Biomedyka – nauka o człowieku, jako istocie biospołecznej, żyjącej w określonych warunkach ekologicznych i środowisku społecznym. Pogłębienie rozumowania podstaw działania organizmu człowieka.

Obok społecznych i państwowych form działania w ochronie zdrowia, sam zainteresowany oraz jego rodzina wydaje się najważniejszym ogniwem, łączącym wiedze na ten temat z prowadzeniem odpowiedniego trybu życia w tym żywienia co skutkuje pozytywnym stanem zdrowia.

Biomedycyna – nauka o wpływie czynników biologicznych na życie i zdrowie człowieka, wykorzystująca osiągnięcia współczesnej biologii.

Temat 1

Rozwój fizyczny człowieka – zależność od czynników genetycznych i środowiskowych. Charakterystyka czynników wpływających na rozwój człowieka (endogenne, paragenetyczne i egzogenne).

Przemiany w rozwoju

Z przemianami rozwoju wiążą się dwa pojęcia: akceleracja rozwoju i trend rozwoju. Akceleracja rozwoju to proces międzypokoleniowego przyspieszenia rozwoju biologicznego i dojrzewania, czyli wcześniejsze osiąganie kolejnych etapów rozwoju. Akceleracja dotyczy wszystkich wskaźników rozwoju i można ją stwierdzić porównując rożne cechy niemowląt i małych dzieci. Natomiast trendem rozwoju nazywamy wszelkie zmiany (rosnące i malejące) właściwości biologicznych, jakim ulega człowiek w ciągu pokoleń. Np. w latach 30-tych XX wieku dzieci i młodzież były wyższe, a masa ich ciął większa niż rówieśników sprzed kilkunastu lat. Badania wykazały, ze zmiany w tempie rozwoju i wysokości dzieci, a potem młodzieży, są większe w miastach niż n wsi. Im większy postęp urbanizacji, tym zjawiska te są silniej wyrażane. Akceleracja jest obserwowana zaledwie od 100 lat. Zupełnie nie wiemy, czy trwa dłużej. Chyba nie, bo na przestrzeni wieków zmiany te musiałyby być wyrażone tak, ze nie sposób byłoby ich nie dostrzec na podstawie przekaźników historycznych czy materiału wykopaliskowego. Tak wiec możemy przyjąć, ze jest to zjawisko ostatniego półtora wieku. Problem akceleracji jest nadal problemem otwartym. Być może przyspieszenie rozwoju to wynik nie jednego, pojedynczego czynnika, ale całego ich splotu. Może jest to wpływ ogólnych warunków życia, na które składają się żywienie, higiena z opieką lekarską i wreszcie inne czynniki. Jeżeli przyjmiemy, ze akceleracja jest przyspieszeniem tempa życia, to nie ma podstaw zakładać, że dzieci dojrzewają wcześniej, czyli że rozwój jest przyspieszony, a potem to tempo maleje. Jeżeli cale tempo życia jest szybsze, to można by się obawiać, czy ludzie nie będą wcześniej się starzec. Takie rozumowanie jest uzasadnione. Jednak badania wykazały, że wiek przekwitania – klimakterium u kobiet nie ulega przyspieszeniu, a opóźnieniu. Okazuje się wiec, ze cała ta „przyroda naszego wieku” z rozwojem nie ma dla nas negatywnych następstw w formie wcześniejszego przekwitania. Ale jaka jest tu zasługa innych czynników – takich jak poprawa stanu zdrowia, lepsza opieka lekarska, lepsza higiena – trudno powiedzieć.

Etapy rozwoju człowieka

Wyróżniamy następujące etapy rozwoju w życiu każdego człowieka od momentu poczęcia:

1. zarodkowy

2. płodowy

3. noworodkowy (pierwszy miesiąc życia)

4. niemowlęcy (od 1. do 12. miesiąca życia)

5. poniemowlęcy (od 1. do 3. r.ż.)

6. dzieciństwa (od 3. do 9 – 12 r.ż.)

7. dojrzewania (dziewczęta: od 9. r.ż., chłopcy: od 12 r.ż.)

8. okres dojrzałości (od 20. – 25. do 40. r.ż.)

9. wiek średni (od 40. do 65. r.ż.)

10. starość (od 65. r.ż. do śmierci)

Na rozwój człowieka maja wpływ następujące czynniki: endogenne, paragenetyczne (właściwości organizmu matki, które mogą dodatkowo (pozagenowo) wpłynąć na rozwój płodu, co wynika ze ścisłego kontaktu organizmu matki i dziecka w jego życiu płodowym, np.: tryb życia matki w czasie ciąży), egzogenne.

Czynniki endogenne (wrodzone) - czynniki genetyczne to zespól odziedziczonych po rodzicach cech, które wyznaczają rozwój osobniczy, dlatego nazywa się je determinantami. Decydują one o pewnych niezmiennych właściwościach gatunków, jak również o pewnych jakościowych cechach jednostki, określając „w chwili zapłodnienia, z góry i w zasadzie, w sposób nieodwracalny przebieg rozwoju”. Zespól determinantów przekazywanych przez rodziców, ten jakby kod genetyczny, różny u poszczególnych osób, określony jest pojęciem genotypu. Właściwości poszczególnych genów, chromosomów oraz całego genotypu przejawiają się przez regulację działania organizmu, którego są częścią. Regulacja ta występuje na wielu poziomach, od molekularnego aż po organizmalny. Współdecydują one o wszystkich strukturach i funkcjach organizmu, jego płci, szybkości zmian i poziomie przemiany materii, właściwościach fizycznych i psychicznych. Akcja poszczególnych genów rożnie się przejawia, jedne działają raczej pojedynczo, inne w zespołach. Wzajemne powiązania czynności genów wynikają z ich współdziałania, lub wzajemnego oddziaływania na siebie. Przejawiać się to może w formie addytywnego (sumującego się) wpływu na pewne cechy, lub tez dominacji jednych genów nad innymi, które są względem nich recesywne, wreszcie wzajemnego korygowania czynności genów lub następstwa w czasie ich akcji. Wady w materiale genetycznym, które wykraczają poza właściwy dla gatunku zakres zmienności, powodują powstanie anomalii budowy lub działania organizmu. Współdziałanie genów dotyczy nie tylko rożnych genów położonych w parach homologicznych loci, lecz także rożnych loci, w tym położonych w odmiennych (niehomologicznych) chromosomach. Te pierwsze dają efekty depresji w przypadku kojarzonego wsobnego (homozja) czy bujania cech i wysokiej wrażliwości u mieszańców (heterozja). Endogenne czynniki genetyczne nazwać można determinantami, określają one bowiem w chwili zapłodnienia, z góry i w zasadzie w formie nieodwracalnej, zasadnicze biochemiczne normy i reakcje organizmu, z tym samym przebieg rozwoju w danych warunkach.

Czynniki paragenetyczne i niegenetyczne należą do wrodzonych przyczyn wpływających na proces rozwoju osobniczego. Nie polegają one jednak na dziedziczeniu po rodzicach cech przekazywanych jako kod genetyczny w garniturze chromosomowym i tworzących genotyp, lecz na wpływie w ciągu życia łonowego (w okresie zarodka i płodu) czynników związanych z genami matki, z przemianą materii wspólnego dla płodu i matki środowiska wewnętrznego, ze stopniem pokrewieństwa rodziców, z ich wiekiem, kolejnością ciąży itp. Liczne badania dowodzą, że te, wydawałoby się, nie najważniejsze czynniki mają w rzeczywistości istotny wpływ na jakość fizycznego rozwoju jednostki nie tylko w okresie prenatalnym, ale również w całym przebiegu ontogenezy. Tę grupę czynników nazwano stymulatorami i regulatorami. Jest to grupa czynników współdziałających, które względem organizmu płodu są zewnętrzne, natomiast endogenne w stosunku do organizmu matki. Ponieważ jednak płód wraz z łożyskiem stanowi jednostkę biologiczną, a łożysko jest w części narządem matki, a w części płodu istnieje możliwość pojmowania tej grupy czynników, jako w pewnym sensie specyficznych czynników „endogennych” pośrednich. Grupa ta dotyczy głownie, lecz nie wyłącznie, wpływów, jakim podlega zarodek i płód. Nie wyłącznie, gdyż przedłużony efekt występuje po urodzeniu, a rzutuje niekiedy na cały dalszy rozwój. Endogenne czynniki paragenetyczne obejmują: a) wpływ genów właściwych organizmowi matki, w tym tej części genów, które matka w danej ciąży nie przekazała swemu dziecku – inaczej mówiąc chodzi tu o czynnik genetyczno-konstytucjonalny matki, czyli pośrednią transmisję wpływu genów właściwych tkankom matki na rozwijające się śródmacicznie jej dziecko, b) wpływ wieku tak matki, jak i ojca na biologiczną wartość ich gamet, szczególnie protoplazmy jaja, c) wpływ kolejności ciąży na immunologiczne właściwości matki, a z kolei oddziaływanie jej reakcji odpornościowych na płód szczególnie, gdy jest on płci męskiej, a dalszych ciąży – niezgodność genów uzyskanych przez płód od ojca z genami matki (genetyczno-konstytucjonalnymi jej właściwościami) powoduje formowanie się reakcji obronnych matki, które zależnie od zestawu genów uzyskanych z danego plemnika ojca w każdej ciąży mogą być inne. Zawsze jednak pozostają nie bez wpływu na rozwój zarodka i płodu. Tę grupę czynników, która wiąże się z genetycznymi właściwościami rodziców i płodu, jednak nie jest wynikiem zasadniczych funkcji genów, lecz pośrednim oddziaływaniem konstytucji matki, a więc przede wszystkim cytoplazmatycznych oddziaływań, nazwać można umownie „Obok-genetyczną” (paragenetyczną). Z czynnikami paragenetycznymi wiążą się niekiedy w sposób, który trudno rozdzielić w przejawach i efektach, niegenetyczne wpływy matki o charakterze biologicznym. Chodzi o: a) wpływ metabolizmu matki jako środowiska rozwoju płodu, z którym płód kontaktuje się w sposób silniejszy niż samodzielny organizm ze środowiskiem zewnętrznym, b) pourodzeniowy, biologiczny wpływ matki na drodze karmienia własnym mlekiem. Ten wpływ matki tutaj występuje jako właściwości metabolizmu, które: - powstały pod wpływem środowiska wewnątrzmacicznego jej z kolei matki, - formują się pod wpływem oddziaływań środowiska zewnętrznego, szczególnie żywienia, przyjmowanych leków przez matkę, tryb życia w czasie ciąży oraz przed nią. Ponieważ środowisko wewnętrzne matki jest jedno, wpływy genetyczno-konstytucjonalne, przymus metaboliczny wywierany po linii żeńskiej, oraz wpływy środowiska zewnętrznego wzajemnie się przenikają. Środowisko śródmaciczne matki jest zaś po części środowiskiem zewnętrznym, a po części nieomal środowiskiem wewnętrznym płodu, bowiem wiele substancji przenika przez barierę łożyska stosunkowo swobodnie. Na środowisko wewnętrzne matki wpływa zaś i jej wiek, i liczba poprzednio przebytych ciąży, i warunki oraz tryb jej życia przed okresem ciąży. Spożywanie mleka matki po urodzeniu przedłuża wpływ matki na drodze oddziaływań głównie hormonalnych. Ten typ niegenetycznych oddziaływań rozumiemy jako pewien regulator biologiczny, na drodze „przymusu” prowadzący do formowania się „nawyków” metabolicznych płodu. Zespół czynników paragenetycznych i matczynych regulatorów nazywamy stymulatorami i regulatorami, bowiem pobudzają one i regulują przebieg rozwoju na zasadzie pewnych „wymuszonych” nawyków metabolicznych u potomka. Stąd pewna grupa omówionych czynników nazywana jest przymusem matczynym regulującym śródmaciczny rozwój płodu.

Czynniki egzogenne to czynniki otaczającego świata oddziałujące na organizm dziecka ciągłymi bodźcami burząc jego równowagę fizjologiczną (homeostazę), zmuszając do przystosowania się do warunków zewnętrznych i modyfikując jego rozwój. Dlatego czynniki te nazwano modyfikatorami. Pod działaniem czynników egzogennych kształtuje się fenotyp, czyli zespół cech osobnika, powstałych w wyniku reagowania właściwości dziedzicznych (genotypu) na zmiany środowiska zewnętrznego

Rozwój ontogenetyczny ( osobniczy ) człowieka, jego cechy, aspekty i zróżnicowanie.

Rozwój osobniczy ( pojedynczego człowieka ) trwa od momentu poczęcia do śmierci w późnej starości.

Def. Rozwój człowieka jest procesem biologicznym w toku którego, pod wypływem czynników wewnętrznych ( endogennych ) i zewnętrznych ( egzogennych ) dokonują się zmiany w strukturze i funkcjach organizmu człowieka.

Def. Pod pojęciem rozwoju fizycznego rozumiemy całokształt procesów biologicznych ( w tym biochemicznych i biofizycznych ), które są charakterystyczne dla organizmów żywych, pomijając jedynie ową nadbudowę funkcjonalną wyższego piętra układu nerwowego, jaką jest sfera tzw. życia psychicznego człowieka.

Cechy rozwoju:

1. Rozrost – zwiększenie masy, długości i szerokości ciała ludzkiego;

2. Różnicowanie – przebudowa struktury komórek i tkanek cytogeneza i histogeneza, grupowanie się tkanek w określone układy, zespoły, organogeneza;

3. Dostrajanie się poszczególnych układów i zespołów do pozostałych;

4. Dojrzewanie – jest to swoisty proces różnicowania, polegający na doskonaleniu funkcji poszczególnych układów;

5. Tempo – w pewnych okresach obserwujemy szybsze zmiany lub wolniejsze.

Zróżnicowanie rozwoju człowieka – wykres w zeszycie.

Czynniki rozwoju człowieka – pojęcie i podział.

Czynnik – to zespół bodźców, który oddziałując na organizm człowieka wywołuje w nim trwałe i nieprzemijające zmiany.

Czynniki rozwoju człowieka

W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy grupy czynników.

1. Czynniki genetyczne - determinanty

Przebieg rozwoju zależy od dziedziczenia w połowie po obojgu rodzicach genotypu;

Genotyp – ogół genów danego organizmu warunkujący jego właściwości dziedziczne.

2. Niekiedy występują takie sytuacje, że mamy do czynienia z błędami w genotypie. Błędy wynikają z jakości lub z liczby. Liczba chromosomów w jądrze komórki człowieka wynosi 46. Różnią się one między sobą budową, kształtem, wielkością, czynnościami do których zostały zapisane.

Z liczby 46, 44 ( 22 pary ) to chromosomy autosomalne, a jedna para ( chromosomy płciowe ). Geny stanowią materiał chromosomalny ( tzw. chromatyn ) z budowaną z kwasu dezoksyrybonukleinowego DNA.

Fenotyp jest to zespół dostrzegalnych cech organizmu, powstałych jako wynik oddziaływania na właściwości genotypu organizmu.

Czynniki paragenetyczne ( wewnętrzne nie genetyczne lub czynniki matczyne ) stymulatory.

Płód w 16 % zależy od genotypu matki, w 30% od jej środowiska , w 20% od środowiska organizmu, który jest kształtowany przez czynniki zewnętrzne.

Wskaźnik korelacji ( współzależności ) płodu od organizmu matki wynosi 0,6. Zupełna korelacja wynosi 1,0. Korelacja z organizmem ojca wynosi 0,01.

Wiek matki ( optymalny do rodzenia dzieci ):

- w środowisku miejskim 25 – 35 lat

- w środowisku wiejskim 22 – 32 lata lub 20 – 30 lat

Przed 20-tką nie ma takiego ryzyka jak po 35 roku życia. Ryzyko zwiększa się wtedy sześciokrotnie. Z drugiej i trzeciej ciąży dzieci rozwijają się najlepiej.

Aby występowała zastępowalność pokoleń, każda rodzina musiałaby mieć 2, 5 dzieci. Związek między wiekiem matki, a śmiertelnością noworodków: 25 – 35 lat – najniższy wskaźnik umieralności 2,96%. Najwyższy wskaźnik umieralności niemowląt jest po 35 roku życia i wynosi 6,86%.

Między ciążami powinno być przerwy co najmniej 2 lata. Mechanizmy regulujące funkcje matki: eliminowanie leków. Czynniki egzogenne ( zewnętrzne ) – modyfikatory.

Klasyfikacje:

a) elementy biogeograficzne ( modyfikatory naturalne ) – zaliczamy tu faunę i florę - zasoby mineralne i wodne w otoczeniu

- klimat ( temperatura, wilgotność, ciśnienie, nasłonecznienie, ruchy powietrza );

- ukształtowanie terenu

b) elementy społeczno – ekonomiczne

- dochody rodziców w stosunku do liczby osób na utrzymaniu ( rodziny wielodzietne to troje i więcej dzieci )

- dzietność rodziny

- poziom wykształcenia rodziców

- środowisko ( duże miasta, małe miasta, wieś ).

Wieś – rolnicy indywidualni, inteligencja wiejska ( nauczyciele, weterynarze ), robotnicy rolni byłych PGR-ów.

Etapy i okresy rozwoju człowieka

Podziały rozwoju człowieka w dyscyplinach naukowych tj. medycynie, psychologii czy też pedagogice, są zróżnicowane.

Periodyzacja rozwoju człowieka

Ogólnie rozróżnia się 2 podstawowe etapy ontogenezy:

1. Faza prenatalna ( etap przedurodzeniowy )

Faza ta trwa od momentu zapłodnienia do porodu. Charakteryzuje się olbrzymim tempem rozwoju. Masa ciała w ciągu 272 dni powiększa się aż 35 milionów razy, a długość ciała powiększa się wiele tysięcy razy.

2. Faza postnatalna

Trwa od urodzenia do późnej starości. Uwarunkowana jest budową ( anabolizmem ) i rozpadem ( katabolizmem ) komórek. W fazie tej ciało powiększa się średnio 20 razy. Okres od 0 do 15-18 lat to etap progresywnego rozwoju człowieka. Charakteryzuje się znaczną przewagą procesów anabolicznych nad katabolicznymi. Trwa to średnio do 15-18 roku życia.

Od 15-18 roku życia do 40-45 roku życia nie widać specjalnych zmian. Chciałoby się powiedzieć, że jest stagnacja ( status quo ). Organizm ludzki pod koniec życia wraca jak gdyby do punktu wyjścia – też wymaga opieki.

Pierwszą próbę określenia rozwoju ontogenetycznego podjęli Rzymianie. Podział rzymski jest niedoskonały, ogólny. Wyróżniono w nim 4 etapy:

1. Lata od urodzenia do 15 roku życia – pubertus ( słowo to związane jest z łonem );

2. Lata od 16 do 25 roku życia – adolescentia ( oznacza tyle co bardzo młody );

3. Lata od 26 do 45 roku życia – virilitas ( wiek męski, dojrzały );

4. Powyżej 45 roku życia – senectus ( człowiek stary, mądry, doświadczony ).

Uniwersalny podział, który przyjął się w medycynie, antropologii i psychologii przedstawia się następująco:

Okresy rozwoju człowieka:

I. Okres wewnątrzłonowy ( śródmaciczny, prenatalny )

II. Okres pozałonowy ( pourodzeniowy, postnatalny )

Trend sekularny, jego przyczyny i skutki

Procesowi rozwoju człowieka towarzyszy wiele zjawisk, a do najciekawszych z nich zalicza się trend sekularny – zmiany czasowe, międzypokoleniowe, zmiany dokonujące się w czasie.

Trend sekularny ( zamiennie używa się słowa akceleracja ) to przyspieszenie całokształtu zjawisk związanych z rozwojem fizycznym, motorycznym i psychicznym dzieci i młodzieży, przejawiające się w szybszym dojrzewaniu oraz osiąganiu przez osobników w porównaniu do poprzednich pokoleń, większych wymiarów ciała, wyższej sprawności motorycznej i psychicznej.

Przejawy trendu sekularnego:

1. Zwyżka wysokości ciała – w sprzyjających warunkach rozwojowych, każde następne pokolenie jest o 1 cm wyższe w czasie dekady – płeć męska, a płeć żeńska nieco mniej, bo ok. 0,7 cm Pula genów żeńskich jest bardziej zdeterminowana, organizm żeński jest bardziej oporny na czynniki zewnętrzne.

2. Powiększenie się wielu innych wymiarów ciała – obwodowych, szerokościowych itp.;

3. Wcześniejsze dojrzewanie płciowe – kryzys społeczny i ekonomiczny lat 80-tych, czas I menstruacji ( menarchy ) pojawia się już ok. 13 roku życia.;

4. Wcześniejsze wyżynanie się zębów – od 4 do 8 miesiąca życia;

5. Wcześniejsze kostnienie szkieletu – szybszy wzrost;

6. Wcześniejsza zapadalność na szereg chorób wieku dziecięcego.

Skutki trendu sekularnego

Dojrzewanie płciowe jest zdecydowanie szybsze, co ma swoje dobre i złe strony. Już 13 letnia dziewczyna może urodzić dziecko, jest dojrzała fizycznie, ale niestety nie jest jeszcze dojrzała społecznie! Nie jest w stanie dobrze wychować dziecko.

Programy nauczania w szkołach powinny być zróżnicowane, zmienne metody nauczania, zasady nauczania, a także zróżnicowane środki dydaktyczne.

Kryteria oceny wieku rozwojowego

Wiek kalendarzowy nie pokrywa się z wiekiem rozwojowym. Do dzieci w wieku 6,5 lat zaliczamy dzieci, które skończyły 6 lat, a nie przekroczyły 7 lat.

Wiek kalendarzowy albo wiek metrykalny ( wiek chronologiczny ) jest to czas między liczbą dni, miesięcy i lat, jaki upłynął od momentu urodzenia do momentu badania ( pomiaru ).

Wiek szkieletowy ( wiek kostny ) – odzwierciedla stopień zaawansowania w rozwoju układu kostnego na podstawie obrazu radiologicznego kości ręki, nadgarstka i dłoni.

Wiek drugorzędnych cech płciowych – rozwój piersi, owłosienia łonowego, pachowego itp. Posługujemy się tzw. skalą Tannera. Skala ta ma 5 stopni.

Wiek zębowy – czyli stopień zaawansowania rozwoju biologicznego dziecka określa się na podstawie liczby i kolejności wyrżniętych zębów u badanego dziecka, porównując stan jego uzębienia z odpowiednimi tablicami.

Zęby: 1. mleczne, 2. mieszane, 3. stałe.

Wiek morfologiczny – zawiera dużo wskaźników rozwojowych.

Wiek należny wysokości ciała + wiek należny masy ciała + wiek kalendarzowy

Wiek morfologiczny = -------------------------------------------

Rytmy biologiczne człowieka

Rytmami biologicznymi zajmuje się chronobiologia. Jest to dziedzina wiedzy o zachowaniu się organizmu pod wpływem cyklicznych zjawisk zachodzących w środowisku bytowania w określonych sekwencjach czasu.

Biorytmy regulowane są przez samosterujący mechanizm wewnętrzny, w którym główną rolę odgrywa układ nerwowy autonomiczny i wewnątrz wydzielniczy, które to układy stanowią o tzw. zegarze biologicznym.

Rytmy biologiczne są to wszelkie regularnie powtarzające się stany, czy zjawiska. Rytm biologiczny jest to powtarzalność przebiegu różnych życiowych procesów, występująca zarówno w przypadku organizmów roślinnych jak też zwierzęcych, a także u człowieka.

Rytmy biologiczne wywoływane są za pomocą:

a) czynników zewnętrznych ( środowiskowych )

b) procesów przebiegających wewnątrz samego organizmu.

Rytmy wywoływane są przez:

- promieniowanie makrokosmosu, przez elementy heliogeofizyczne ( czyli aktywność słońca ), obrót ziemi dookoła własnej osi, obieg księżyca ;

- zespół abiotycznych czynników środowiska ziemskiego ( oświetlenie, nasłonecznienie, temperatura, wilgotność powietrza, opady, ruchy powietrza, ciśnienie itp. );

zespół czynników biotycznych czyli pożywienie, fauna i flora środowiska, zespół czynników ekologicznych.

Grupy dyspanseryjne

Dotyczą rozwoju dzieci i młodzieży. W 1999 roku było 8,4 miliona osobników w wieku 7 – 19 lat. Stanowiło to ok. 21% populacji. Bilans zdrowia powinien być robiony w latach: 2, 4, 6, 10 i 14. Bilanse zdrowia należy przeprowadzać co dwa lata. Szczególnie ważny jest bilans zdrowia między 6,5 a 7,5 rokiem życia, który wykazuje czy dziecko jest gotowe do podjęcia nauki w szkole, czy też nie. Musi być ono sprawne umysłowo, fizycznie i społecznie.

Czwarty bilans powinien być przeprowadzony w 10 roku życia, a piąty bilans zdrowia w 14 roku życia. Bardzo wiele patologii wśród dzieci i młodzieży wiąże się z brakiem wiedzy u rodziców. Szósty bilans powinien być w 18 roku życia. Trzeba byłoby też określić do jakiego zawodu młody człowie...