Czy należy stosować zróżnicowane strategie w stosunku do różnych grup mniejszościowych?

W jaki sposób zaprosić do udziału w edukacji międzykulturowej dorosłych,

sprzyjających często negatywnym postawom i stereotypom?

Co zrobić, aby edukacja międzykulturowa nie była jedynie przedmiotem refleksji naukowej?