PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA IM. WITELONA W LEGNICY

Wydział    Nauk o Zdrowiu i Kulturze Fizycznej  

Kierunek: Pielęgniarstwo – Studia pierwszego stopnia

PRACA Z PRZEDMIOTU

FIZJOLOGIA

Zdrowie i promocja zdrowia – rozwój pojęcia „zdrowie”

Wyraz „zdrowie” pojawia się w codziennym życiu bardzo często. Życzymy sobie nawzajem zdrowia, pijemy za zdrowie, pozdrawiamy się, powtarzamy, że „zdrowie jest najważniejsze", „obyśmy tylko zdrowi byli". Wg badań dla 65% dorosłych Polaków „zdrowie” jest warunkiem udanego, szczęśliwego życia. Prośby o zdrowie własne i bliskich są najczęściej powtarzaną sekwencją w codziennych pacierzach lub modlitwach intencyjnych.

Pojęcie „zdrowie” jest wieloznaczne, a co za tym idzie, bardzo trudne do zdefiniowania. Istnieją dwie grupy definicji zdrowia: pierwsza grupa to tzw. definicje potoczne, inaczej można powiedzieć laickie, w których zdrowie rozumiane jest jako brak choroby lub dolegliwości. Natomiast drugą grupę stanowią Profesjonalne tzn. formułowane przez przedstawicieli różnych dyscyplin nauki. Od wielu lat podejmowane są próby ustalenia satysfakcjonującej wszystkich definicji zdrowia, a tych jest już około 130. Niektórzy autorzy uważają, że „zdrowie i choroba nie są to wyłącznie stany obiektywne, lecz w dużej mierze konstrukcje społeczne i dlatego też nie jest możliwe sformułowanie jednej „ostatecznej” definicji zdrowia”¹.

Personifikacją pojęcia zdrowia jest grecka bogini Hygeia która według różnych źródeł była siostrą, żoną lub córką Asklepiosa - pierwszego legendarnego greckiego lekarza. Mity o Hygei i Asklepiosie symbolizują istniejące już od zamierzchłych czasów dwa nurty medycyny. Hygeia symbolizuje cnoty zdrowego życia, ideał, zdrowy duch w zdrowym ciele, wiarę w to, że człowiek może być zdrowy, jeśli żyje zgodnie ze własnym rozumem. Od jej imienia pochodzi nazwa higieny - dyscypliny naukowej, która zajmuje się zachowaniem zdrowia oraz pro­filaktyką chorób. Asklepios reprezentuje, nurt medycyny naprawczej i zadania lekarza koncentrującej się przede wszystkim na leczeniu chorób i przywracaniu zdrowia.² „O ile Askle­pios jest tylko - używając określenia Lutra - «partaczem, naprawiaczem Boskiego dzieła», o tyle pogodny urok Hygei, w greckiej marmurowej rzeźbie symbolizuje wzniosłą nadzieję człowieka, że będzie mógł kiedyś osiągnąć stan harmonii z sobą samym i otaczającym go światem” ³

Definiowanie zdrowia trwa od ponad 2 tysięcy lat. Ojcem medycyny europejskiej jest Hipokrates z Kos (460-377 p.n.e.), który uważał, że główna rola w stanach zdrowia i choroby przypada czterem płynom:

• krwi,

• śluzowi,

• żółci i czarnej żółci.

Równowaga tych oto płynów decyduje o stanie zdrowia człowieka. Stworzona przez Hipokratesa z Kolos koncepcja choroby jako zaburzenia czynności organizmu, z mniejszymi lub też większymi modyfikacjami, przetrwała aż do XIX w.⁴ W tej oto medycznej perspektywie zdrowie ujmowane było głównie jako niewystępowanie choroby i nadal takie właśnie ujęcie dominuje w potocznym rozumieniu.

Kolejna definicja zdrowia została zaproponowana przez Galena (ok. 130-200) według niego zdrowie to stan idealnej harmonii i równowagi organizmu, a wszystko co od tego odbiega nazywane jest chorobą.

Kolejna definicja zdrowia zaproponowana przez Sigerista została opublikowana w 1941. Sam autor uznał, że zdrowie jest stanem nieograniczającym się tylko do braku chorób. „Zdrowym może być człowiek, który odznacza się harmonijnym rozwojem fizycznym, psychicznym i dobrze adaptuje się do otaczającego go środowiska”⁵

Natomiast według Antonovskiego, zdrowie to kraniec kontinuum, którego drugim końcem jest choroba; nie jest stanem ani stałym zasobem, lecz procesem przemieszczania się na kontinuum.

Rene’ Dubos, ciekawie rozumiał pojęcie zdrowia, a mianowicie: „Dla człowieka zdrowie oznacza coś więcej niż stan, w którym organizm dopasował się do fizykochemicznych warunków otoczenia, dzięki odpowiedniemu działaniu biernych mechanizmów fizjologicznych; zdrowy człowiek przedstawia osobowość zdolną do twórczego znajdowania dla siebie wyrazu”. To znaczy, że „zdrowie” Dubos pojmował nie tylko jako brak choroby, również jako pewne predyspozycje osobowości, „zespół cech” człowieka, które pozwalałyby mu na „uzewnętrznianie” umiejętności, „zdolności kreatywnych i osiąganie szczęścia w procesie przystosowania się do przyszłości”.⁶

Warto dodać definicję Marcina Kasprzaka znanego polskiego higienisty, który zdrowiem nazywa „taki stopień przystosowania biologicznego, psychologicznego i społecznego, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych dla niej warunkach.”⁷

Zdrowie jest warunkiem normalnego funkcjonowania i satysfakcjonującego życia, jednak jak dotąd nie opracowano idealnej i zadowalającej wszystkich jego definicji. Najbardziej rozpowszechnioną jest definicja Światowej Organizacji Zdrowia powstała w 1946 roku mówiąca, że zdrowie to: „Stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub kalectwa i niepełnosprawności”⁸

Definicja ta jako pierwsza uwzględniła całościowe i pozytywne rozumienie zdrowia, oraz wskazała na parę powiązanych ze sobą wymiarów:

1. Zdrowie fizyczne odnosi się do ciała, biologicznego funkcjonowania organizmu i jego poszczególnych układów. Może oznaczać z jednej strony prawidłową ich funkcję (bez objawów choroby lub niepełnosprawności), a z drugiej, odpowiedni poziom sprawności i wydolności fizycznej, zdolność do wykonywania codziennych czynności bez nadmiernego zmęczenia.

2. Zdrowie społeczne (ang. social health) jest, pojęciem złożonym i różnie definiowanym. Oznacza ono:

• niezależność (autonomię), jako cechę osób dojrzałych społecznie;

• zdolność do utrzymywania dobrych relacji interpersonalnych i współpracy z innymi ludźmi;

• akceptowanie odpowiedzialności za siebie i innych.

1. Zdrowie psychiczne znacznie trudniejsze do zdefiniowania. Najczęściej wyróżnia się dwa jego komponenty:

• poznawczy, czyli zdrowie umysłowe (mentalne) określane jako zdolność do jasnego, spójnego myślenia, uczenia się, realizacji swego potencjału intelektualnego;

• afektywny, czyli zdrowie emocjonalne.

Zdrowie emocjonalne – oznacza:

• zdolność do kontrolowania emocji (m.in. takich jak lęk, radość, złość, żal), w tym rozpoznawania ich i wyrażania w sposób adekwatny do sytuacji, zapewniający poczucie komfortu i akceptowany społecznie;

• zdolności do radzenia sobie z trudnościami, stresem, napięciem, depresją i lękiem.

1. Zdrowie duchowe (ang. spiritual health) – jest pojęciem jeszcze bardziej wieloznacznym:

• problemy w jego zdefiniowaniu zaczynają się już w odniesieniu do terminu „duchowy” i „duchowość”.

• w definicjach zdrowia duchowego pojawiają się takie elementy jak: samoświadomość, jakość relacji, system wartości, poczucie celu życia.⁹

W najnowszych dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia podkreśla się, że zdrowie jest:

• zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturalne, rozwijać się, osiągać odpowiedni poziom jakości życia,

• wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie z nim,

• warunkiem (środkiem) codziennego życia (a nie jego celem), umożliwiającym lepszą jego jakość, koncepcją, eksponującą korzyści (dobre samopoczucie, sprawność fizyczna), a nie negatywne skutki (choroby i zaburzenia).

Z przedstawionych wyżej rozważań wynikają praktyczne wnioski:

1. Zdrowie nie jest czymś stałym, danym raz na zawsze. Nie wystarczy go sobie życzyć, należy je zdobywać, podobnie jak zdobywa się wiedzę, zawód, dobra materialne itd.

2. Dobre zdrowie to większa szansa na sukces w szerokim znaczeniu tego słowa, w tym także materialny (sprawny i wydajny człowiek ma szansę na lepszą pracę).

3. Życie ludzkie przedłuża się, lecz sztuką jest zachować pełną sprawność i poczucie radości życia przez długie lata. Aby to osiągnąć, trzeba wcześnie „zainwestować” w swoje zdrowie i prawność.

Kolejną istotną rzeczą odnoście zdrowia jest uświadamianie społeczeństwu, iż oni sami podejmują decyzje i wybory związane z własnym zdrowiem. To właśnie podejście do zdrowia ukształtowało się wówczas gdy odkryto iż dobra opieka medyczna wcale nie gwarantuje dobrego stanu społeczności (druga połowa XX wieku). Zaczęto poszukiwać pozamedycznych uwarunkowań zdrowia. Przełomem pod tym względem okazała się koncepcja pól zdrowia, która została opracowana przez Laframbios w 1974 na zlecenie kanadyjskiego ministra zdrowia Lalonada, następnie rozwinięta przez samego Lalonda. Wykazał w niej cztery grupy czynników warunkujących zdrowie człowieka.

1. STYL ŻYCIA i ZACHOWANIA ZDROWOTNE (50 – 60%)

2. ŚRODOWISKO FIZYCZNE I SPOŁECZNE (20 – 25%)

3. CZYNNIKI GENETYCZNE (OKOŁO 20%)

4. DZIAŁAŃ SŁUŻBA ZDROWIA (10 – 15%)

Według niego każdy człowiek może wykreślić swoje indywidualne koło pól zdrowia które jest zależne od specyficznej sytuacji i środowiska, w którym żyje. W koncepcji tej nie uwzględnione zostały niestety relacje zachodzące między poszczególnymi polami w kreowaniu potencjału zdrowia. ¹⁰

Mimo porażek w sformułowaniu uniwersalnej, profesjonalnej definicji zdrowia, istnieje zgodność, co do tego że zdrowie jest:

• odrębną kategorią niż choroba;

• kategorią pozytywną, oznacza dobrostan, pełnię możliwości, sprzyja dobrej jakości życia i życiu twórczemu;

• pojęciem wielowymiarowym.

Promocji zdrowia

Dla lepszego zrozumienia idei promocji zdrowia należałoby rozpocząć od tłumaczenia angielskiego słowa promotion – co oznacza przyczynianie się, zachęcanie, sprzyjanie, popieranie, ożywianie, krzewienie, lansowanie, które w stosunku do zdrowia daje głębsze rozpoznanie idei promocji zdrowia.¹¹

Definicji „promocji zdrowia” jest bardzo wiele, jednak autorzy podają kilka powodów, dla których definiowanie i opisywanie promocji zdrowia jest nadal trudne, ponieważ promocja zdrowia:

• jest pojęciem całościowym i obejmuje wiele aspektów i interesów, które toczą się w różnych kombinacjach na różnych poziomach np. jednostka, grupa, społeczeństwo;

• obciążona jest złożonością zdrowia przez pozostawanie w ścisłej relacji z nim;

• różni się w poszczególnych krajach zarówno pod względem społecznym, kulturowym, oraz politycznym;

• pozycja jej jest nieustabilizowana, co może powodować włączanie jej to przez edukatorów, polityków czy naukowców do swoich odrębnych polityk, koncepcji;

• obejmuje wiele pojęć pochodzących nie tylko z kręgu tradycyjnej opieki zdrowotnej.¹²

Pierwsze próby zdefiniowania promocji zdrowia zostały podjęte w Alma-Acie w 1974 roku, a następ­nie w 1986 roku na Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdro­wia w Ottawie, gdzie stworzony został dokument: Karta Ottawska Promocji Zdrowia. Odnajdujemy w nim pełną definicję, a mianowicie, że promocja zdrowia to proces umożliwiający każdemu człowieko­wi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymania.¹³ W tej również karcie zostały zapisane pięć kierunków działań, których podjęcie uznaje się za konieczne dla stworzenia efektywnej strategii promocji zdrowia. Są to:

1. „określenie zdrowotnej polityki społecznej w państwie (m.in. poprzez ustalenie i sukcesywną realizację programów prozdrowotnej polityki społecznej, przy zapewnieniu realnych źródeł finansowania)”;

2. „tworzenie środowisk wspierających zdrowie (osiągane poprzez rozwijanie wiedzy i umiejętności działań na rzecz zdrowia, angażowanie członków społeczeństwa poprzez sieć struktur społeczności lokalnych do aktywnego uczestnictwa w sprawach dotyczących zdrowia)”;

3. „wzmacnianie działań społecznych”;

4. „rozwijanie umiejętności osobniczych”;

5. „reorientacja świadczeń zdrowotnych (odejście od modelów ekonomiki szpitalnej w kierunku holistycznego ujmowania korzyści zdrowotnych, ekonomicznych i rozwojowych całego kraju).”¹⁴

W praktyce zadania promocji zdrowia są realizowane poprzez jej podstawowe składowe: edukację zdrowotną oraz prozdrowotną politykę publiczną. „Na kolejnych konferencjach o ogólnoświatowym zasięgu — w Australii (Adelajda 1989), Szwecji (Sundsvall 1991) i w Indonezji (Dżakarta 1997) — wprowadzano do niej poprawki i ulepszone zapisy.” ¹⁵

Promocja zdrowia według Lalonda to strategia „ukierunkowana na informacje, wpływanie i wspieranie zarówno jednostek jak i organizacji, aby mogły mieć większe poczucie odpowiedzialności i być bardziej aktywnymi w sprawach dotyczących zdrowia fizycznego i psychicznego”¹⁶

Natomiast według M. Barica „promocja zdrowia obejmie edukację do zdrowia oraz działania ukierunkowane na zmiany w środowisku rodzinnym, społecznym, w funkcjonowaniu służb społecznych oraz na tworzenie w społeczeństwie systemu wsparcia".¹⁷ Wśród au­torów którzy podejmują problematykę promocji zdrowia istnieje zgodność co do jej celu, którym jest potęgowanie, krzewienie, popieranie zdrowia rozumianego pozytywnie. Różnice pojawiają się w sposobach określania celów cząstkowych oraz uwarunkowań promocji zdrowia. Punktem wyjścia dla promocji zdrowia, według Z. Słońskiej, jest zdrowie oraz pomnażanie jego rezerw i potencjału. „Autorka wiąże promocję zdrowia z jakością życia, oddając odpowie­dzialność za jej realizację wszystkim ludziom tworzącym życie społeczne. Potrzeba zatem nowych umiejętności, aby można było ten cel osiągnąć, a są nimi np. zdolność komunikowania się z ludź­mi bez narzucania im swych poglądów czy umiejętności, demokra­tycznego kierowania pracą grup ludzi w sposób autorytarny i dyre­ktywny.”¹⁸ W promocji zdrowia osiągnięcie celów jest uzależnione od metod, podejść i sposobów ich realizowania. W wielu dokumen­tach promocji zdrowia znajdujemy propozycje rozwiązywania pro­blemów zdrowotnych poprzez tzw. podejście siedliskowe, „od ludzi do problemu" zamiast „od problemu do ludzi" oraz zmodyfikowa­ne uczestnictwo społeczności.

Promocje zdrowia określa się jako jednolity proces działań zmierzających do poprawy i utrzymania ludzkiego zdrowia, który składa się ściśle związanych elementów:

• Edukacja zdrowotna- ma prowadzić do zapoznania się z celami działań na rzecz zdrowia, powinna dostarczać informacje i wiedzę na temat zdrowia, wzmacniać działania na rzecz zdrowia, wywierać wpływ na tworzenie zdrowotnej polityki społecznej;

• Zapobieganie chorobom- może odbywać się na trzech poziomach

- profilaktyka pierwotna czyli zapobieganie chorobom poprzez zmiany środowiska w jakim człowiek żyje;

- profilaktyka wtórna- polega na powstrzymaniu możliwości powstania choroby poprzez wczesne wykrywanie i diagnozowanie oraz skuteczne leczenie;

- profilaktyka trzeciego stopnia- polega na zapobieganiu możliwości nawrotu choroby, minimalizacji powikłań i niepełnosprawności.

• Ochrona zdrowia- oznacza zbiór działań, w tym politykę zdrowotną, która ma wpływać na ułatwienie dokonywania wyboru z tego co lepsze, dążąc do poprawy zdrowia, na dokonywanie zmian w środowisku życia, pracy, nauki.

Promocja zdrowia to działalność prospektywna i ciągła, wymagająca zaangażowania wielu osób i społeczności; jest działalnością wielopoziomową i systemową, jest przedsięwzięciem ogólnoświatowym, politycznym i społecznym którego celem i ogniwem jest człowiek. Ze względu na to, iż tak ważna jest motywacja, świadomość i podmiotowa aktywność, życiowe kompetencje oraz poczucie kontroli człowieka, w promocji ważną rolę odgrywa psycholog.

BIBLIOGRAFIA :

1. Bernadetta Kulik T., Latalski M., Zdrowie publiczne. Podręcznik dla studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu akademii medycznych, Lublin 2002.

2. Bik B., Przewoźniak L., Henzel-Korzeniowska A.,Wybrane zagadnienia promocji zdrowia. Szkoła Zdrowia Publicznego, Centrum Medyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1996.

3. Borzucka-Sitkiewicz K. Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna, Kraków 2006.

4. M. Wojciechowska, M. Kowalska, Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna

5. Marcinkowski T. Medycyna społeczna XIX-XX wieku, [w:] Brzeziński T., Historia medycyny, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa1988.

6. Melosik Z., Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji. Wydaw.. Edytor, Toruń-Poznań 1999.

7. Nosko J., Zachowania zdrowotne i zdrowie publiczne –aspekty historyczno kulturowe., Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2006.

8. Sheridan Ch. L., Radmacher S.A., „Psychologia zdrowia- wyzwania dla biomedycznego modelu zdrowia, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1998

9. Szewczyk T. Edukacyjne i ekologiczne konteksty promocji zdrowia [w:] Promocja zdrowia. Konteksty społeczno-kulturowe. Pod red. Głowackiej M.D., Wyd. Wolumin, Poznań 2000.

10. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, Warszawa 2008

11. Wysocki M.J., Miller M. Nowe Zdrowie Publiczne, [w:] Zdrowie publiczne w zmieniającej się Europie i w Polsce. Pod redakcją Nosko J.. Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J.Nofera 2004.

12. http://pl.wikipedia.org/wiki/Promocja_

---

1. Melosik Z., Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji. Wydaw.. Edytor, Toruń-Poznań 1999.↩

2. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, Warszawa 2008,s.17.↩

3. Tamże,s.17.↩

4. Tamże,s.18.↩

5. Tamże,s.18.↩

6. Szewczyk T. Edukacyjne i ekologiczne konteksty promocji zdrowia [w:] Promocja zdrowia. Konteksty społeczno-kulturowe. Pod red. Głowackiej M.D., Wyd. Wolumin, Poznań 2000, s.180.↩

7. Marcinkowski T. Medycyna społeczna XIX-XX wieku, [w:] Brzeziński T., Historia medycyny, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa1988, s. 466.↩

8. Sheridan Ch. L., Radmacher S.A., „Psychologia zdrowia- wyzwania dla biomedycznego modelu zdrowia, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1998, s.9.↩

9. Borzucka-Sitkiewicz K. Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna, Kraków 2006, s.9.↩

10. Tamże, s.10-11.↩

11. Nosko J., Zachowania zdrowotne i zdrowie publiczne –aspekty historyczno kulturowe., Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2006, s.259-260.↩

12. Bik B., Przewoźniak L., Henzel-Korzeniowska A.,Wybrane zagadnienia promocji zdrowia. Szkoła Zdrowia Publicznego, Centrum Medyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1996, s. 14-15.↩

13. Heszen I., Sęk H., str.42↩

14. http://pl.wikipedia.org/wiki/Promocja_zdrowia z dnia 25.12.2013r.↩

15. M. Wojciechowska, M. Kowalska, Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna, s.2.↩

16. Wysocki M.J., Miller M. (2004) Nowe Zdrowie Publiczne, [w:] Zdrowie publiczne w zmieniającej się Europie i w Polsce. Pod redakcją Nosko J.. Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J.Nofera, s. 146↩

17. Bernadetta Kulik T., Latalski M., Zdrowie publiczne. Podręcznik dla studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu akademii medycznych, Lublin 2002r,s.20.↩

18. Tamże,s20.↩