PODSTAWY KULTUROTECHNIKI
Teatr Grecki:
Prawdopodobnie początków teatru greckiego należy doszukiwać się w prastarych, prymitywnych obrzędach
Początkowo teatr grecki był budowlą drewnianą, z czasem teatry przybierały formę amfiteatrów na zboczach wzgórz. W przedstawieniach Grecy stosowali urządzeni techniczne: platformy, żurawie, urządzenia służące do wywoływania efektów akustycznych (dźwiękowych) i świetlnych
Grecy uwielbiali współzawodnictwo, stąd mogli rywalizować pod względem kulturalnego prestiżu. Walka o wpływy i pierwszeństwo jest znakiem rozpoznawczym greckiej cywilizacji
Z Grecji pochodzą takie słowa jak: teatr, dramat, tragedia, komedia, scena, epizod, muzyka, chór charakter, mim, dialog, historia
Kosztem ogromnym wysiłków i nakładów pieniężnych realizowano politykę kulturalną ok. V w.p.n.e, powstawały wspaniałe świątynie Akropolu i Sunion; rzeźby Fidiasza i malarstwo Polignota; filozofia sofistów, Sokratesa i Platona, historyczne dzieła Herodota i Tukidydesa
W V w.p.n.e wykształcił się i rozwinął dramat – jako odrębny gatunek literacki. Słowo drama oznacza tyle co „czynić”, czyli działanie
Ateńczycy zorganizowali nowe wiosenne obchody ku czci Dionizosa (bóg wina, urodzaju i odradzającej się przyrody), zwane Wielkimi Dionizjami. Święto powstało z połączenia kilku pomniejszych lokalnych uroczystości z okazji winobrania. Na nowe obrzędy przeznaczono rozległy teren u stóp Akropolu, nieco powyżej świątyni Dionizosa, na południowo-zachodnim stoku ateńskiego wzgórza
Wielkie Dionizje odbywały się co roku i przyciągały ogromne rzeczy ludzi, natomiast Igrzyska Olimpijskie odbywały się co 4 lata
Świętowanie trwało kilka dni. Pierwszego dnia składano ofiarę z kozła oraz przenoszono posąg Dionizosa ze świątyni do teatru. Po złożeniu ofiary następował dalszy ciąg święta: przedstawienia
Ku czci Dionizosa odbywały się 4 ważne święta. Pierwszym były Małe Dionizje, zwane wiejskimi, które odbywały się jesienią w czasie winobrania. W styczniu odbywały się Lenaje. Było to święto wytłaczania wina. Pod koniec lutego obchodzono święto otwierania beczek z młodym winem, tzw. Antesterie. Natomiast 4 świętem były Wielkie Dionizje, zwane miejskimi, odbywające się pod koniec marca lub na początku kwietnia. Śpiewano pieśni, tańczono, składano ofiary. Pieśni śpiewano zawsze pod przewodnictwem chóru, aktorzy występowali w przebraniu
Chóry Dionizosa nazywane były chórami koźlimi, gdyż członkowie chóru przebrani byli w koźle skóry, z charakterystycznymi kopytami u dolnych kończyn, koźlimi rogami i ogonem – tzw. Satyrowie. Pieśń ich była pieśnią kozłów, co dało nazwę tragedii: tragos (kozioł) + oda (pieśń) = grecka tragedia. Tematykę tragedii stanowiły mity, dionizyjskie obrzędy oraz współczesne problemy
Prawdopodobnie wśród widowni nie mogło być kobiet i niewolników
Teatr zatrudniał specjalnych urzędników pilnujących porządku
Dolna część – orchestra służyła przedstawieniom (orchestra znaczy tyle, co miejsce do tańca), a całą budowlę zwano theatron – czyli miejscem gry i jej oglądania zarazem. Na środku orchestry ustawiano ołtarz (thymele)
Za orchestrą znajdował się proskenion – podwyższenia na którym występowali aktorzy. Jego funkcją było, by widzowie, a zwłaszcza sędziowie, którzy zajmowali miejsca w 1 rzędzie, mogli oglądać aktorów nie przesłoniętych przez tańczący chór. Proskenion w epoce klasycznej był wysokości ok. metra, o ile w ogóle występował, później zaś ulegał podwyższeniu aż do kilku metrów wysokości, co wiązało się z większym zaakcentowaniem roli aktora i zmniejszeniem roli chóru
Z tyłu proskenioniu znajdowała się skene – budynek, który służył jako magazyn i garderoba dla aktorów, jak i jego element scenografii – bywała pałacem, świątynią, nawet grotą
Widownia była kamienna i mogła pomieścić 14 tys. ludzi
Publiczność musiała być niezwykle zdyscyplinowana. Tysięczne tłumy wysłuchiwały tych samych słów i skupiały wzrok na tym samym obrazie scenicznym. W demokratycznym teatrze nie było podziału na miejsca lepsze i gorsze. Przedstawienia zaczynały się o świcie, a kończyły o zmierzchu. Spektakle stanowiły niezwykłego rodzaju celowo zaprogramowany, polityczny akt społecznego zjednoczenia
Pierwotnie procesjom i pochodom ofiarnym Wielkich Dionizji towarzyszyły konkursy ku czci boga, odbywane w obliczu zgromadzonej publiczności. Greckie „festiwale” składały się z konkursów muzycznych, śpiewawczych i tanecznych, a także z zawodów sportowych (np. igrzyska olimpijskie). Tworząc program nowych Dionizji, Ateńczycy zapragnęli wprowadzić nie praktykowane dotąd dyscypliny
Początkowo była to rywalizacja w dwóch dziedzinach: dytyrambie i tragedii. Dziesięć chórów po 50 mężczyzn i dziesięć po 50 chłopców walczyło ze sobą, przedstawiając dytyramby, czyli skomplikowane pieśni połączone z tańcem
W dorocznym konkursie tragoidii (tragedii) mogło brać udział tylko 3 pisarzy, z których każdy prezentował 3 tragedie. Władze miejskie były organizatorem „festiwalu”, to one wybierały startujących w konkursie poetów i wreszcie ze skarbu miasta wypłacano nagrody i aktorskie gaże. Koszty strojów i próby chórów opłacał bogaty obywatel, zwany choregosem
Tragedia – to dosłownie pieśń kozła (tràgos – kozioł, ode – pieśń), ale nikt przekonywująco nie udowodnił o co w tej zbitce chodziło
Rapsodowie – recytujący poematy literackie, potrafili oczarować słuchaczy, wywołują zarazem najsilniejsze emocje – strach, współczucie i żal – tragedia podążała tym samym szlakiem podkreślając emocjonalne aspekty opowiadanej historii. Mówiła o cierpieniu, umieraniu, nieuchronności losu, odpowiedzialności, winie, zemście, odkrywaniu tajemnic, uleganiu słabości, gniewie, oszustwie, wytrwałości i trudnościach w rozpoznawaniu tego, co boskie
Mocną stroną tragedii było dostarczenie co roku nowych tekstów będących wariacjami na temat historii, zamiast powtarzania ich słowo w słowo
Tradycja chóralnych śpiewów i tańców jest znacznie starsza od samej tragedii. Chóry towarzyszy wszelkim uroczystościom – wykonywały hymny na cześć bogów, uświetniały wesela, pogrzeby, popisy dziewcząt
Kommos – pieśń żałobna, lament
Greckie maski nosili zarówno aktorzy jak i członkowie chórów, w tragediach, komediach oraz dramacie satyrowym – maski wykonywano głównie z usztywnionej tkaniny i nakładano na całą głowę – każdej roli przysługiwała inna maska, choć niekoniecznie inny aktor. W pierwszych tragediach występował tylko jeden aktor, później trzech – oni dzielili miedzy siebie wszystkie role w spektaklu – aktorów ceniono za mistrzostwo techniki głosu oraz wymowy, ruch ciała. Nosili przebogate kostiumy: barwne, zdobione stroje i rekwizyty (berła, girlandy, żałobne welony)
Muzykom również przysługiwały piękne kostiumy. Wchodzili na scenę wraz z chórem i pozostawali do końca przedstawienia, widziani przez publiczność. Chór przybrany był w idealne maski, kostiumy czasem przysparzające choregowi niemałych kosztów
Dla przedstawień teatralnych szyto specjalne stroje, sporządzano obuwie na grubych podeszwach (koturn). Aktorzy i chórzyści nosili maski, które wykonywano z usztywnionego płótna. Były one ściśle związane z określoną rolą i sygnalizowały widza kim jest postać pojawiająca się na scenie
Starożytni Grecy mieli większą świadomość, czy też wrażliwość wizualną niż obecnie i dla nich maska nie była przedstawiana czy symbolem postaci – lecz prawdziwą postacią
Maska wywodzi się prawdopodobnie z kultu Dionizosa, gdzie nosili ją przebrani za satyrów mężczyźni tańczący wokół kolumny Dionizosa. Pierwsze maski były nietrwałe wykonane z gipsu, lnu, korka czy drewna. Maski kobiece były jaśniejsze od męskich. Maska często zaopatrzona była w perukę, mogła też wskazywać na cechy postaci
W ówczesnym teatrze używano maszynerii umożliwiającej m.in. podnoszącej i opuszczającej bóstw oraz malowanych dekoracji (pinakes)
W przypadku komedii strój musiał wzbudzać śmiech widowni, wobec czego chitony były przykrótkie, aktorzy byli karykaturalnie pogrubieni (brzuchy, zadki) a głównym elementem postaci męskich był trykot z potężnym fallosem, tylko w szczególnych okolicznościach zakrywanym płaszczem
Teatr Średniowieczny:
Centralny ośrodek kultury grecko – rzymskiej u schyłku Cesarstwa przeniósł się z Rzymu do Bizancjum (Istambuł). Tu właśnie teatr bronił się najskuteczniej. Pod sam koniec VII wieku Kościół zakazał: tańców i misteriów przedstawianych przez mężczyzn i kobiety wedle starego obyczaju. Mężczyźni nie mogli przebierać się w kobiece szaty, a kobiecie w męskie, itp.
Z punktu widzenia Kościoła teatr był nie tylko źródłem rozpusty i bluźnierstwa, ale i bastionem wrogiej Elegii. Skoro jednak nie dawał się wyeliminować, próbowano go ujmować w ryzy lub zawłaszczać. Podstawowe ograniczenie polegało na odnowie finansowania publicznych świąt z udziałem teatru. Skutkiem tego dramat przeprowadził się z teatrów do cyrków i szczwalni, gdzie polowania i wyścigi urozmaicone były występami mimów
Teatr średniowieczny przybliżał wydarzenia z historii świętej i prawdy wiary ludziom, którzy nie potrafili czytać. Najważniejszą formą teatru średniowiecznego było misterium oparte na wątkach biblijnych
Średniowiecze właściwie nie znało aktora zawodowego. W role wcielali się niemal wyłącznie amatorzy z różnych warstw społecznych. Bezpośredni udział w przedstawieniach czy też innego rodzaju osobiste zaangażowanie w nie, było powszechne począwszy od mieszczan – po studentów i przedstawicieli duchowieństwa. Wprawdzie wraz ze wzrostem wpływów chrześcijaństwa obniżał się status aktora, jednak widowiska nie tylko nie straciły na popularności, ale nawet zawędrowały do wnętrz kościelnych lub przed dostojne katedry
Wierni odwiedzający kościoły mogli tam, zwłaszcza w okresie Świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy, trafić na przedstawienie o tematyce Starego i nowego Testamentu. Były to misteria. Całą świątynię przystosowywano wówczas aż do ołtarza szereg podestów z bocznymi ściankami, zwanych mansjonami, gdzie poszczególne sceny, sztuki odgrywano równocześnie – nazywany teatrem symultarniczym. Z czasem teatry te wyproszono ze świątyń – odtąd sztuki misteryjne grywano w różnych punktach miasta, na ulicy i placach
W średniowieczu wyróżniamy dwa rodzaje teatru:
teatr świecki – wystawiano przede wszystkim scenki komediowe i moralizujące. Był to teatr wędrujący, składali się na niego krugarze i komedianci
teatr kościelny – wystawiano tu o wiele więcej rodzajów utworów
Dramat liturgiczny – głównymi tematami tych sztuk były najważniejsze chrześcijańskie święta: Boże Narodzenie i Wielkanoc. Rozwinął się z nabożeństw kościelnych, a już w wieku XIV i XV wyszedł poza sferę kościelną, a zaczęto go nazywać misterium lub intermedium.
Misteria – również były wystawiane z okazji Bożego Narodzenia i Wielkanocy ale także np. Bożego Ciała i innych świąt. Początki misteriów datujemy na XII w.
Mirakle – jeden z gatunku dramatu religijnego. Przedstawiano w nich obrazy z życia Maryi Panny a także świętych, podkreślano cudowne wydarzenia i ingerencje Boga.
Pierwsze sztuki o świętych wyszły w X w. spod pióra niemieckiej mniszki Hroswithy Moralitety – są gatunkiem dydaktycznym, który miał prezentować cnoty i przywary ludzi głównie przy wykorzystywaniu symbolu. Teatr średniowiecza charakteryzował się przeniesieniem sztuk na wozy, które jeździły po całym kraju od miasta do miasta. Ile było scen w sztuce, tyle potrzeba było wozów, na których grali aktorzy dla przypadkowej publiczności. Głównie odgrywano je na odpustach, jarmarkach, rynkach. Liczne metody improwizacji. Kostiumy aktorów były bogate i wymyślne, efekty specjalne, np. gdy miało otworzyć się niebo, aby mógł grzmiącym głosem przemówić Bóg albo rozewrzeć ziejące prawdziwym ogniem czeluście piekielne … Kostiumy dekoracji i kostiumów opłacały zwykle cechy – zrzeszenia różnych rzemiosł.
Mirakle – opowieści o cudach dokonywanych przez świętych i męczenników. Misteria i mirakle, choć poważne i wziosłe nie były przedstawieniami ponurymi. Może to wydawać się zadziwiające, ale w przerwach pomiędzy poszczególnymi częściami przedstawienia: wybiegali komicy, by odegrać swoje zabawne, zwykle wierszowane scenki, tzw. intermedia, z których powstała średniowieczna komedia świecka zwana farsą obfitującą w przezabawne sytuacje rozśmieszające zgromadzoną publiczność do łez.
Mordiety – satyryczne opowieści religijne.
Kiedy powoli proces rozpoczynał się proces zeświecczenia teatru, organizacją widowisk zajęły się cechy lub bractwa pod wpływem jednorazowej potrzeby wystawionej jakiegoś misterium lub też powołane do rozwijanej stałej działalności scenicznej. Reżyserię powierzano zazwyczaj duchownym, profesorom lub ambitnym patrycjuszom.
Żonglerzy umilający biesiady na zamkach śpiewem i recytowanej dwornej poezji, nie godzili się na traktowanie ich na równi z linoskoczkami, wesołkami, rybałtami i pogromcami zwierząt, którzy produkowali się na plechach targowych ku uczcie pospólstwa.
Tu już pojawiają się kobiety.
Dramat okresu schyłkowego można podzielić na sztuki „letnie” i „zimowe”.