DEFINICJE
Definicja wyrażenia W jest to zdanie, za pomocą którego wskazuje się sens wyrażenia W.
Definicje odróżniamy od zdań rzeczowych. Definicje stwierdzają coś na temat sensu wyrażeń – czyli są twierdzeniami o języku. Zdania rzeczowe mówią zaś o rzeczywistości.
Ogół definicji danego języka i ich konsekwencji nazywa się niekiedy „zdaniami analitycznymi” lub „postulatami znaczeniowymi”. Przeciwstawia się je wówczas zdaniom syntetycznym.
Rozróżnienie między definicjami a zdaniami rzeczowymi (resp. między zdaniami analitycznymi a syntetycznymi) jest problematyczne i stało się źródłem jednego z najważniejszych sporów na gruncie filozofii analitycznej w XX wieku.
STRUKTURA DEFINICJI
Definicja składa się z trzech zasadniczych części: definiendum (czyli wyrażenia, które jest definiowane), definiensa (czyli wyrażenia definiującego) i łącznika definicyjnego. Rozpatrzmy definicję wyrażenie „fortepian” o postaci:
Fortepian jest to chordofon uderzany klawiszowy.
_______ _____ __________________________
definiendum łącznik definiens
definicyjny
W tej definicji wyrażenie „fortepian” – to definiendum, wyrażenie „jest to” – to łącznik definicyjny, a wyrażenie „chordofon uderzany klawiszowy” – to definiens.
Rozpatrzmy teraz definicje wyrażenia „przyjaciel” o postaci:
Przyjaciel x-a jest to ktoś, kto pomaga x-owi w potrzebie.
W tej definicji definiendum – to wyrażenie „przyjaciel x-a”, definiens – to wyrażenie „ ktoś, kto pomaga x-owi w potrzebie”, a łącznik definicyjny – wyrażenie „jest to”.
Zauważmy, że w 2. wyrażenie, które definiujemy, nie jest tożsame z definiendum. Wyrażenie, które jest definiowane – to wyrażenie „przyjaciel”, a definiendum brzmi „przyjaciel x-a”.
Wyrażenie, które za pomocą definicji ma być zdefiniowane – to inaczej glosa. Jak widać, są definicje, w których glosa nie jest identyczna z definiendum.
Definicje służą albo do zdawania sprawy z tego, jaki jest zastany sens wyrażenia, albo do modyfikacji zastanego sensu, albo – do wprowadzenia do danego języka nowego wyrażenia.
Definicja referująca wyrażenia W jest to definicja, która w intencji osoby definiującej zdaje sprawę z zastanego sensu wyrażenia W.
Definicja modyfikująca wyrażenia W jest to definicja, która w intencji osoby definiującej zmienia zastany sens wyrażenia W.
Definicja arbitralna jest to definicja, która w intencji osoby definiującej nadaje sens nowemu (w danej terminologii) wyrażeniu bądź całkowicie zmienia zastany sens jakiegoś wyrażenia.
DEFINICJE REFERUJĄCE, MODYFIKUJĄCE I ARBITRALNE
W słownikach języków etnicznych i w słownikach poszczególnych dyscyplin naukowych spotykamy się przede wszystkim z definicjami referującymi: autorzy tych definicji chcą zdać sprawę z tego, jakie jest zastane znaczenie danego wyrażenia.
Są jednak sytuacje, kiedy znaczenie wyrażenia wymaga regulacji: jest tak zwłaszcza w nauce (której język musi być precyzyjny), lecz także np. w prawie i ustawodawstwie.
Prawne definicje takich wyrażeń jak „osoba pełnoletnia”, „majątek”, „własność” – były to w pewnej fazie (w momencie wprowadzania ich do języka prawnego) definicje regulujące względem potocznych sensów tych terminów.
Rozwój języka i rozwój nauki wymusza wprowadzanie do języka nowych wyrażeń i nadawania im sensu w definicjach.
Wprowadzając do języka filozoficznego wyrażenie „epoche” Edmund Husserl użył definicji arbitralnej.
DEFINICJE KONOTACYJNE I DENOTACYJNE
Sens danego wyrażenia można wskazać na wiele sposobów – dlatego jest bardzo wiele różnych rodzajów definicji.
Niektóre z tych rodzajów wyróżnia się ze względu na intencję osoby, która definicję formułuje, inne – ze względu na strukturę syntaktyczną definicji.
Ze względu na rodzaj wskazywanego przez definicję sensu, wyróżnia się definicje konotacyjne i denotacyjne.
Definicja konotacyjna wyrażenia W jest to definicja, która wskazuje konotację wyrażenia W.
Definicja denotacyjna wyrażenia W jest to definicja, która wymienia elementy denotacji wyrażenia W.
Wieszcz jest to genialny poeta romantyczny.
Polski wieszcze narodowy jest to: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Ignacy Krasiński.
DEFINICJE REALNE I NOMINALNE
Definicja nominalna wyrażenia W jest to definicja, w której wyrażenie W występuje w supozycji materialnej.
Definicja realna wyrażenia W jest to definicja, w której wyrażenie W występuje w supozycji normalnej.
Definicja
Fortepian jest to chordofon uderzany klawiszowy.
Jest definicją realną. Definicją nominalną byłaby definicja następująca:
Wyrażenie „fortepian” znaczy tyle, co wyrażenie „chordofon uderzany klawiszowy”.
DEFINICJE DYSTYNKTYWNE I KONTEKSTOWE
Definicja dystynktywna wyrażenia W jest to definicja, w której wyrażenie W jest identyczne z definiendum.
Definicja kontekstowa wyrażenia W jest to definicja, w której wyrażenie W jest częścią właściwą (członem) definiendum.
Definicją dystynktywną jest np. następująca definicja wyrażenia „wieszcz”:
Wieszcz jest to wybitny poeta romantyczny.
Definicją kontekstową jest np. następująca definicja wyrażenia „wieszcz”:
Osoba O jest wieszczem, gdy osoba O jest autorem co najmniej jednego wybitnego poematu.
DEFINICJE IDENTYCZNOŚCIOWE, EKWIWALENCYJNE, APROKSYMACYJNE, KONDYCJONALNE, INKLUZYJNE I AMPLEKSYJNE
Ze względu na strukturę wyróżniamy:
Definicje identycznościowe
Definicje ekwiwalencyjne
Definicje aproksymacyjne
Definicje kondycjonalne
Definicje inkluzyjne
Definicje ampleksyjne
Definicje te wyróżnia się ze względu na taką a nie inną strukturę – ale definicji o tych strukturach powinno się używać w pewnych określonych celach – uzależnionych od tego, z jakim terminem mamy do czynienia i jakiemu zabiegowi chcemy go, definiując, poddać.
DEFINICJE IDENTYCZNOŚCIOWE
Definicja identycznościowa wyrażenia W jest to definicja wyrażenia W, w której łącznikiem definicyjnym jest wyrażenie „jest to” (lub wyrażenie synonimiczne), łączące dwie nazwy.
Definicja identycznościowa stwierdza, że desygnatami pierwszej nazwy są wszystkie i tylko desygnaty drugiej nazwy.
Definicją identycznościową wyrażenia „filozof” jest np. definicja:
Filozof jest to miłośnik mądrości.
DEFINICJA EKWIWALENCYJNA
Definicja ekwiwalencyjna wyrażenia W jest to definicja wyrażenia W, w której łącznikiem definicyjnym jest spójnik dwuargumentowy „gdy” (lub jakiś jego synonim), i która stwierdza, że coś jest desygnatem wyrażenia W zawsze i tylko, gdy spełnia warunek z następnika tej równoważności.
Definicją ekwiwalencyjną jest np. definicja:
Osoba O jest filozofem, gdy osobie O zdarzyło się powątpiewać w realność otaczającego go świata.
DEFINICJA KONDYCJONALNA
Definicja kondycjonalna (dyspozycyjna) wyrażenia W jest to definicja, w której głównym spójnikiem zdaniowym jest spójnik „jeżeli-to”, scil. spójnik implikacji, łączący dwa zdania, przy czym drugie zdanie ma postać definicji ekwiwalencyjnej.
Definicja kondycjonalna stwierdza, że jeśli coś spełnia warunek podany w poprzedniku implikacji definicyjnej, to – jest desygnatem wyrażenia W, gdy spełnia warunek podany w drugim członie ekwiwalencji.
Jeżeli ________, to (____W____, gdy___ _____).
Oto przykład definicji kondycjonalnej:
Jeśli x-owi zada się pytanie „Czy świat realny istnieje?”, to x jest filozofem, gdy x weźmie to pytanie serio.
Definicje kondycjonalne przeznaczone są zwłaszcza do definiowania nazw odnoszących się do cech dyspozycyjnych, tj. cech, które ujawniają się w pewnych szczególnych okolicznościach. Wówczas w pierwszej części definicji (między wyrażeniem „jeżeli” a „to”) podane są okoliczności, w których dana cecha dyspozycyjna się ujawnia, a w drugiej części definicji wskazane jest są właśnie przejawy owej cechy. Definicja dyspozycyjnej cechy, jaką jest rozpuszczalność, sformułować można następująco:
Jeżeli substancję x włożymy do wody, to substancja x jest rozpuszczalna, gdy substancja x rozpuści się w wodzie.
W przytoczonej wyżej definicji „kompozytora” zadanie pytania „Czy świat istnieie?” traktowalibyśmy jako sui generis «test» na bycie-filozofem. Osoby, które przeszłyby ten test pozytywnie, i wzięłyby pytanie o realność świata serio, uznalibyśmy za filozofów. Inne osoby – które przeszłyby test negatywnie – musielibyśmy wówczas uznać za nie-filozofów.
DEFINICJA INKLUZYJNA
Definicja inkluzyjna wyrażenia W jest to definicja, w której spójnikiem głównym jest spójnik „jeżeli-to”, i która stwierdza, że jeśli coś spełnia warunek podany w poprzedniku implikacji definicyjnej, to jest desygnatem wyrażenia W. Definicja inkluzyjna ma zatem postać:
Jeżeli __________, to _____W______.
Zatem np. definicja:
Jeśli x napisał co najmniej jeden traktat filozoficzny dotyczący realności świata, to x jest filozofem
jest inkluzyjną definicją wyrażenia „filozof”.
Definicja inkluzyjna wskazuje jedynie warunek wystarczający należenia do denotacji definiowanego wyrażenia, ale nie wskazuje warunku wystarczającego. Definicja ta nie orzeka natomiast nic o obiektach, które nie spełniają owego warunku. W szczególności definicja inkluzyjna dopuszcza, że są obiekty, które nie spełniają warunku wskazanego w poprzedniku, ale są desygnatami definiowanego wyrażenia.
DEFINICJA AMPLEKSYJNA
Definicja ampleksyjna wyrażenia W jest to definicja, w której spójnikiem głównym jest wyrażenie „jeżeli-to”, i która stwierdza, że jeśli coś jest desygnatem wyrażenia W, to spełnia warunek podany w następniku implikacji definicyjnej.
Schemat definicji ampleksyjnej jest więc następujący:
Jeżeli ____W______, to ___________.
Definicją ampleksyjną wyrażenia „utwór muzyczny” byłaby więc np. definicja:
Jeśli x jest filozofem, to x zastanawiał się co najmniej jeden raz nad kwestią realności świata.
Definicja ampleksyjna wskazuje jedynie warunek konieczny należenia do denotacji definiowanego wyrażenia, ale nie wskazuje warunku wystarczającego. Warunek konieczny wskazany jest w następniku definicyjnej implikacji. W szczególności definicja ta nie przesądza, że każdy obiekt spełniający warunek z następnika należy do denotacji definiowanego wyrażenia – głosi jedynie, że każdy desygnat ów warunek spełnia.
DEFINICJA APROKSYMACYJNA
Definicja aproksymacyjna wyrażenia W jest to definicja, w której funktorem głównym jest koniunkcja, jednym z jej argumentów jest implikacja o postaci definicji ampleksyjnej wyrażenia W, a drugim – implikacja stwierdzająca, że jeśli coś spełnia warunek podany w poprzedniku, to nie jest desygnatem wyrażenia W.
Definicja aproksymacyjna ma więc następującą strukturę:
Jeżeli _____, to __W___, a jeżeli (_____), to (__nie-W__).
Oto przykład aproksymacyjnej definicji wyrażenia „filozof”:
Jeśli x napisał co najmniej jeden traktat dotyczący kwestii realności świata, to x jest filozofem, a jeśli x nie rozmyślał nigdy nad kwestią realności świata, to x nie jest filozofem.
DEFINICJA APROKSYMACYJNA
Definicja aproksymacyjna nadaje się szczególnie do definiowania aproksymatywów, czyli wyrażeń nieostrych. W pierwszym członie definicja ta wskazuje warunek wystarczający należenia do denotacji danego wyrażenia – stąd pierwszy człon definicji aproksymacyjnej ma postać definicji inkluzyjnej. Druga część definicji wskazuje warunek negatywny – taki, że jeśli jakiś obiekt go spełnia, to nie należy do denotacji definiowanego wyrażenia. Definicja aproksymacyjna nie o wszystkich obiektach rozstrzyga, czy należą one do denotacji definiowanego wyrażenia, czy nie.
DEFINICJE WERBALNE I WERBALNO-OSTENSYWNE
W naukach empirycznych występują jednak pewne terminy, których sensu nie da się wskazać bez odwołania się do środków pozajęzykowych – tylko sprzężenie ich z pewnymi czynnościami pozajęzykowymi zapewnia im, mówiąc ogólnikowo, kontakt z empirią.
Definicja werbalno-ostensywna jest zdaniem połączonym ze wskazaniem desygnatu danego terminu. (Za odmianę definicji werbalno-ostensywnej można też uznać zapisane zdanie wraz z umieszczonym obok obrazem przykładowego desygnatu.) W wypadku definiowania nazw ogólnych procedura definiowania powinna obejmować wskazanie wielu różnych przykładowych desygnatów definiowanego terminu, a także wskazanie przykładów negatywnych. Pozytywne przykłady powinny przy tym być od siebie maksymalnie różne, a przykłady negatywne – maksymalnie podobne do przykładów pozytywnych.
DEFINICJA WERBALNO-OSTENSYWNA
Jeśli za pomocą definicji werbalno-ostensywnej definiuje się nazwę ogólną, definicję taką można uznać za definicję denotacyjną, wskazującą jedynie część sensu. Przy uwzględnieniu kontekstu pragmatycznego – procedura taka «wymienia» bowiem tylko niektóre desygnaty definiowanego wyrażenia. Definicję werbalno-ostensywną całościową – można podać jedynie dla nazw o małej liczbie desygnatów, wskazując je wszystkie.