Zasady prawa

1. Zasada demokratycznego państwa prawnego. Pojęcie, źródła, funkcje.

Państwo prawne – państwo, w którym ramy działań podmiotów określa prawo, a władza publiczna działa na podstawie i w granicach prawa. Organy władzy publicznej mogą czynić tylko to, na co im prawo zezwala, czyli to, co prawo przewidziało jako ich kompetencje I zadania. Państwo prawne to państwo realizujące zasady: podziału władzy, zwierzchnictwa Konstytucji, szczególnej roli ustwy w systemie źródeł prawa, niezawisłości sądów, sądowej kontroli władzy wykonawczej. To państwo sprawiedliwości gwarantujące poszanowanie fundamentalnych wartości – demokracji, wolności, praw człowieka.

Państwo demokratyczne – państwo, które dopuszcza funkcjonowanie wszelkich form kontroli obywatelskiej nad władzą publiczną, władza jest legitymizowana przez różne przejawy demokracji pośredniej I bezpośredniej, prawo gwarantuje poszanowanie praw I wolności człowieka I obywatela, pluralism polityczny zapewnia możliwość wyrażania interesów różnych grup społecznych I ich wpływu na wybór I sprawowanie władzy.

Powszechnie przyjmuje się, że demokratyczne państwa prawne to państwa realizujące co najmniej zasady wyrażone w: Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich I Politycznych, Międzynarodowym Pakcie Praw Ekonomicznych, Socjalnych I Kulturalnych.

Demokratyczne państwo prawne realizujące zasady sprawiedliwości społecznej to państwo, które ponadto realizuje pewne idee państwa socjalnego, to jest państwa, które urzeczywistnia funkcje opiekuńcze.

Można rozumieć zasadę demokratycznego państwa prawnego:

• jako pewien postulat (idea prymatu prawa)

• jako normę prawną tj. Powinność ukształtowania instytucji ustrojowych oraz porządku publicznego
  Funkcje zasady demokratycznego państwa prawa:

• wyznaczenie granic I treści dla ustawodawcy

• uzasadnia obowiązywanie innych zasad prawa z niej wynikających

• wzorzec kontroli konstytucyjności

• znaczenie dla interpretacji prawa

• znaczenie dla stosowania prawa

Komponenty zasady demokratycznego państwa prawnego:
Dotyczące:

• treści zasady państwa prawa

• procedury tworzenia prawa

• formy tworzenia prawa
  Treść zasady demokratycznego państwa prawnego:

• zasada ochrony godności człowieka

• prawo do życia

• prawo do prywatności

• prawo do wolności
  Formalne komponenty demokratycznego państwa prawnego:

• zasada hierarchiczności systemu prawa

• zasada nadrzędności Konstytucji

• zasada prymatu ustawy w porządku prawnym

• zasada zupełności ustawy
  

1. Zasada przyzwoitej legislacji

Zasady przywoitej legislacji obejmują m.in. wymaganie należytej określoności przepisów, które winny być formułowane w sposób precyzyjny, poprawny i jasny. Ponadto zasady przyzwoitej legislacji powinny być przestrzegane szczególnie restryktywnie, gdy chodzi o przepisy ograniczające wolności i prawa człowieka i obywatela.

1. Zasada określoności przepisów

2. Zasady odnoszące się do zmiany prawa:

- nakaz ustanowienia odpowiedniego vacatio legis
- zasada lex retro non agit
- zasada poszanowania praw nabytych

1. Zasada określoności przepisów prawnych

Zasada określoności przepisów prawnych nakazuje z dużą ostrożnością posługiwać się wszelkiego rodzaju zwrotami niedookreślonymi.
Zasada określoności nabiera szczególnego znaczenia w obszarze szeroko rozumianego prawa karnego, gdzie tradycyjnie przyjmuje się, że zakaz lub nakaz obwarowany sankcją karną powinien być sformułowany w sposób precyzyjny i ścisły.
Zasada określoności przepisów, zwłaszcza gdy przewidują one możliwość sankcji, jest jednym z elementów zasada pewności prawa i zaufania obywatela do państwa, znajdujących podstawę w klauzuli demokratycznego państwa prawnego.

1. Zasada poszanowania praw nabytych

Zasada poszanowania praw nabytych jest jedną z fundamentalnych zasad demokratycznego państwa prawnego.
Biorąc pod uwagę przedmiot materii, której prawa podmiotowe dotyczą, wyróżniamy :
1. prawo wolnościowe [prawo zrzeszania się zgromadzeń]
2. prawo polityczne [prawo wyboru prezydenta, sejmu, senatu]
3. prawo do świadczeń państwa [prawo bezrobotnego do zasiłku i żądanie rejestracji urodzonego dziecka]

Instytucja powołana do ochrony to Rzecznik Praw Obywatelskich.

Przez lata zasada poszanowania praw nabytych stanowiła podstawę ochrony bezprawie przyznawanych przywilejów, jak i praw legalnie nabytych pod rządami poprzednie formacji ustrojowej, które "nowa władza" chciała odebrać. Od niemal dwudziestu lat zasada ochrony praw nabytych pojawia się w orzecznictwie jako zasada konstytucyjna. Była wielokrotnie stosowana, w tym jako samoistna podstawa uznania normy za niekonstytucyjną.

1. Zasada lex retro non agit
   Lex retro non agit - jedna z zasad prawa rzymskiego - prawo nie działa wstecz, określana również jako zasada nieretroakcyjności prawa (retroactio - wsteczna moc obowiązywania aktu normatywnego). Ustawodawca nie może ustanawiać przepisów prawa, które wiązałyby skutki prawne ze zdarzeniami prawnymi mającymi miejsce w przeszłości. Prawo musi być przewidywalne i budzić zaufanie a podmiot prawa musi mieć pewność, że w danej sytuacji postępuje zgodnie lub niezgodnie z obowiązującym prawem.
   W prawie polskim zasadę tę wyraża np. art. 3 k.c.: Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu.

2. Zasada pewności prawa

Jedną z cech państwa prawa jest ochrona praw słusznie nabytych. Wynika ona pośrednio z zasady pewności prawa i stanowi konsekwencję tej pewności o szczególnym znaczeniu prawnym oraz praktycznym.
Zasada pewności prawa i zaufania do prawa wymaga uznania praw uzyskanych w ten sposób jako praw „słusznie nabytych”, których uzyskanie przez dany podmiot być ex post kwestionowane.
Zasada pewności prawa stanowi podstawową zasadę prawa wspólnotowego, która wymaga w szczególności, by uregulowanie było jasne i precyzyjne, tak by podlegające mu podmioty mogły ustalić w sposób jednoznaczny swoje prawa i obowiązki oraz podjąć w związku z tym odpowiednie kroki.
Zasada pewności prawa zakłada, iż powinna istnieć możliwość określenia z wystarczającą pewnością zakresu danego aktu.
Zasada pewności prawa oznacza, że przepisy powinny być formułowane tak, aby adresaci norm mogli dowiedzieć się o treści przysługujących im praw lub nałożonych na nich obowiązków oraz by sąd mógł zapewnić ochronę uprawnieniom wynikającym z prawa.

1. Zasada hierarchiczności systemu prawa

Normy prawne systemu prawa muszą być ułożone wg pewnej hierarchii:
- normy wyższego rzędu
- normy niższego rzędu – podstawą są normy wyższe, zgodność treściowa (trybunał konstytucyjny).
Hierarchiczność aktów prawnych odpowiada hierarchii źródeł prawa (konstytucja, ustawy i ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, prawo lokalne).
Jest konsekwencją przyjęcia pewnych kryteriów hierarchicznych:
· podmiotowe – postulat żeby określony organ tworzył określony akt prawny(hierarchia podmiotów i organów władzy państwowej o określa kompetencje);
· przedmiotowe – określone sprawy czy obszary regulacji prawnej odnoszą się do określonych szczebli hierarchii aktów prawnych, tzn. materia spraw (ważność) wyznacza miejsce w hierarchii aktów (norm) prawnych; np. ustrój określa konstytucja.

Reguły kolizyjne – usuwanie sprzeczności:
a) I stopnia – usuwanie prostych sprzeczności
- hierarchiczności – wybieranie norm wyższego rzędu przy usuwaniu sprzeczności; „lex superior derogat legi inferiori” (norma wyższa uchyla normę niższą);
- merytoryczna (szczegółowości) – wybór normy szczególnej nad ogólną; „lex specialis derogat legi generali” (norma szczegółowa uchyla normę generalną);
- temporalna (czasowości) – wybór normy późniejszej na wcześniejszą; „lex posterior derogat legi priori” (norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą).
b) II stopnia – metareguły kolizyjne (kolizja między regułami kolizyjnymi)

1. Konflikt między regułą hierarchiczności a regułą merytoryczną

Dochodzi do niego, gdy jedna z norm sprzecznych treściowo jest normą wyższą i jednocześnie normą ogólną, druga zaś normą szczegółową niższego rzędu. Przy rozstrzyganiu takiej kolizji ponownie dominuje reguła hierarchiczności. Norma wyższa, mimo że ogólna uchyli normę niższą, chociaż szczegółową

2. Konflikt między regułą hierarchiczności i temporalną
Wtedy, gdy mamy dwie normy prawne, z których jedna jest wyższą i została wydana wcześniej, druga zaś jest niższą i została wydana później. Normy te są sprzeczne treściowo. Przy rozstrzyganiu pierwszeństwo zawsze ma reguła hierarchiczna. Norma wyższa pomino że wcześniejsza uchyla normę niższą mino że późniejszą

1. Zasada nadrzędności Konstytucji

Zasada nadrzędności Konstytucji zapisana w art. 8 ust.1: Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.
Konstytucja zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawotwórczych w systemach prawa ustawowego. Przepisy Konstytucji RP stosuje się bezpośrednio, chyba że sama konstytucja stanowi inaczej.
Konstytucja jest aktem nadrzędnym w hierarchii źródeł prawa w sensie materialnym i formalnym. W sensie materialnym – ponieważ normuje podstawowe zasady ustroju politycznego i społecznego w państwie, w sensie formalnym – ponieważ jest aktem o najwyższej mocy prawnej. Naruszenie nadrzędnej pozycji Konstytucji w systemie źródeł prawa oznacza naruszenie zasady hierarchicznej budowy systemu aktów prawotwórczych.

1. Zasada zupełności ustawy
   Zasada zupełności ustawy zakłada, iż w konkretnej ustawie nie powinno być luk tzn. takich sytuacji, w których nie moglibyśmy znaleźć właściwego przepisu dla konkretnej sytuacji prawnej. Ustawa powinna być dopełniona merytorycznie, powinna spełniać zarówno wszystkie warunki formalne jak i materialne by zostać ustawą. Powinna mieć odpowiednią budowę: tytuł, przepisy merytoryczne, przepisy o wejściu ustawy w życie, przepisy przejściowe lub dostosowujące oraz uchylające.

2. Zasada racjonalnego tworzenia prawa
   Działalność oparta na argumentach rozumowych, na wiedzy, regułach rozumu. Prawodawca powinien działać przy tworzeniu prawa wykorzystując jak największą ilość wiedzy prawnej (podporządkowanej zrozumiałości aktu).

Racjonalny prawodawca – idee:
- Racjonalność instrumentalna - przyjęte środki są adekwatne do osiągnięcia zamierzonego celu.
- Racjonalność komunikacyjna - chodzi o to, by użyte środki powodowały zrozumienie aktu normatywnego w taki sposób, by przekonać audytorów (że mamy słuszność), np. abolicja podatkowa. (dyskurs, consensus)
- Racjonalność argumentacyjna – uzyskanie aprobaty

Racjonalne tworzenie prawa:

1. Określenie celu

2. Katalogowanie środków (w tym pozaprawnych)

3. Wybór formy projektowanego aktu

4. Wartościowanie

5. Decyzja

6. Zaprojektowanie aktu prawodawczego (technika prawodawcza)

7. Dyskusja

Racjonalność prawa musi być uwzględniona przed pisaniem projektu.

1. Bezprawie legislacyjne
   „Bezprawie legislacyjne” to sprzeczność zachowania władzy ustawodawczej, a także władzy wykonawczej w zakresie wydawania przepisów wykonawczych do ustaw (rozporządzeń) z szeroko rozumianym porządkiem prawnym, najczęściej z normami konstytucyjnymi. Może polegać na „czynieniu” (np. wprowadzeniu normy prawnej sprzecznej z normą wyższego rzędu, tj. z porządkiem konstytucyjnym lub prawem wspólnotowym) lub może przybrać postać „zaniechania” związanego z niewydaniem mimo istniejącego obowiązku określonego aktu normatywnego (np. rozporządzenia mającego na celu wykonanie ustawy lub implementującego dyrektywy prawa wspólnotowego).

Bezprawie legislacyjne:

- z działania
- z zaniechania
Podstawa prawna:
Art. 417. § 1. Kodeksu cywilnego - Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności tego aktu z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
Art. 417 § 2 Kodeksu cywilnego - Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem. Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
Art. 417 § 4 Kodeksu cywilnego - Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie aktu normatywnego, którego obowiązek wydania przewiduje przepis prawa, niezgodność z prawem niewydania tego aktu stwierdza sąd rozpoznający sprawę o naprawienie szkody.
Istnieje w naszym porządku prawnym cały szereg przepisów będących przejawem „czynnego bezprawia legislacyjnego”. Są to zwłaszcza przepisy przewidujące nacjonalizację bez żadnego odszkodowania (np. dekret z 6.09.1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej), czy też wszystkie przepisy, które zostały przez TK uznane za niekonstytucyjne.
Po wejściu Polski do Unii Europejskiej koncepcja bezprawia legislacyjnego ma ogromne praktyczne znaczenie i podobnie szerokie zastosowanie, jak obecnie mają przepisy dotyczące ochrony podstawowych praw i wolności obywatelskich.

1. Właściwości tekstu prawnego

1. właściwości komunikacyjne – komunikatywny, to znaczy zrozumiały. Chodzi tu o adekwatność rozumienia tekstu, łatwość rozumienia tekstu i powszechność rozumienia tekstu.

2. skrótowość tekstu - pozwalająca łatwiej wyrazić kilka zdań częściowo o tej samej treści a częściowo różniących się poszczególnymi wariantami

3. precyzyjność tekstu – precyzja ze względu na sposób posługiwania się językiem na tyle precyzyjnie aby wyrazić myśli i aby granice dopracować

4. elastyczność tekstu - Konstruowanie elastyczności ma teraz elastyczność na przyszłość. Prawodawca musi automatycznie przewidywać, że przepisy maja stosować się do sytuacji elastyczności tekstu na przyszłość; musi przewidzieć że będą zmiany zachowań ludzkich. I przepisy dadzą się zastosować

1. Źródła prawa

Źródła prawa – pojęcie wieloznaczne odnoszące się do tworzenia i stosowania prawa. Należy do podstawowych pojęć nauk prawnych a występuje zarówno w języku prawnym jak prawniczym.
Źródła prawa w znaczeniu formalnym
W naukach prawnych najczęściej rozważane jako źródła prawa w znaczeniu formalnym, a więc formy, w jakich przejawia się obowiązujące prawo. Formami tymi są: konstytucja, ustawa, rozporządzenie i inne akty normatywne. Nauki o prawie, szczególnie nauka prawa konstytucyjnego, ujmują źródła prawa w sposób opisowy lub dogmatyczny zakładając jakąś koncepcję (teorię) źródeł prawa tj. wskazując jakie normy prawne albo fakty uważane są za prawotwórcze. Dlatego termin źródła prawa często zastępowany jest pojęciem akty prawotwórcze lub akty normatywne. Od źródeł prawa w znaczeniu formalnym (aktów prawotwórczych, aktów normatywnych) odróżnia się akty stosowania prawa, do których należą przede wszystkim decyzje administracyjne i orzeczenia sądowe.
Historycznie do tej kategorii należało także prawo zwyczajowe. Dziś znaczenie zwyczaju w poszczególnych dziedzinach prawa jest niewielkie, z wyjątkiem prawa międzynarodowego, w którym wciąż żywy i regularnie stosowany jest zwyczaj międzynarodowy.
Z reguły, jeśli prawnicy mówią o źródła prawa bez bliższego oznaczenia terminologicznego, mają na myśli źródła prawa w znaczeniu formalnym.

Źródła prawa w znaczeniu materialnym

W odróżnieniu od źródeł prawa w znaczeniu formalnym, źródłami prawa w znaczeniu materialnym' określa się zazwyczaj czynniki wpływające na treść norm prawnych lub źródła określające pochodzenie norm. Zagadnienie źródeł prawa w znaczeniu materialnym przez wielu prawników traktowane jest jako zagadnienie pozaprawne. W pewnym zakresie zajmują się nimi: socjologia prawa, filozofia prawa, teoria prawa.

Źródła poznania prawa
W nauce prawa tradycyjnie odróżnia się źródła w znaczeniu formalnym i materialnym, łącznie określane jako źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi), od źródeł poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), do których należą publikatory zawierające autentyczną treść norm prawnych, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, itp.

Zgodnie z artykułami 87, 91, 190 i 234 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:

- Konstytucja
- Ustawa – akt normatywny o charakterze powszechnie obowiązującym uchwalany przez parlament
- Umowa międzynarodowa - to zgodne oświadczenie woli co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego (państwa, organizacje międzynarodowe) regulowane przez prawo międzynarodowe i wywołujące skutki w sferze prawa międzynarodowego.
- Rozporządzenie - akt normatywny wydany na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego
w ustawie i w celu jej wykonania
- Akt prawa miejscowego - specyficzna grupa aktów powszechnie obowiązujących. Posiadają wszystkie cechy tych aktów, ale obowiązują tylko na obszarze działania organu, który wydał akt prawa miejscowego.
- Zarządzenie - to zgodne oświadczenie woli co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego (państwa, organizacje międzynarodowe) regulowane przez prawo międzynarodowe i wywołujące skutki w sferze prawa międzynarodowego.
- Uchwała - akt woli ciała kolegialnego (organu państw., samorządowego, organizacji społ. lub polit.). Treścią uchwały może być zajęcie stanowiska w określonej sprawie
Dla źródeł prawa krajowego charakterystyczne jest ich hierarchiczne uporządkowanie. Konstytucja ma zawsze pierwszeństwo przed ustawami, a te zawsze mają pierwszeństwo przez rozporządzeniami. Natomiast w odniesieniu do źródeł prawa międzynarodowego, które obowiązują w porządku krajowym, konstytucja wyraźnie określa miejsce w hierarchii jedynie umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie. Takie umowy mają pierwszeństwo przed ustawami. Nie jest natomiast uregulowana kwestia hierarchii innych umów międzynarodowych, a także innych źródeł prawa międzynarodowego.