Wykład I

Podstawowe pojęcia

• Flora – ogół gatunków roślin na określonym obszarze (i w określonym czasie); może to być ogół gatunków określonego siedliska lub ogół gatunków danej grupy systematycznej na określonym obszarze

• Roślinność – ogół zbiorowisk roślinnych występujących na określonym obszarze; jednostką jest zbiorowisko roślinne (bez względu na kryterium jej wyróżnienia)

• zbiorowisko roślinne (fitocenoza) – jest utworzone przez populacje różnych gatunków roślin zajmujących w obrębie pewnej przestrzeni przekształcone przez siebie siedlisko, czyli biotop

• szata roślinna – termin oznaczający roślinność danego obszaru w najogólniejszym ujęciu (flora + roślinność)

• biocenoza – utworzona przez fitocenozy i zoocenozy (zespoły zwierząt)

• ekosystem – układ ekologiczny utworzony przez biocenozę i biotop

• biotop – siedlisko przekształcone przez ogół zbiorowisk roślinnych na nim przebywających

Roślinność/ wegetacja

1. roślinność pierwotna - nietknięta przez człowieka

2. roślinność naturalna - utworzona dzięki wyłącznej działalności przyrody

3. roślinność półnaturalna - wynik częściowej, pośredniej lub bezpośredniej działalności człowieka; gatunki obce i rodzime; nie utrzymuje się przez długi czas tylko się przekształca; nie ma charakteru leśnego

4. roślinność antropogeniczna - wytworzona dzięki wyłącznej działalności człowieka
   – roślinność segetalna – pól uprawnych
   – roślinność ruderalna – roślinność terenów zabudowanych

flora ≠ roślinność

Działalność człowieka na terenie Europy Środkowej rozpoczęła się około 15 tys. lat temu.

Jej wpływ na radykalne zmiany szaty roślinnej zaczął się około 1 tys. lat temu.

Dotyczy przede wszystkim:

1. wyrębu lasów i zmiany zajmowanych przez nie obszarów w pola uprawne, łąki i tereny zabudowane z zachowaniem tylko nielicznych fragmentów roślinności zbliżone do naturalnej,

2. osuszanie terenów podmokłych,

Na świecie wyniszczono ponad 50% pierwotnych lasów. Obecnie w Polsce stanowią one niecałe 30%.

Z czasem miejsce pierwotnego krajobrazu leśnego zajęły krajobrazy sztuczne – rolnicze i przemysłowe.

Proces zachodzący w skali globalnej – okres ostatnich 10 tys. lat w dziejach ziemi – ANTROPOZIOK.

reakcja środowiska		antropopresja –	całokształt wpływu i oddziaływań człowieka na organizmy roślinne i zwierzęce a także na ich zbiorowiska

Zmiany zakresu antropopresji na przestrzeni dziejów

• las pierwotny (brak oddziaływania człowieka na roślinność)

• zbieractwo (niewielki wpływ na roślinność nie większy niż dzikich gatunków zwierząt)

• myślistwo, pasterstwo, rolnictwo

• urbanizacja (katastrofy ekologiczne, wymieranie zwierząt i roślin na masową skalę, rozwój przemysłu, silnik spalinowy, elektryczność, zabudowa, sieci komunikacyjne, chemizacja rolnictwa)

Procesy dominujące współcześnie

1. wymieranie gatunków oraz budowanych przez nie zespołów, wrażliwych na działalność człowieka (nie nadążających za tempem przemian warunków siedliskowych powodowanych przez człowieka)
   gatunki hemerofobne

2. rozprzestrzenianie się gatunków i ich ugrupowań, którym ta działalność sprzyja (jeżeli zjawisko zachodzi w szybkim tempie i na duża skalę jest określana jako INWAZJA)
   gatunki hemerofilne

Synantropizacja to: (z j. grec. syn = razem + anthropoz = człowiek) przystosowanie się organizmów do życia w bezpośrednim sąsiedztwie człowieka, a także przemiany zachodzące w zbiorowiskach roślin i zwierząt pod wpływem człowieka (wróbel, jeżyk, szczur, szop, krukowate, gołębie).

Synantropizacja szaty roślinnej – def. uogólniona

• według Falińskiego (1966): proces prowadzący do kosmopolityzacji i trywializacji szaty roślinnej zastępowanie elementów swoistych (stenotropowych) elementami wszędobylskimi (eurytopowymi)

• według Kornasia (1981): jest to ogół historycznych i współczesnych przemian szaty roślinnej pod wpływem działalności człowieka. Najbardziej ogólna definicja synantropizacji: całość przemian szaty roślinnej Ziemi zachodząca w wyniku działalności ludzkiej.

Elementy składowe procesów synantropizacji

przemiany flor		przemiany roślinności
1)ustępowanie gatunków wrażliwych, które z winy człowieka zmniejszają swój stan posiadania (gatunki ginące)		1)ustępowanie naturalnych zbiorowisk roślinnych pod wpływem działalności człowieka
2)rozprzestrzenianie się gatunków, które korzystają ze zmian wywołanych przez człowieka (rośliny synantropijne, hemerofilne)		2)rozprzestrzenianie się tych zbiorowisk naturalnych, które powiększają swój stan posiadania dzięki człowiekowi
3)powstawanie nowych, nieznanych dawniej taksonów (mieszańce, odporne odmiany, GMO)		3)powstawanie nowych nieznanych dotąd zbiorowisk roślinnych

W odniesieniu do roślin towarzyszących człowiekowi (synantropów) rozróżnia się:

• apofity (rodzime gatunki, np. pokrzywa)

• antropofity (gatunki obce geograficznie, np. nawłoć)

Wyróżnia się 3 typy antropogenicznych zbiorowisk naturalnych:

1. zbiorowiska na wpół naturalne

2. zbiorowiska nienaturalne

3. zbiorowiska synantropijne

   1. zbiorowiska polne (senegalne)

   2. zbiorowiska ruderalne

rośliny synantropijne

apofity	antropofity
gatunki rodzime wchodzące na siedliska antropogeniczne	gatunki obce, które przemieściły się na dany obszar mimo barier: metafity: - archeofity (gat. zawleczone do końca XV w) - kenofity (neofity, gat. zawleczone od XVI w) diafity

Archeotity – kolebka rolnictwa EU – obszar obecnej Palestyny, Syrii, Jordanu, Izraela – tzw. Żyzny Półksiężyc.

Obecnie w Polsce około 157 gatunków zaliczanych do archeofitów, 66 (42%) to gatunki wymarłe lub zagrożone wymarciem.

Przykłady:

• kąkol polny

• kurzyślad polny

• chaber bławatek

• mak polny

archeofity antropofity kenofity

1492

Rozprzestrzenienie się obecnych roślin w Europie. Pierwsze świadome introdukcje zwierząt i roślin; przypadkowe rozprzestrzenienie

Gatunki inwazyjne w Polsce: norka amerykańska, barszcz Sosnowskiego i mantegazjego, rdestowiec ostrokończysty, nawłoć późna i kanadyjska

Krwawnica pospolita – gatunek inwazyjny w Krainie Wielkich Jezior

Zagrożenie na świecie

według IUCN – Światowej Unii Ochrony Przyrody

• do 1600 wyginęło łącznie około 485 gatunków

• pod koniec XX w. skrajnie zagrożonych było 3565 gatunków zwierząt wg. Podręcznika z 2008

Motyw ochrony przyrody dawniej i dziś

• motyw historyczny

• religijny

• patriotyczny

• strategiczny

• estetyczny

Wykład II

Różnorodność biologiczna (bioróżnorodność) – zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich, słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią, dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów.

Czyli różnorodność biologiczna dotyczy 3 poziomów:

• zmienności wewnątrzgatunkowej (różnorodność genetyczna – bogactwo puli genowej) wszystkich żyjących populacji

• zmienności międzygatunkowej – składu gatunkowego ekosystemów

• zmienności ponadgatunkowej (ekosystemów i krajobrazów) – zarówno zespołów organizmów, jak też samych warunków, w których żyją

Bioróżnorodność może być rozpatrywana w skali regionów, krajów, kontynentów, regionów biogeograficznych lub fizjograficznych, a także administracyjnych.

Nie można chronić genów bez ochrony gatunków, a tych skutecznie nie da się zachować bez opieki nad ekosystemami, w których żyją.

Miara bioróżnorodności:

• Liczba gatunków (bogactwo gatunkowe) – jedna z miar często przyjmowana, nie zawsze odzwierciedla wartość przyrodniczą określonego ekosystemu np. w obrębie lasu liściastego duża liczba gatunków synantropijnych lub inwazyjnych świadczy o jego zmianach degradacyjnych na skutek antropopresji

• W ochronie przyrody:
  - ekosystemów z natury ubogich (np. bory sosnowe) nie należy wzbogacać ani zwiększać ich różnorodności gatunkowej za wszelką cenę np. przez wprowadzenie gatunków obcych siedliskowo lub geograficznie
  - ekosystemów bogatych jak np. wielogatunkowych lasów lęgowych nie zależy zubażać np. poprzez wprowadzenie monokultur w drodze gospodarki leśnej

Ekonomia ekosystemów i bioróżnorodności

Obecnie istnieją dwa kierunki uzasadnienia ochrony ekosystemów i krajobrazów:

1. ekosystemy trzeba chronić dla ich wewnętrznej wartości (bez względu na przydatność dla człowieka)

2. sens ochrony ekosystemów polega na ochronie ich zdolności do dostarczania
   odpowiednich dóbr i świadczeń

Koncepcja świadczeń (usług) ekosystemowych – rozumianych jako zestaw wytworów oraz funkcji ekosystemu (krajobrazu), które są przydatne dla społeczeństwa ludzkiego

Koncepcja świadczeń ekosystemowych w dzisiejszym rozumieniu wywodzi się z publikacji z końca lat 90 XX w. (gł. Constanza, 1997, The Value of the Worlds Ecosystem Services and the Natural Capital), gdzie wyróżnienie i wycena 17 typów świadczeń (usług) odwołuje się do koncepcji z lat 70 usług środowiskowych, a nawet z końca XIX w. kiedy biologowie zwracali uwagę na „podtrzymujące życie funkcje ekosystemów”

Podział usług ekosystemowych:

1. Zaopatrzeniowe:

- żywność
- surowce
- woda
- zasoby medyczne

1. Regulacyjne:
   - regulacja klimatu
   - utrzymywanie jakości powietrza
   - łagodzenie zjawisk ekstremalnych (np. ochrona brzegów przez rafy koralowe)
   - oczyszczanie wody
   - zapobieganie erozji i utrzymywanie jakości gleby
   - zapylanie

2. Wspomagające:
   - siedliska (obszary występowania populacji)
   - utrzymywanie różnorodności genetycznej

3. Kulturowe:
   - rekreacja
   - zdrowie psychiczne i fizyczne

Ekonomia ekosystemów i bioróżnorodności:

Poszukiwanie odpowiedzi na pytania ja między innymi:

1. W jaki sposób ilościowy określić wielkość i wartość świadczeń ekosystemowych?

2. W jakim stopniu chronione obszary i siedliska są bardziej wydajne w dostarczaniu świadczeń w porównaniu z obszarami nie chronionymi?

3. Jaka jest rola różnorodności biologicznej w podtrzymywaniu funkcji usługowych ekosystemów?

Przyjmuje się, że ochrona różnorodności biologicznej powoduje wzrost usług, a zapobieganie utracie różnorodności bioróżnorodności (działania prewencyjne) jest tańsze niż jej odtwarzanie.

Cele najważniejsze do osiągnięcia przed 2020r. w zakresie poprawy usług ekosystemowych:

• zakończenie przeeksploatowania ryb, eliminacja praktyk destrukcyjnych w rybołówstwie na rzecz eksploatacji zrównoważonej

• redukcja zanieczyszczenia, włączając nadmiar xxx obniżone do poziomu niezagrażającego ekosystemom

• redukcja gatunków inwazyjnych – zidentyfikowane, traktowane priorytetowo, kontrolowane i eliminowane

• redukcja bezpośredniej presji na bioróżnorodność i promocja zrównoważonego użytkowania

Czerwone księgi i listy –jako jeden z sposobów określania zagrożeń roślin i zwierząt.

Koncepcja zrodziła się w celu zwrócenia uwagi opinii publicznej i decydentów na proces pustoszenia biosfery.

Są niezbędną podstawą budowania programów ochrony zagrożonych gatunków.

Przygotowywane w skali:

• globalnej (IUCN)

• kontynentalnej (IUCN)

• krajowej (instytuty biologiczne, IOP, PAN)

• regionalnej (uczelnie)

Co zawierają?

• kategorie zagrożenia

• nazwy obowiązujące i synonimy

• opis morfologii i biologii taksonu

• opis siedliska

• rozmieszczenie i liczebność populacji

• zagrożenia

• wskazania ochronne

Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych – publikowana przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN) lista zagrożonych wyginięciem gatunków organizmów.
Ukazała się po raz pierwszy w 1963 roku. Ostatnia edycja Czerwonej Księgi (rok 2011) zawiera spis 59 508 gatunków (ponad 45 tysięcy gatunków zwierząt, ponad 14 tysięcy gatunków roślin oraz 18 gatunków grzybów), z których 19 265 jest zagrożonych wyginięciem. Większość z nich uzyskała status zagrożonych w wyniku działalności człowieka.

Kategorie zagrożenia – wg skali IUCN

Stara skala 5 stopniowa (do 1994 roku)

• Ex – gatunki wymarłe i przypuszczalnie wymarłe (extinct) – ich występowanie na znanych stanowiskach nie zostało potwierdzone, nie znaleziono też nowych

• E – wymierające (endangered) – zagrożone wymarciem jeśli nie przestaną działać czynniki powodujące zagrożenie

• V – narażone (vulnerable) – w niedalekiej przyszłości znajdą się w kategorii wymierające, jeśli nie przestaną działać czynniki powodujące zagrożenie

• R – rzadkie (rare) – o niewielkiej liczbie stanowisk, reprezentowane przez małe populacje, które nie należą do kategorii E lub V, ale ich byt jest zagrożony

• I – o nieokreślonym zagrożeniu (of indeterminate threat) – wiadomo, że są zagrożone, ale brak wystarczających informacji uniemożliwia zaliczenie ich do którejś z wymienionych wyżej kategorii

Skala obecnie stosowana

oszacowane	rozpoznane		EX - wymarłe (extinct), oznaczane znakiem †
			EW - wymarłe na wolności (extinct in the wild) - wymarłe w stanie dzikim - klasyfikuje się jako wymarłe na wolności, co oznacza, że pojedyncze okazy, czy nawet populacje mogą żyć jeszcze w hodowlach i ogrodach zoologicznych
		zagrożone wyginięciem	CR - krytycznie zagrożone (critically endangered) - najbardziej zagrożone gatunki
			EN - zagrożone (endangered) - przypisuje się im wysokie ryzyko wymarcia w niedalekiej przyszłości
			VU - narażone (vulnerable) - gatunki, które mogą wymrzeć stosunkowo niedługo, choć nie tak szybko jak zagrożone
			NT - bliskie zagrożenia (near threatened) - gatunki bliskie zaliczenia do wyższej kategorii, ale jeszcze się do niej niekwalifikujące
			LC - najmniejszej troski (least concern)
	niedostatecznie rozpoznane	DD (data deficient) - o nieokreślonym stopniu zagrożenia, wymagającym dokładniejszych danych.
nieoszacowane według kryteriów IUCN	NE (not evaluated)

Współczesne kryteria klasyfikacji gatunków zagrożonych globalnie (wg IUCN):

Klasyfikacja na podstawie jednego z kryteriów A – E:

1. Spadek wielkości populacji oszacowany na podstawie przewidywań i wskaźników

2. Zasięg geograficzny populacji (zasięg występowania lub obszar występowania lub oba jednocześnie)

3. Wielkość populacji
   1. Spadek liczebności populacji
   2. Prognozowany ciągły spadek populacji

4. Populacja bardzo mała lub ograniczona

5. Prawdopodobieństwo wymarcia populacji w stanie dzikim

Przykład waloryzacji (szacowania) gatunków:

• obszar wyznaczony przez wszystkie skrajne stanowiska

• regionalna populacja (wszystkie okazy danego gatunku w regionie)

Czerwone listy roślin w Europie

Flora roślin wyższych Europy liczy ok. 12 500 gatunków, wg danych z 1994 roku, jeden z najuboższych regionów świata ze względu na powtarzające się w przeszłości zlodowacenia – BRAKUJE PEŁNEJ LISTY roślin zagrożonych w Europie.

Zagrożone lub rzadkie gatunki:

w 1995 ok. 2200 gatunków (17,6 %) – 27 wymarłych
w 2007 ok. 2625 gatunków (21,0 %) – 64 wymarłych

+ zagrożona większość gatunków endemicznych w regionach górskich oraz wzrasta liczba gatunków zagrożonych ze względu na zmniejszanie się i fragmentację naturalnych siedlisk – populacje odizolowane są w większym stopniu narażone na wymarcie (bo mniejsza sposobność
wymiany materiału genetycznego)

Zagrożone zwierzęta w Europie wg IUCN:

• 44% MIĘCZAKÓW

• 37% ryb

• 23% płazów

• 19% gadów

• 15% ssaków lądowych

• 15% ważek

• 13% ptaków

• 9% motyli

Zagrożone rośliny wg IUCN
Obecnie poddano opracowaniu 1826 gatunków (ok. 8% całej flory), 467 (25%) spośród nich uznano za zagrożone i podzielone na 3 grupy:

• gatunki będące przedmiotem ochrony na mocy prawodawstwa europejskiego (Dyrektywa Siedliskowa) lub umów międzynarodowych (np. Konwencja Berneńska)

• gatunki spokrewnione z roślinami uprawnymi – tzw. dzikie pokrewne

• wodne gatunki roślin

Wykład III Międzynarodowe aspekty ochrony przyrody

Początki współpracy w zakresie trwałego pokoju i ochrony środowiska sięgają 1919 roku – powstania Ligi Narodów.

Pierwsze umowy:

• Konwencja o ochronie ptaków pożytecznych dla rolnictwa (Paryż, 1902r.)

• Konwencja genewska o uregulowaniu połowów wielorybów (Genewa, 1931r.)

Kolejne po raporcie sekretarza generalnego ONZ, 1969r.

• Konwencja o obszarach błotno-wodnych (Konwencja Ramsarska, 1971r.)

• Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (Konwencja Paryska, 1972r.)

• Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych (Konwencja Waszyngtońska, 1973r.)

• Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska, 1979r.)

Konwencja Ramsarska

Konwencja o ochronie obszarów błotno-wodnych, rozumianych jako tereny bagien, błot i torfowisk lub zbiorniki wodne, tak naturalne jak sztuczne, stałe i okresowe, o wodach stojących lub płynących, słodkich lub słonych, łącznie z wodami morskimi, których głębokość podczas odpływu nie przekracza 6m.

Podpisana w 1971 roku w mieście Ramsar, zaczęła obowiązywać od 1975r.

Podpisanie konwencji zobowiązuje państwa członkowskie do

• Wyznaczenia przynajmniej jednego mokradła o znaczeniu międzynarodowym

• Promocji zrównoważonego użytkowania mokradeł

• Konsultowania z innymi państwami wprowadzenia konwencji, zwłaszcza jeżeli system wodny oddziałuje na terytorium innego państwa

• Obejmowania mokradeł ochroną rezerwatową

Największą liczbę obszarów wykazanych w spisie Konwencji Ramarskiej ma Wielka Brytania, a największą ich powierzchnię Kanada.

Status obszaru o znaczeniu międzynarodowym nadaje się obszarowi gdy m. im.:

• Reprezentuje unikatowy typ obszaru wodnego lub błotnego w danym regionie biogeograficznym;

• Jest środowiskiem życia rzadkich lub zagrożonych gatunków lub ich zespołów;

• Stanowi środowisko dla roślin lub zwierząt istotnych dla zachowania różnorodności biologicznej danego regionu;

• Jest miejscem gromadzenia się co najmniej 20 tyg ptaków wodnych lub co najmniej 1% populacji jednego z ich gatunków;

Polska posiada 13 obszarów o łącznej powierzchni ponad 145 tys. ha

Jeziora chronione głównie ze względu na walory ornitologiczne – są miejscem zarówno bytowania ptaków w okresie lęgów jak też na przelotach, a także cenne zespoły roślin wodnych, bagiennych, torfowiskowych, zaroślowych i leśnych.

1. Jezioro Łuknajo

2. Jezioro Siedmiu Wysp

3. Jezioro Karaś

4. Jezioro Świdwie

5. Rezerwat przyrody Jezioro Drużno

6. PN Ujście Warty

7. Słowiński PN

8. Biebrzański PN

9. Narwiński PN

10. Poleski PN

11. Wigierski PN

12. Rezerwat Stawy Milickie

13. Subalpejskie torfowiska w Karkonoszach

Konwencja światowego dziedzictwa UNESCO

Obejmuje miejsca o wybitnych uniwersalnych wartościach. Przyjęta w 1972roku w Paryżu pod egidą UNESCO. Zaczęła obowiązywać w 1975r.

Konwencja jest umową międzynarodową określającą obowiązki Państw-stron i instrumentem współpracy międzynarodowej.

Główne założenia:

1. Światowe Dziedzictwo ma przedstawiać różnorodność kulturalną i bogactwo natury wszystkich regionów świata.

2. Państwa-strony Konwencji powinny zapewnić miejscom opiekę – chronić je przed zniszczeniem i pozwolić na zachowanie w możliwie niezmienionej postaci dla przyszłych pokoleń.

W lipcu 2012 na Liście Światowego Dziedzictwa znajduje się 962 miejsca w 157 krajach, w tym 745 obiektów dziedzictwa kulturowego, 188 dziedzictwa przyrodniczego i 29 o charakterze mieszanym kulturalno-przyrodniczym.

Obiektem przyrodnicze z obszaru Polski na liście jest:

Białowieski PN od 1979 (poszerzony w 1992) wraz z częścią Białoruską

Obiekty kulturowe na liście:

1. Zabytkowe centrum Krakowa

2. Zabytkowa Kopalnia soli w Wieliczce

3. Były Nazistowski Niemiecki Obóz Koncentracyjny i Zagłady Auschwitz-Birkenau

4. Zabytkowe centrum Warszawy

5. Stare miasto w Zamościu

6. Średniowieczne miasto Toruń

7. Zamek Krzyżacki w Malborku

8. Kalwaria Zebrzydowska: kompleks architektoniczno-krajobrazowy i miejsce pielgrzymek

9. Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy

10. Kościoły drewniane południowej małopolski (6 obiektów)

11. Park Mużakowski

12. Hala stulecia

Rezerwaty biosfery

Obszary objęte konwencją są wybierane jako reprezentatywne, przykłady ekosystemów w różnych warunkach biogeograficznych, na terenie których dopuszczalne jest zarządzanie i badania, gdzie może mieć miejsce wymiana informacji między zarządzającymi, badającymi, lokalnymi władzami i mieszkańcami.

Centrum stanowi obszar o wysokich walorach przyrodniczych, otoczony przez dużą strefę buforową, gdzie doświadczalne badania i zarządzanie mogą być prowadzone wraz ze zwykłą działalnością człowieka i tradycyjnym krajobrazem.

Celem jest prezentacja lokalnym społecznościom i opinii międzynarodowej modelowego, zrównoważonego rozwoju na granicy z naturalnym środowiskiem. W 2012 r. na świecie było 580 rezerwatów biosfery w 144 krajach, w tym 10 w Polsce. Status rezerwatów biosfery posiada:

1. Białowieski PN

2. Babiogórski PN

3. Słowiński PN

4. Rezerwat jezioro Łuknajo

5. Międzynarodowy rezerwat biosfery „Karpaty Wschodnie”

6. Międzynarodowy rezerwat biosfery „Tatry”

7. Międzynarodowy rezerwat biosfery „Karkonosze”

8. Kampinoski PN

9. Międzynarodowy rezerwat biosfery „Polesie Zachodnie”

10. Rezerwat biosfery „Bory Tucholskie”

Konwencja Breneńska

Konwencja o ochronie dzikiej flory i fauny oraz siedlisk przyrodniczych podpisana w Bernie w 1979 roku. Umowa ratyfikowana przez większość krajów Europy.

Jej istotną częścią są załączniki zawierające:

1. Listę gatunków roślin, które powinny być chronione

2. Listę gatunków zwierząt, które powinny być chronione

3. Listę gatunków zwierząt, których eksploatacja powinna być reglamentowana i kontrolowana

4. Wykaz niedozwolonych środków chwytania i metod zabijania zwierząt

Zobowiązuje poszczególne państwa-strony m. in. do:

• Ochrony zagrożonych gatunków i siedlisk przyrodniczych wymienionych w załącznikach przez podjęcie środków ustawowych

• Wprowadzenia zakazu posiadania i sprzedaży gatunków chronionych

• Wprowadzenia zakazów chwytania, posiadania, zabijania, niszczenia miejsc rozrodu zwierząt wymienionych w załącznikach

Konwencja o różnorodności biologicznej

Zweryfikowała pojęcie naturalności, które przestaje być odnoszone do tego co pierwotne – niezmienione przez człowieka. Systemy naturalne podlegają procesom przyrodniczym, na które

wpływa człowiek (pośrednio lub bezpośrednio), ale w stopniu nie większym niż inne organizmy. Ginące systemy półnaturalne i antropogeniczne traktowane są na równi z systemami naturalnymi, gdyż stanowią o całokształcie różnorodności biologicznej.

Uściślono pojęcie zjawiska godnego ochrony. Jesteśmy zobowiązani do ochrony złożoności przyrody w różnych jej przejawach – strukturach ekologicznych i procesach – na ochronę zasługują zarówno ekosystemy dojrzałe, jak też znajdujące się w różnych stadiach sukcesyjnych. Ochrony wymaga różnorodność kulturowa i tradycyjne sposoby gospodarowania, z którymi związane są zagrożone wartości przyrodnicze.

Dyrektywa ptasia

Podstawowy akt prawny umożliwiający ochronę ptaków w krajach Unii Europejskiej. Uchwalona w 1979 roku, a następnie zmodyfikowana dyrektywami 81/854/EWG, 85/411/EWG, 91/22/EWG, 94/24/EWG.

Zasadnicze cele dyrektyw to:

• ochrona i zachowanie wszystkich populacji ptaków naturalnie występujących w stanie dzikim w Unii Europejskiej

• prawne uregulowanie zasad handlu i pozyskiwania ptaków łownych oraz przeciwdziałania niedopuszczalnym metodom ich chwytania i zabijania

W szczególności Dyrektywa Ptasia zabrania:

• umyślnego chwytania i zabijania ptaków

• umyślnego uszkadzania i niszczenia gniazd i jaj

• wybierania jaj z gniazd i ich kolekcjonowania

• umyślnego niepokojenia ptaków, szczególnie podczas wysiadywania jaj i opieki nad młodymi

• przetrzymywania tych gatunków ptaków, które nie są na liście ptaków łownych

Listę gatunków określa tzw. załącznik I do Dyrektywy – tu ok. 70 gatunków lęgowych w Polsce. Dla skutecznej ochrony ptaków w krajach Unii wyznacza się tzw. obszary specjalnej ochrony (OSO = OSOP), stanowiące składniki sieci Natura 2000.

Dyrektywa siedliskowa (habitatowa)

Głównym celem jest ochrona naturalnych lub półnaturalnych siedlisk o konkretnym, unikalnym, biogeograficznym charakterze oraz rozwój sieci obszarów specjalnej ochrony nazywanej siecią „Natura 2000”.

Aneks I wymienia prawie 200 typów siedlisk, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony (SOO = SOOS)

Aneks II podaje listę gatunków 222 gatunków zwierząt (z wyjątkiem ptaków) oraz 483 gatunków roślin, dla których wyznacza się SOO

Aneks III określa kryteria wyboru obiektów SOO

Aneks IV zawiera listę gatunków zwierząt i roślin wymagających ścisłej ochrony

Aneks V zwiera listę roślin i zwierząt, których pozyskiwanie ze stanu dzikiego i eksploatacja mogą podlegać ograniczeniu

Aneks VI podaje listę zabronionych metod odławiania i zabijania ssaków i ryb

Załączniki II, IV i V do Dyrektywy zawierają listę 641 gatunków roślin (Konwencja Berneńska 612) – 438 gatunków jest objętych przez oba dokumenty.

Wykład IV Podstawy prawne ochrony przyrody w Polsce

Konstytucja RP

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. 1997 nr 78, poz. 483):

Art. 5: „ Rzeczpospolita Polska [...] strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”

Ponadto Konstytucja:

• nakłada na władze obowiązek prowadzenia polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu obywatelowi i przyszłym pokoleniom oraz wspierającej działania na rzecz ochrony środowiska i poprawy stanu środowiska

• nakłada na każdego obywatela obowiązek dbałości o środowisko i ponoszenie odpowiedzialności za spowodowanie pogorszenia jego stanu

1. Ustawa o ochronie przyrody (z 16.04.2004r., znowelizowana w 2012r.) uchwalona przez Sejm i Senat RP (nie jest to Ustawa o Ochronie Środowiska)

Do ustawy są wydawane rozporządzenia przez Ministra Środowiska:

• rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 5 I 2012r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin

• rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 9 VII 2004r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną

• rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 9 IX 2011r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym

• rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 12 X 2011r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt

Organy administracji ochrony przyrody

Zakres działań Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (m. in.):

• nadzór nad funkcjonowaniem parków narodowych

• weryfikacja projektów planów ochrony przyrody dla parków narodowych i rezerwatów przyrody

• nadzór nad funkcjonowaniem obszarów Natura 2000

• uczestniczenia w pracach sejmowej Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa poświęconych ochronie przyrody

• współpraca z Państwową Radą Ochrony Przyrody (PROP = 40 osobowy organ opiniodawczo-doradczym jej odpowiednikiem na poziomie województwa jest Wojewódzka Rada Ochrony Przyrody – WROP)

Regionalne organy administracji ochrony przyrody

WOJEWÓDZTWO: Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska
(we Wrocławiu w budynku Urzędu Wojewódzkiego)

POWIAT: Wydziały Ochrony Środowiska
(przy Starostwach Powiatowych)

GMINA: Wydziały Ochrony Środowiska
(w Urzędach Gmin)

Ochrona obszarowa w Polsce

Park narodowy

Zgodnie z art. 8 Ustawy o ochronie przyrody (z 2004r.) park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, ja którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe.

Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów.

Park narodowy tworzony jest rozporządzeniem Rady Ministrów.

Park krajobrazowy

Obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.

Utworzenie parku krajobrazowego lub powiększenie jego obszaru następuje w drodze uchwały sejmiku wojewódzkiego, która określa jego nazwę, obszar, przebieg granicy i otulinę, po uzgodnieniu z właściwą miejscowo radą gminy oraz właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska.

Grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku pozostają w gospodarczym wykorzystaniu. Ograniczeniu podlegają przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na środowisko.

Rezerwat przyrody

Obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.

Rezerwat przyrody uznawany jest w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarządzenia regionalnego dyrektora ochrony środowiska.

Użytek ekologiczny

Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.

Ich powołanie następuje w drodze uchwały rady gminy.

Uchwała rady gminy określa nazwę danego obiektu lub obszaru, jego położeniem, sprawującego nadzór, szczególne cele ochrony, w razie potrzeby ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony oraz zakazy właściwe dla tego obiektu, obszaru lub jego części.

Listy z 2004 i 2012r. – NOWE PODEJŚCIE!

Dwa oddzielne rozporządzenia Ministra Środowiska

1. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną

2. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (w tym porostów)

Ad. 1 Rozporządzenie w sprawie ochrony roślin z dnia 5 I 2012r. (bazuje na rozp. z 9 VII 2004r.)

• ochrona ścisła – 428 pozycji (w tym 24 całych rodzajów – łącznie ponad 600 gatunków)

• ochrona częściowa – 50 pozycji

• 10 gatunków wymaga ustanowienia specjalnych stref ochrony, ostoi lub stanowisk

Ad. 2 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 VII 2004 r. w sprawie ochrony grzybów

• ochrona ścisła – ponad 110 gatunków

• ochrona częściowa – 10 gatunków

• 4 gatunku (porosty) wymagają ustalenia stref ochrony ostoi lub/i stanowisk

Ustawa z dnia 16 IV 2004 roku o Ochronie Przyrody z późniejszymi zmianami
Art. 120.
2f. Minister właściwy do spraw środowiska w porozumieniu z ministrem do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, listę roślin, zwierząt i grzybów gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym, kierując się potrzebą zapewnienia ciągłości istnienia i ochrony różnorodności rodzimych gatunków roślin, zwierząt lub grzybów.

Na liście znajduje się 16 gatunków roślin (14 występuje już w Polsce, a 2 mogą zostać zawleczone z krajów sąsiednich), np. Rdestowiec ostrokończysty, Barszcz Sosnowskiego. Na liście 36 gatunków zwierząt z różnych grup systematycznych znajduje się m. im.: szop pracz i żółw czerwonolicy.

Art. 131 Kto:

1. Wprowadza do środowiska przyrodniczego bul przemieszcza w tym środowisku rośliny, zwierzęta lub grzyby gatunków obcych,

2. Bez zezwolenia lub wbrew jego warunkom sprowadza do kraju, przetrzymuje, prowadzi hodowlę, rozmnaża lub sprzedaje na terenie kraju rośliny, zwierzęta lub grzyby gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić rodzimym gatunkom lub siedliskom przyrodniczym

- podlega karze aresztu lub grzywny.

Ochrona siedlisk w Polsce

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWSKA z dnia 14 VIII 2001r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (DZ. U. 92 z 3.09.2001 r. poz. 1029)

• Dokument analogiczny do „Dyrektywy habitatowej”

• Wymienia 95 rodzajów siedlisk podlegających ochronie

• Wymienione siedliska obejmuje się ochroną poprzez tworzenie użytków ekologicznych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, rezerwatów przyrody, parków narodowych lub krajobrazowych

W Polsce wyróżniono ok. 485 podstawowych jednostek roślinności naturalnej, półnaturalnej lub synantropijnej.

Nazewnictwo fitosocjologiczne stosuje się w określaniu typów siedlisk przyrodniczych, w tym objętych ochroną na mocy

• Dyrektywy Siedliskowej

• Rozporządzenia Ministra Środowiska z dn. 14 VIII 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie
  tu 96 typów siedlisk

• Rozporządzenia Ministra Środowiska z dn. 16 V 2005r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000
  tu 76 typów siedlisk przyrodniczych

FITOSOCJOLOGIA – nauka zajmująca się identyfikacją, charakterystyką, typologią i ekologią zbiorowisk roślinnych; bierze pod uwagę nieprzypadkowe współwystępowanie roślin należących do różnych gatunków tworzących wielogatunkowe płaty – fitocenozy – o podobnym składzie florystycznym i w podobnych warunkach siedliskowych.

Klasyfikacja zbiorowisk roślinnych

Skład zbiorowisk roślinnych odzwierciedla się wykonując tzw. zdjęcia fitosocjologiczne, czyli spis wszystkich gatunków roślin z powierzchni zbiorowiska jednolitej pod względem składu florystycznego, struktury roślinności i warunków siedliskowych. Powierzchnia zdjęcia zależy od rodzaju zbiorowiska – np.: w zbiorowiskach łąkowych to 10-50m², w lasach 300-500m²; wyróżniając piętra roślinne. Udział poszczególnych gatunków wyraża się poprzez nadanie im ilościowości wg przyjętej skali, np. 7 stopniowej. Odzwierciedla skład gatunkowy fitocenozy – realnego płatu roślinności.

Porównanie składu florystycznego fitocenoz oraz ilościowego udziału populacji poszczególnych gatunków pozawala na wyróżnienie typów fitocenoz oraz ich pogrupowanie w jednostki wyższego rzędu. Hierarchiczny system klasyfikacji zbiorowości roślinnych jest oparty na zasadach opracowanych przez Braum-Blanqueta. Podstawową jednostką typologiczną jest ZESPÓŁ. Nazwy jednostek są tworzone na podstawie łacińskich nazw gatunków charakterystycznych dla danej jednostki. Gatunki charakterystyczne dla zespołów są jednocześnie charakterystyczne dla jednostek wyższych.

Podstawowe jednostki fitosocjologiczne:

1. Klasa (Cl.)

2. Rząd (O.)

3. Związek (All.)

4. Zespół (Ass.)

Problemy ochrony przyrody na przykładzie ekosystemów leśnych

Zagrożenia lasów w Europie:

• Znaczne różnice w powierzchni zajętej przez lasy w poszczególnych krajach – od 8% w Irlandii do 72% w Finlandii; w Polsce wynosi 29%; średnia Europy to 32%

• Spośród typów lasów najbardziej zagrożone są lasy terenów zalewowych (lasy łęgowe) – niektóre z nich zniszczono nawet w 99,5%

• Fragmentacja kompleksów leśnych i ich izolacja przez sieci transportowe, trasy zjazdowe, budowle hydrotechniczne, itp.

• Wprowadzanie gatunków obcych (zarówno roślin jak i zwierząt)

• Zamieranie lasów z powodu zanieczyszczenia atmosfery (w całej Europie, bez Rosji, z tego powodu wypadło ok. 24% lasów)

• Utrzymywanie „plantacji leśnych” o charakterze monokultur z jednolitą strukturą i wiekiem drzewostanów

• Stosowanie tzw. zrębów zupełnych

• Przeorywanie gleby podczas przygotowania nasadzeń – niszczenie runa

• Usuwanie martwego drewna

Dzięcioły to gatunki kluczowe i wskaźnikowe stanu lasu. Ich przystosowania obejmują gniazdowanie w dziuplach wykutych przede wszystkim w drzewie martwym oraz żerowanie na martwym drzewie. Potrzebują drzew o pierśnicy większej niż 20 cm, lecz preferują większe niż 40 cm.
Ich głównym zagrożeniem jest gospodarka leśna, stosująca usuwanie obumierających drzew i martwego drewna oraz obniżanie wieku rębności drzewostanów.

Z lasami liściastymi związane są niektóre gatunki nietoperzy. Znajdują schronienie w dziuplach drzew, np. borowiec wielki, za odstającą korą, np. mopek. Tak jak dzięcioły preferują drzewa o pierśnicy powyżej 40 cm, a ich głównym zagrożeniem jest gospodarka leśna.

Chronione rośliny leśne:

• Paprocie – długosz królewski, pióropusznik strusi

• Widłaki – widlicz spłaszczony, widłak goździsty

• Rośliny nasienne – śnieżyczka przebiśnieg, kruszczyk siny, sasanka zwyczajna

Chronione siedliska leśne:

1. Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe – siedliska priorytetowe
   Zbiorowiska leśne w strefie zalewowej dużych i średniej wielkości rzek, gdzie zachodzą procesy madotwórcze lub w lokalnych obniżeniach terenu ze stale wysokim poziomem wód gruntowych. W drzewostanie dominacja wierzby białej i kruchej, topoli białej i topoli czarnej oraz olszy czarnej.

2. Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny
   Wielogatunkowe lasy liściaste siedlisk żyznych charakteryzujące się złożoną strukturą, dużym bogactwem florystycznym oraz wyraźnie zaznaczoną zmiennością sezonową.

Zróżnicowanie warunków siedliskowych:

Siedliska związane z korytem rzeki:

• Boczne koryto – miejsce rozrodu ryb

• Odsypisko – siedlisko pionierskiej roślinności (m. in. namuliskowej)

• Wyspa – siedlisko pionierskiej roślinności, miejsce gniazdowania ptaków (np. rybitw, mew)

• Erodowany brzeg – miejsce gniazdowania, np. brzegówki, zimorodka

Siedliska związane z terasą zalewową:

• Łęg/zarośla wierzbowe – najbogatsze ekosystemy w warunkach Europy Środkowej

• Starorzecze – siedlisko roślin i zwierząt wód stojących

• Podmokłe łąki – zbiorowiska łąkowe – miejsca żerowania ptaków i innych zwierząt

Rybitwa białoczelna – gatunek wskaźnikowy „dzikich” rzek; gniazdują na piaszczystych wyspach, nadrzecznych wydmach tworzących się na nieregulowanych odcinkach większych rzek

Ropucha paskówka – przykład gatunku związanego z małymi, płytkimi zbiornikami; gody odbywają się w małych, płytkich zbiornikach wodnych (stawy, rowy, kałuże); zagrożenie stanowi gospodarka wodna, m. in. melioracje prowadzące do obniżania poziomu wód gruntowych = osuszania terenu (w tym melioracje rzek)

Rycyk – gniazduje na otwartych terenach podmokłych, w tym na łąkach, pastwiskach i bagnach porośniętych krótką roślinnością; zagrożenie stanowi gospodarka wodna i zmiany sposobu gospodarowania, obejmujące regulację rzek, prowadzącą do obniżania poziomu wód gruntowych, melioracje odwadniające i zarastanie łąk i pastwisk

Chronione siedliska dolin rzecznych:

• Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników, np. rzeka Bóbr na wysokości Marciszowa
  Cieki wodne – nizinne do podgórskich – porośnięte przez zakorzenione w dnie rośliny zanurzone lub z pływającymi liśćmi (włosieniczniki Bartrachium) lub wodne mszaki (zdrojek)
  Gatunek chroniony: Włosienicznik rzeczny

• Ziołorośla nadrzeczne
  występują na brzegach dużych, niżowych rzek lub też jezior i stawów – w miejscach stale, ale tylko okresowo zalewanych. Gleby żyzne, zasobne z azot, mocno uwilgotnione. Stanowią okrajki zarośli wiklinowych oraz łęgów wierzbowych w dolnych partiach równin zalewowych, a także na brzegach wysp w rozlewiskach rzecznych.
  Gatunki chronione: Kielisznik zarosłowy; kanianka pospolita, lepieżnik różowy

• Starorzecza i naturalne eurtoficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami Nympheion, Potamion
  Starorzecza to stałe zbiorniki wodne o powierzchni od kilkuset metrów² do kilku ha i niewielkiej głębokości (3m>). Siedlisko roślin rzadkich w skali kraju, np. kotewka orzech wodny, salwinia pływająca. Siedliska bytowania, rozwoju i żerowania unikalnej entomofauny, malakofauny, ichtiofauny czy onitofauny.
  Gatunki chronione: Kotweka orzech wodny, grzybienie białe, salwinia pływająca

Główne problemy ochrony ekosystemów dolin rzecznych:

1. Formowanie wałów przeciwpowodziowych

   1. Odcinanie lasów łęgowych od zalewów – proces grądowienia łęgów

   2. Odcinanie starorzeczy od zalewów – przyspieszony proces lądowienia

2. Ostrogi – sztucznie uformowane nasypy kamienne, prostopadłe do linii brzegowej – umocnione brzegi, brak brzegów erodowanych, sporadyczne odsypy

3. Prostowanie koryta i sztuczne umacnianie brzegów

   1. Likwidacja meandrów = likwidacja specyficznych siedlisk roślin i zwierząt; przyspieszenie spływu; zmniejszenie możliwości samooczyszczania cieków

4. Budowa jazów, śluz, zapór – stały poziom piętrzenia w celu utrzymania dróg wodnych; przerwanie koryta ekologicznego i drogi migracji ryb’ zmiana warunków siedliskowych doliny (mikroklimat), konieczność umacniania dna poniżej zapór – budowa kolejnych stopni; kumulacja osadów dennych.