Kultury naddunajskie

Kultury naddunajskie – określenie wprowadzone w latach 20. XX w. przez archeologa Vere Gordona Childe'a, oznaczające krąg kultur neolitu występujących w środkowej Europie, głównie w dorzeczu środkowego i częściowo dolnego Dunaju, charakteryzujących się prowadzeniem gospodarki rolniczo-hodowlanej. Kultury te pojawiały się sukcesywnie na ziemiach polskich przenikając przez Bramę Morawską oraz przełęcze Karpat i Sudetów.

Do tego cyklu zalicza się:

• kultura ceramiki wstęgowej rytej

• kultura badeńska

• kultura lendzielska

• kultura pucharów lejkowatych

• kultura amfor kulistych

• kultura ceramiki sznurowej

• kultura pucharów dzwonowatych

Kultura ceramiki wstęgowej rytej

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Brak wersji przejrzanej

Skocz do: nawigacji, szukaj

Mapa neolitycznej Europy, ok. 4 500-4 000 p.n.e.

Kultura ceramiki wstęgowej rytej (KCWR) – neolityczna kultura z kręgu kultur naddunajskich. Jej nazwa pochodzi od kulistej formy naczyń glinianych zdobionych ornamentem rytym w postaci wstęg spiralnych i innych wątków geometrycznych.

Przedstawiciele tej kultury przywędrowali na obszar dzisiejszej Polski przez Bramę Morawską oraz Kotlinę Kłodzką ok. 5600 p.n.e. KCWR trwała do ok. 4900 p.n.e.

Była to pierwsza w pełni neolityczna kultura na polskich ziemiach. Przemieszczała się na południu Polski stosunkowo szybko (3 km na rok), posuwając się wzdłuż linii Wisły i Warty.

Kultura ta dzieliła się na 3 fazy: wczesną, środkową i późną. W każdej fazie występowały odrębne grupy.

Średnia długość życia człowieka neolitycznego nie przekraczała 50 lat. ^{[potrzebne źródło]}

Do tego cyklu kulturowego zalicza się również:

• kultura badeńska

• kultura lendzielska

• kultura pucharów lejkowatych

• kultura amfor kulistych

• kultura ceramiki sznurowej

• kultura ceramiki promienistej

• kultura pucharów dzwonowatych

Terytorium

Wschodni odłam

Wschodni odłam KCWR zajmował terytorium Wielkiej Niziny Węgierskiej, Kotlinę Koszycką, Nizinę Wschodniosłowacką oraz Ukrainę Zakarpacką i składał się z wielu silnie zróżnicowanych grup lokalnych.

W literaturze funkcjonuje pod nazwami:

• alfoldzka ceramika linearna

• kultura wschodniosłowackiej ceramiki linearnej

• kultura ceramiki linearnej

Jego geneza jest związana z kulturą ceramiki malowanej, a w szczególności z kulturą Koros. Kontynuował stary model gospodarki typu anatolijsko-bałkańskiego oparty na hodowli kóz i owiec. Z powodu silnego przywiązania do tradycjonalizmu, nigdy nie rozprzestrzenił się poza swe rdzenne terytoria.

Zachodni odłam

Krąg zachodniolinearny wytworzył się na terenach leżących na północ od ziem zajmowanych przez kultury z ceramiką malowaną.

W okresie 5600 - 5400 BC zajmował Transdanubię, Słowację zachodnią, Dolną Austrię, północną część Wielkiej Niziny Węgierskiej, Nizinę Wschodniosłowacką, Kotlinę Koszycką. Jego zachodnia granica sięgała Nadrenii, a północna Wisły.

W przedziale czasowym obejmującym lata 5400/5100 - 4900 BC terytorium KCWR powiększyło się o Basen Paryski, Holandię, Mołdawię, Wołyń, Podole i dolinę Dniestru.

Centrum i rozprzestrzenianie się

KCWR była pierwszą neolityczną kulturą, która pojawiła się w Europie Środkowej. Jej centrum obejmowało Transdanubę, południowo-zachodnią Słowację oraz przyległe terytoria Burganlandu i Dolnej Austrii. Stąd ekspandowała na dalsze obszary, przemieszczając się wzdłuż dolin rzecznych. Na teren Polski dotarła przez Bramę Morawskę, a później wędrowała wzdłuż rzek Odry i Wisły.

Zajmowanie kolejnych ziem najprawdopodobniej odbywało się na zasadzie "fali". Potomkowie neolitycznych osadników opuszczali swe rodzinne strony i zapuszczając się na terytoria zajęte przez ludność mezolityczną, zakładali swoje własne siedziby. Być może, iż przy okazji następowała akulturacja i napotkani przedstawiciele starszych kultur, przejmowali zwyczaje nowo przybyłych. Potwierdzeniem tej teorii byłby fakt, że i dalej od centrum KCWR tym elementy autochtoniczne mezolitycznych kultur są bardziej widoczne.

Osadnictwo]

Ludność tej kultury zajmowała najlepsze gleby nadające się pod uprawę, przede wszystkim urodzajne gleby lessowe południowej strefy obecnych ziem polskich - tu odkryto najstarsze osady tej kultury lokalizowane na brzegach dolin rzecznych. Osadnictwo było ruchome, po wyeksploatowaniu ziemi przenoszono się na nowe tereny. Osady były zasiedlane przez około 15 lat, po czym przenoszono się w nowe miejsca. Do starych siedzib powracano nie wcześniej niż po 45-60 latach.

Podstawową jednostką osadniczą KCWR był dom-gospodarstwo. Kilka takich domów składało się na osadę, w której mogło mieszkać od 100 do 200 osób przez kilka pokoleń. Wielkość osady mogła dochodzić do 30 ha. Domy miały pokaźne rozmiary. Zbudowane na planie prostokąta, ich długość sięgała 40 m, a szerokość 6-7 m. Konstrukcja budowli opierała się na dębowych słupach wkopanych w ziemię, a przestrzeń między nimi była zapełniona plecionką, uszczelnioną gliną. Całość wraz z dachem podtrzymywał rząd słupów biegnący przez środek domostwa.

Pierwsze osady KCWR miały charakter otwarty, pozbawiony wszelkich umocnień. Dopiero w późnej fazie rozwojowej zaczęły się pojawiać osady obronne, zwłaszcza w zachodniej strefie tej kultury. Być może pojawienie się tych prostych fortyfikacji należy łączyć z pewnymi niepokojami w tym okresie, choć istnieją teorie, które interpretują te umocnienia poprzez powstanie nowej ideologią, kładącej silny nacisk na identyfikację z określonym terytorium.

Gospodarka

Osiedla KCWR zakładane były na żyznych terasach rzecznych. Na ich skraju zakładano pola otoczone krzewiastymi zaroślami. Uprawiano na nich różnego rodzaju zboża jak: pszenicę płaskurkę, samopszę, orkisz, pszenicę zbitokłosą, jęczmień, proso, groch, soczewicę i mak. Zbierano dzikie jabłka, orzechy, poziomki, czereśnie. Oprócz uprawy zbóż hodowano bydło, owce lub kozy.

W późniejszym okresie rozpowszechniła się gospodarka żarowa. Polegała ona na karczowaniu lasu i wypalaniu go. Żyzny popiół dostarczał wystarczająco wysokich plonów przez kilka lat. Następnie grupa postępowała tak samo z innym fragmentem lasu.

Ceramika

Przykłady ceramiki

Wykonywana najczęściej z ilastych glin typu illitowego. Do naczyń kuchennych dodawano domieszkę organiczną, tłuczeń ceramiczny lub piasek. Natomiast tzw. "zastawa stołowa" w większości była wykonywana bez schudzających domieszek.

Ceramikę lepiono z wałków lub taśm glinianych. Po uformowaniu ścianki naczynia dokładnie wygładzano, wyrównując wszelkie nierówności, a w przypadku naczyń kuchennych, przecierano wiechciem słomy.

Podstawę periodyzacji KCWR stanowi ceramika, wśród której można wyodrębnić cztery fazy rozwojowe:

• 1 faza

  • naczynia baniaste, na nóżkach, z wysokimi szyjkami i naczynia o płaskich dnach - pozostałości wpływów starczewsko-kriszańskich

  • ornamentowane ślimacznicami; potrójnymi, rytymi liniami; znakami esowatymi; reliefami;

  • na ziemiach polskich odpowiednikiem tego okresu jest faza gniechowicka, charakteryzująca się chropowaconymi naczyniami, okrągłymi guzkami spłaszczonymi palcem, krótkimi stopkami, listwami z odciśniętymi palcami

• 2 faza

  • zanik tradycji starczewsko-kriszańskich

  • na terenie Czech i Moraw popularny się staje ornament w kształcie litery "A", tzw. aczkowy

  • w Niemczech okres ten nosi nazwę fazy Flanborg

  • na terenie Polski - faza zofipolska; charakteryzuje się prostokącikami przeciętymi poziomą linią

  • mała ilość plastyki figuralnej

  • zaczęto wykonywać ceramikę dwojakiego rodzaju w zależności od przeznaczenia - grubej i delikatnej roboty

  • naczynia delikatne, tzw. "zastawa stołowa": czarki w kształcie odcinka kuli, miski naczynia amforkowate z szyjkami i niekiedy nalepionymi guzkami lub uszkami

• 3 faza

  • następuje zróżnicowanie lokalne na styl zachodni i wschodni

  • styl zachodni charakteryzuje się motywem zapunktowanej wstęgi i występuje w dorzeczu Odry

  • styl wschodni tzw. styl nutowy, występuje na terenie Moraw, w zachodniej Małopolsce, zachodniej Ukrainie i Mołdawii

• 4 faza

  • lokalne zróżnicowanie ulega pogłębieniu

  • w prowincji wschodniej tj. w zachodniej Małopolsce, na Wyżynie Sandomierskiej oraz Pogórzu Rzeszowskim następuje przejście od stylu nutowego do żeliezowskiego (linie ryte połączone karbami),

  • na obszarze Wyżyny Lubelskiej i Wołyńskiej styl żeliezowski nie występuje, ponieważ został przerwany kontakt między prowincją wschodnią, a Słowacją; do końca istnienia KCWR na tym terenie występuje styl nutowy

  • w prowincji zachodniej obejmującej Morawy, Czechy oraz dorzecze Odry wyodrębnia się styl szarecki, czyli linie pokryte trójkątnymi nacięciami oraz odciśniętymi stempelkami

  • czarki szeroko otworowe z poczatków rozwoju KCWR teraz przybrały kształt kulisty z wysokimi szyjkami, przypominajac swą formą gruszkę

Krzemieniarstwo

Surowiec do wytwarzania narzędzi uzyskiwano w dwojaki sposób. Albo wyprawiano się do złóż krzemienia , gdzie zaopatrywano się w jego bryły i transportowano je do osad. Albo stosowano handel wymienny i wymieniano posiadane dobra na potrzebny surowiec.

Można wyróżnić strefy zdominowane przez określony rodzaj krzemienia. Było to spowodowane bliskością złóż danego surowca i większą łatwością w jego transporcie. I tak w Małopolsce dominował krzemień jurajski, na wschodniej Lubelszczyźnie - wołyński, a na Kujawach krzemień czekoladowy i bałtycki. Za pomocą techniki dwupiętowego rdzenia, wytwarzano charakterystyczne inwentarze. Dominowały w nich krótkie, wachlarzowate drapacze wiórowe, półtylczaki oraz wióry bez retuszu, za to z wyświeceniami żniwnymi. Występowały także długie przekłuwacze z dobrze wyodrębnionym żądłem oraz bardzo nieliczne rylce (łamańce, jedynaki). Bardzo charakterystyczne były dla tej kultury siekiery kamienne w kształcie kopyta szewskiego.

Obrządek pogrzebowy

Zmarli byli chowani zarówno na terenie osad, jak i na osobno wydzielonych cmentarzyskach. Szczątki pochodzące z osiedli zazwyczaj należą do dzieci i kobiet z niewielkim odsetkiem mężczyzn. Niekiedy kontekst odkrycia oraz stan zachowanych kości, sugerują praktyki kanibalistyczne. Na cmentarzyskach liczących sobie nawet do 200 pochówków szkieletowych, najprawdopodobniej byli chowani mieszkańcy kilku osad. Zmarłych składano w pozycji skurczonej najczęściej na lewym boku z niewielką ilością darów.

Liczba pochówków waha się w zależności od zamieszkiwanych terytoriów. Na przykład na terenie Małopolski na 600 lat rozwoju KCWR odkryto jedynie 15 pochówków, a na terenie Saksonii znajdują się cmentarzyska takie jak Wandersleben, czy Aiterhofen z ponad 200 grobami.

Sfera duchowa]

Oprócz charakterystycznego ozdabiania ceramiki, artystyczne talenty ludności KCWR przejawiały się także na inne sposoby. Wyrabiano paciorki z różnego rodzaju surowców (kości, muszle, glina, kamień), którymi obszywano stroje. Pochówek tego rodzaju odkryto w Samborcu. Zmarły posiadał na sobie coś w rodzaju spódniczki lub szerokiego pasa obszytego kościanymi paciorkami ułożonymi w rzędach. Inne paciorki zdobiły głowę zmarłego.

Kultura KCWR pozostawiła po sobie także nieliczne przykłady plastyki figuralnej. Najczęstszym motywem była schematycznie oddana postać kobieca, nierzadko ozdobiona ornamentem rytym. Podobne figurki odnaleziono w Nosocicach oraz Krakowie-Pleszowie.

Występowały także figurki antropomorficzne, zwłaszcza jako wykończenia naczyń.

Kultura badeńska

obszar występowania kultury badeńskiej (Baden) III tys. p.n.e

Kultura badeńska (inaczej zwana kulturą ceramiki promienistej) – kultura młodszego eneolitu z kręgu kultur naddunajskich szeroko rozpowszechniona w środkowej Europie od połowy IV do połowy III tysiąclecia p.n.e. Kultura Badedeńska rozwija się na podłożu kultury Vinča na terenie Austrii, Węgier, Czech, Słowacji i płd. Polski. Ludność kultury badeńskiej zajmowała się hodowlą i uprawą roli, wytwarzała narzędzia krzemienne i kamienne, ceramikę zdobioną charakterystycznymi żłobionymi rowkami rozprowadzanymi promieniście, broń i ozdoby z miedzi. Na kulturę badeńską wyraźne piętno odcisnął wpływ kultury z Troitroja była młodsza^{[potrzebne źródło]}. W kulturze tej upowszechnił się ciałopalny obrządek pogrzebowy.

Kryteria wydzielenia

Powstanie i rozwój kultury badeńskiej nastąpił w okresie wielkich przemian, gdy w środkowej Europie rozpoczął się zmiany wielkich kultur neolitycznych i wczesnoeneolitycznych, a jeszcze nie nastąpiła stabilizacja właściwa rozwiniętej epoki brązu. Nazwa tej kultury pochodzi od nazwy jaskini Konigshohle koło Baden w Austrii. Kultura badeńska zwana jest również kulturą ceramiki promienistej, kulturą Pecel, kulturą kanelowaną, kulturą młodszego eneolitu. W archeologii eneolit (chalkolit) to okres przejściowy między epokami kamienia i brązu. Niektórzy archeolodzy uważają eneolit za początek epoki brązu. Na stanowiskach archeologicznych z tego okresu znajduje się jednocześnie narzędzia z kamienia i ozdoby miedziane.

Chronologia, geneza i następstwo [edytuj]

Czas trwania tej kultury był zróżnicowany i zależał od terytorium, na którym występowała. W Polsce występowała w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e., zaś na Węgrzech i Rumunii w połowie IV tysiąclecia. p.n.e. Impulsem do powstania tej kultury było połączenie elementów znad dolnego Dunaju z kulturą Cernavoda II - III, które spowodowało powstanie grupy Boleraz na terenie dorzecza środkowego Dunaju. Na podłożu kultury Vinča powstała właściwa kultura badeńska, ogarniająca cały obszar dawniej zajęty przez kultury kompleksu lendzielsko-polgarskiego. Archeolodzy łączyli jej genezę bezpośrednio z migracją ludności bałkańsko-anatolijskiej lub emigracją ludności po upadkudaty!^{[potrzebne źródło]} Troi II (jako argument wysuwano obecność w węgierskich grobach kultury badeńskiej urn twarzowych podobnych do urn z Troi - dowodzą tego wykopaliska w Center na Węgrzech ale podobne są znane ze starszej kultury Vinča która sięgała do Anatolli).

Kultura badeńska trwa parę wieków i zmienia się w archeologiczną kulturę ceramiki sznurowej.

Datowanie kultury badeńskiej

Fazy	Grupy	Datowanie	Stanowiska
Balaton-Lasinya	-	3700 lat p.n.e, kal.	-
Boleráz	-	3500 lat p.n.e	Pilismarot
Ia	Štúrovo	-	Letkes
Ib	Nitriansky Hrádok	-	Lánycsok, Vysoki breh
Ic	Zlkovce	-	Balatonboglár
Post-Boleraz		-
wczesna	Fonyod/Tekovský Hrádok	-	-
późna	Červený Hrádok/Szeghalom-Dioér	-	-
Classical Baden		3400 lat p.n.e	-
II, III	starsza	-	Nevidzany, Viss
IV	młodsza	-	Uny, Chlaba, Ózd

Obszar występowania i kontekst kulturowy [edytuj]

Kultura ta była szeroko rozpowszechniona w środkowej Europie (Węgry, Słowacja, Austria, Czechy, Polska, północna Serbia i zachodnia Rumunia). Kultura badeńska w Polsce występowała na terenie Małopolski i Górnego Śląska w postaci odrębnych grup nawiązujących do terenu Moraw i Słowacji oraz silnie oddziaływała na późną fazę kultury pucharów lejkowatych (Bronocice i niektóre stanowiska na Kujawach i w Wielkopolsce i w dorzeczu Nidy). Wpływ kultury badeńskiej dotarł nawet do Kujaw, gdzie zaczęto przejmować formy zdobień ceramiki. Ornamenty kanelowane rozchodzą się promieniście od dna naczynia, od czego pochodzi określenie „ceramika promienista”. Na północnym wschodzie od kultury badeńskiej znajdował się obszar strefy leśnej (paraneolitycznej) zajmowanej przez kultury ugrofińskie. Na północy natomiast powstała kultura amfor kulistych. Ze wschodu natomiast przybyły ludy, które stworzyły kulturę ceramiki sznurowej. Na zachodzie występowała kultura pucharów lejkowatych, która przeplatała się z kulturą badeńską na Śląsku, Małopolsce i na Węgrzech.

Charakterystyczne wyroby kulturowe

Powstanie kultury badeńskiej wiązało się z rozwojem nowych form ceramiki (naczynia profilowane, zdobione ornamentami kanelowanymi i rytymi, rozwój kubków i dzbanów). W małym stopniu uległo zmianie budownictwo miejscowe.

Krzemieniarstwo - z doskonałych jakościowo surowców (siekiery i długie wióry) produkowane były przez specjalistów. Do prostych czynności używano narzędzi odłupkowych wykonanych na poczekaniu z surowców dostępnych w pobliżu osad.

Osadnictwo

Osady kultury badeńskiej były budowane na terenach bardzo wysoko położonych, często otaczane fortyfikacjami, niekiedy nawet murami kamiennymi (np. Hlinsko na północnych Morawach). Domy budowano małe, jednorodzinne, zakończone absydą. Wewnątrz obiektów mieszkalnych znajdował się kopulaste piece. Wokół domostw znajdowane są trapezowate jamy służące jako spichlerze do przechowywania ziaren zbóż.

Obrządek pogrzebowy i wierzenia

Obrządek grzebalny obejmował zarówno groby szkieletowe, jak i ciałopalne. Znane są też groby zbiorowe w osadach, często w jamach odpadkowych, rzadkie kurhany i pochówki zwierzęce. Zmarłych grzebano niespalonych w pozycji skurczonej, niekiedy wraz ze zwierzętami; znane są wypadki ciałopalenia z użyciem popielnic twarzowych, a także groby symboliczne. Wierzenia, praktyki magiczne i pewne elementy organizacji społecznych ukazują groby ludzi ze zwierzętami pociągowymi (bydło), symbolizującymi zaprzęg. Występują też groby samych zwierząt (kult Bogini Matki). Istotnym zjawiskiem w kulturze badeńskiej była znajomość czterokołowego wozu, poświadczona znaleziskiem modelu z Budakalász na Węgrzech.

Gospodarka i społeczeństwo

W gospodarce hodowlano-rolnej dominowała hodowla (bydło, świnie), co m.in. poświadczają specjalne zagrody dla bydła — kraale. Handlowano makiem, pszenicą pierwotną, żytem; dowodem na to mają być znaleziska w wykopaliskach w Zesławicach.

Do tego cyklu kulturowego zalicza się również:

• kultura ceramiki wstęgowej rytej

• kultura lendzielska

• kultura pucharów lejkowatych

• kultura amfor kulistych

• kultura ceramiki sznurowej

• kultura ceramiki promienistej

• kultura pucharów dzwonowatych

Kultura lendzielska to kultura neolityczna (ok. 5000–4000 p.n.e.), z kręgu kultur naddunajskich której nazwa pochodzi od miejscowości Lengyel koło Kaposvaru na Węgrzech.

Obszar występowania

Ludność tej kultury zajmowała obszary południowych Moraw, zachodniej Słowacji, zachodnich Węgier oraz przylegających części Austrii, Słowenii i Chorwacji. Twórcy tej kultury osiedlili się także na Śląsku, Małopolsce, Wielkopolsce i na Kujawach.

Grupy lokalne na ziemiach polskich

Na podstawie szczegółowej analizy ceramiki wydzielono następujące grupy:

• grupa ociecka (Górny Śląsk)

• grupa modlnicka (Małopolska)

• grupa brzesko-kujawska (Kujawy)

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Cechą charakterystyczną wyżej wymienionych grup jest występowanie naczyń na pustej nóżce, amforek i mis, zdobionych jedynie plastycznymi guzkami.

Osadnictwo i gospodarka

Zakładano bardzo rozległe osady, złożone zarówno z dużych domów naziemnych zbudowanych na planie prostokątnym, jak również ziemianki o planie owalnym. Spotyka się osady otwarte, ale też otoczone rowami obronnymi.

Ludność zajmowała się zarówno rolnictwem jak i hodowlą bydła. Terenami eksploatowanymi przez gospodarkę rolno-hodowlaną były już nie tylko dna dolin rzecznych, ale także brzegi wysoczyzn.

Obrządek pogrzebowy [edytuj]

Zmarłych chowano na cmentarzyskach w pobliżu osad, w pozycji skurczonej, w grobach szkieletowych wyposażonych w ceramikę oraz narzędzia krzemienne.

Kultura pucharów lejkowatych

Kultura pucharów lejkowatych (TRB)

Ekspansja R1a od 6000 do 3000 lat temu. Fioletowo zaznaczony najstarszy obszar.

Kultura pucharów lejkowatych (KPL) – jedna z kultur neolitu z kręgu kultur naddunajskich, występująca w Europie między 3700 - 1900 p.n.e., na terenach Jutlandii, Szwecji, Niemiec, Holandii, Polski oraz części Wołynia i Podola.

Powstała na terenie Kujaw pod wpływem oddziaływania kultury lendzielskiej na lokalne podłoże mezolityczne. Nazwa pochodzi od charakterystycznego kształtu formy naczynia z brzuścem baniastym i szeroko rozchylonym kołnierzem.

Ślady jej pobytu odkryto w Łupawie, Sarnowie, Włocławku, Wietrzychowicach, Gaju, Leśniczówce, Radziejowie, Krężnicy Jarej (województwao Lubelskie) i Baniewicach. Zajmowała się głównie hodowlą, łowiectwem i rybołówstwem, ale także uprawiała zboże, znała radło i zaprzęgała do jego ciągnięcia bydło. Jedna z największych osad tej kultury na ziemiach polskich została odkryta w Ćmielowie koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Charakterystyczne dla niej były pochówki szkieletowe zwane grobami kujawskimi i rozmaite grobowce megalityczne.

Ludność tej kultury zajmowała się również eksploatowaniem krzemienia pasiastego z kopalni w Krzemionkach i szarego, biało nakrapianego w Świeciechowie-Lasku koło Annopola. Także pierwsze ślady zamieszkania na Ostrowie Lednickim zalicza się do tej właśnie kultury.

Do tego cyklu kulturowego zalicza się również:

• kultura ceramiki wstęgowej rytej

• kultura badeńska

• kultura lendzielska

• kultura amfor kulistych

• kultura ceramiki sznurowej

• kultura pucharów dzwonowatych

Kultura amfor kulistych

obszar występowania kultury ceramiki sznurowej (ang. Corded Ware), kultura badeńska kolor fioletowy (ang.Baden) oraz kultura amfor kulistych (ang. Globular Amphora) III tys. p.n.e.

Kultura amfor kulistych to jedna z kultur neolitu z kręgu kultur naddunajskich, występowała w latach 3100-2600 p.n.e. w dorzeczu Łaby, w Polsce, Mołdawii, na Wołyniu i Podolu.

Ceramika kultury amfor kulistych

Muzeum w Krasnymstawie

◀(2/5)▶

Muzeum w Krasnymstawie

◀(3/5)▶

Waza z widocznym ornamentem sznurowym

◀(4/5)▶

Muzeum w Krasnymstawie

◀(5/5)

Muzeum w Krasnymstawie

 

Nazwa tej kultury pochodzi od charakterystycznego dla niej typu wyrobów ceramicznych o kulistym brzuścu. Ludność tej kultury eksploatowała krzemień pasiasty z kopalni w Krzemionkach Opatowskich. Na terenie Polski pozostawiła po sobie grobowce megalityczne typu skrzynkowego datowane na połowę III tysiąclecia p.n.e.

Osadnictwo

Dotychczas odnalezione osady tej kultury charakteryzowały się małą ilością domów o konstrukcji słupowej zbudowanych na planie nieregularnego czworokąta. Czasami również w formie ziemianki.

Zwyczaje pogrzebowe

Groby najczęściej w formie skrzyń z kamieni, przykrytych ziemnym nasypem. Wewnątrz znajdowano ozdoby, naczynia. Wiele pochówków zawiera również szczątki zwierząt, głównie bydła z obciętymi rogami.

Kultura ceramiki sznurowej

Obszar występowania kultury ceramiki sznurowej (ang. Corded Ware), kultura badeńska kolor fioletowy (ang.Baden), III tys. p.n.e

Kultura ceramiki sznurowej – archeologiczna kultura epoki eneolitu z kręgu kultur naddunajskich datowana na III tysiąclecie p.n.e.

Kryteria wydzielenia

Kulturę ceramiki sznurowej wyodrębniono początkowo na podstawie charakterystycznego sposobu zdobienia ceramiki za pomocą odciśniętego sznura, od którego przyjęła nazwę. Dawniej nosiła ona nazwę kultury toporów bojowych ze względu na dużą ilość toporów znajdowanych w grobach. Obecnie za główny wyróżnik tej kultury uważa się cmentarzyska, na których znajdują się groby szkieletowe jednostkowe, w których zmarli układani byli na boku a ich ciała czasem posypywane były ochrą. Groby te często przykryte są kurhanami o charakterystycznej konstrukcji. Na stanowiskach tej kultury znajduje się toporki przypominające odwróconą dnem do góry łódź, puchary esowate i baniaste amfory. Naczynia zdobione odciskiem sznura, jako znacznik, mogą być cechą zawodną, gdyż zdobienie sznurem wykorzystywane było też przez inne kultury neolityczne funkcjonujące w tym samym czasie.

Chronologia, geneza i zanik

Kultura ceramiki sznurowej rozwijała się w różnych obszarach od około 3200 r. p.n.e. / 2900 r. p.n.e. do około 2300 r. p.n.e. / 1800 r. p.n.e. w latach 80 XX wieku najstarsze stanowiska datowane metodą ¹⁴C znane są z obszaru b.NRD i Niżu Polskiego^[1]. Obecnie nie ma możliwości ustalenia obszaru, na którym cechy prezentowane przez kulturę ceramiki sznurowej rozwinęły się najwcześniej. Wczesna faza kręgu kulturowego charakteryzuje się grobami szkieletowymi, często pod kurhanami wyposażonymi w amfory i puchary oraz topory kamienne gładzone (tzw. horyzont paneuropejski ceramiki sznurowej). Groby te odpowiadają prawdopodobnie migracjom niewielkich grup ludności, wywodzących się prawdopodobnie ze wschodnich Niemiec. Opanowały one tereny zajmowane wcześniej przez kultury pucharów lejkowatych i amfor kulistych. Hipoteza ta zastąpiła powszechne dawniej przekonanie o migracji ludności z terenów stepów wschodnioeuropejskich. W wyniku procesu akulturacji ludności nastąpił rozpad wczesnej kultury ceramiki sznurowej na szereg kultur zróżnicowanych pod względem kultury materialnej, obrządku pogrzebowego i gospodarki.

Obszar występowania i kontekst kulturowy

Zjawiska charakterystyczne dla kultury ceramiki sznurowej możemy znaleźć na terenie rozciągającym się od południa Skandynawii aż po Alpy i wschodnie Karpaty pomiędzy Renem a środkową Wołgą. W Polsce największe skupiska obserwujemy na Śląsku, Pomorzu Zachodnim oraz w południowej i południwo-wschodniej Małopolsce. Kultura ta rozwijała się na terenach zajmowanych wcześniej przez kulturę pucharów lejkowatych i kulturę amfor kulistych. W wyniku dużego zróżnicowania grup lokalnych wykształciły się z niej osobne kultury m.in. kultura rzucewska i kultura złocka.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Najbardziej charakterystycznym wyróżnikiem tej kultury jest ceramika. Najczęściej występujące formy to puchary o esowatym profilu, amfory o baniastym brzuścu, dzbanki miski i kubki a w późniejszych fazach również puchary moździerzowate i doniczkowate. Naczynia zdobiono, w ich górnych partiach, poziomymi odciskami sznura lub rytymi liniami. Amfory zdobiono pionowymi liniami od szyjki do wydęcia brzuśca. Wyroby kamienne kultury ceramiki sznurowej reprezentowane są głównie przez topory bojowe ze zwisającymi ostrzami i obuchami w kształcie odwróconego czółna. Wyroby krzemienne to przede wszystkim siekierki, sztylety liściowate, groty strzał i oszczepów.

Osadnictwo

Charakterystyczną cechą tej kultury jest prawie całkowity brak osad, poza południową częścią. Głównie odnajdowane są ślady krótkotrwałych obozowisk, szałasy i ziemianki.

Obrządek pogrzebowy

Wyróżnić możemy dwa typy pochówków: w grobach płaskich i kurhanach. Dominują pochówki pojedyncze. Zmarłych chowano w pozycji skurczonej na boku. Mężczyzn chowano na prawym a kobiety na lewym boku. Ciała najczęściej układano na linii wschód-zachód. Groby te charakteryzuje też obecność palisad i konstrukcji kamiennych. Obok jam grobowych, pod nasypami, występują szczątki ofiar składanych ze zwierząt (świń, psów). Groby często wyposażano w naczynia, najczęściej puchary o esowatym profilu oraz amfory z niską szeroką szyją i dwoma uchami. Ponadto w grobach mężczyzn znajdujemy broń – najczęściej topory kamienne. Rzadko spotykamy pochówki wielokrotne czy ciałopalne.

Gospodarka

Znaleziska na terenie Europy wskazują na intensywne zajmowanie się rolnictwem przez ludność kultury ceramiki sznurowej a co za tym idzie, na osiadły tryb życia. Na niektórych terenach możemy zaobserwować zagęszczenie osad na terenach ziem lessowych co sprzyjało uprawie zboża. Na terenie Niemiec, Holandii i Danii znaleziono ślady użytkowania radła. Obala to teorię, popularną do niedawna, która mówi o tym że ludność kultury ceramiki sznurowej głównie zajmowała się pasterstwem i prowadziła koczowniczy tryb

Kultura pucharów dzwonowatych

Przybliżony zasięg występowania kultury pucharów dzwonowatych

Kultura pucharów dzwonowatych(KPDz) - kultura eneolityczna z kręgu kultur naddunajskich

Kryteria wydzielenia

Swoją nazwę zawdzięcza charakterystycznej formie krępych, szerokootworowych naczyń w kształcie odwróconego dzwonu. Bywa określana też kulturą "łuczników"^[1].

Chronologia, geneza i zanik

Prawdopodobnie ludność wytwarzająca charakterystyczne artefakty pochodziła ze wschodniego wybrzeża Półwyspu Pirenejskiego, a wyroby pojawiły się w końcu czwartego tysiąclecia p.n.e. W XIX-XVIII stuleciu p.n.e. na ziemie polskie dotarło prawdopodobnie kilka rodzin ludności tej kultury, być może handlujących miedzią i poszukujących kupców. Mobilność ludności i gospodarka oparta na pasterstwie koczowniczym w dużej mierze przyczyniła się do stosunkowo szybkiej ekspansji tej kultury na terenie Europy. Ponieważ kultura ta reprezentowana była przez niewielkie grupy ludności, ulegała szybkiej asymilacji z miejscowym podłożem etnicznym, wnosząc poważny wkład w kształtowanie się społeczeństw epoki brązu.

Obrządek pogrzebowy

Największe z cmentarzysk na ziemiach polskich, liczące dziewiętnaście grobów, zbadano w Pietrowicach Wielkich na Górnym Śląsku. Zmarli grzebani byli najczęściej z rękoma ugiętymi w łokciach, dłońmi ułożonymi w okolicach twarzy oraz silnie podkurczonymi nogami. Mężczyźni ułożeni byli prawie zawsze na lewym boku, a kobiety na prawym. Groby mężczyzn bogato wyposażano w broń oraz naczynia z jedzeniem. Groby kobiece najczęściej były wyposażane w różnego rodzaju biżuterię z kości i bursztynu.

Społeczeństwo i gospodarka

Gospodarka tej kultury była oparta o półpasterski stadny chów zwierząt, zwłaszcza bydła rogatego i koni oraz łowiectwo. Polowano za pomocą łuków refleksyjnych, strzały były zbrojone w grociki krzemienne, przeważnie sercowate. Przedramię chroniono przed uderzeniem cięciwy płytkowatym ochraniaczem (z łupku). Uzupełniająco trudniono się rybołówstwem i zbieractwem. Posiadano umiejętność obrabiania miedzi (groty oszczepu), zapewne złota i srebra oraz wytwarzania stopu srebrno-złotego (elektronu). Obrabiano krzemień (noże odłupkowe, zgrzebła, grociki strzał) i kamień (toporki) a także materiał organiczny, szczególnie poroże i kość (wisiorki - amulety, paciorki, charakterystyczne dla tej kultury guzki z otworem w kształcie litery v). Pośredniczono w wymianie nadbałtyckim bursztynem z Południem (ozdoby bursztynowe w Czechach: np. Svobodne Dwory i Sklany-Kwicek) oraz zapewne miedzią i elektronem i wykwintną ceramiką również siekierkami z krzemienia pasiastego. Ludności tej kultury nieobca była znajomość trepanacji czaszki.