EPIGRAFIKA

Epigrafika to nauka, która zajmuje się historią pisma wykonanego na materiale trwałym, np: kamieniu lub metalu, bez użycia standardowego narzędzia pisarskiego, czyli pióra, bądź zastępującej je czcionki drukarskiej. Nazwa epigrafika wywodzi się od niemieckiego epigraphik, które z kolei pochodzi od greckiego epigraphe - napis i jako nauka zaczęła rozwijać się XVI wieku. Ze względu na wagę zabytków, w których pismo epigraficzne znalazło zastosowanie, epigrafika bardzo szybko wydzieliła się z paleografii (badań nad rozwojem pisma w procesie historycznym). Również i historycy starożytności bardzo szybko zdali sobie sprawę z rangi zabytków epigraficznych.

Z kolei badania nad średniowiecznymi zabytkami epigraficznymi sięgają dopiero przełomu wieków XIX i XX, natomiast epigrafika nowożytna to już domena historyków dwudziestowiecznych.

We wczesnych latach starożytności pismo epigraficzne było traktowanie jako pismo codziennego użytku, np: służyło, do ogłaszania ustaw. Jednak już u schyłku epoki antycznej, pismo epigraficzne staje się niemal wyłącznie pismem monumentalnym, służącym do ozdabiania budowli oraz rzeczy, którym miano nadać szczególne cechy wyjątkowości i trwałości. Szczególne walory dekoracyjne pisma epigraficznego podkreśla epoka renesansu, wprowadzając napisy na szczególnie eksponowane detale architektoniczne. Epoka baroku jeszcze bardziej podnosi dekoracyjne walory epigrafów (nadmierne użycie ligatur, enklaw i abrewiacji). Dopiero klasycyzm powraca do antycznych wzorców, wprowadzając ład i umiar.

Pismo epigraficzne znajduje zastosowanie w wykonywaniu inskrypcji, czyli napisów na twardym materiale. Pierwotnie służyły one do przedstawiania i upamiętnienia wybitnych postaci lub wydarzeń. Obecne są od czasów starożytnych i z różnym natężeniem funkcjonują do dziś. Ze względów na materiał, w którym zostały wykonane, z pośród wszelkiego rodzaju źródeł pisanych zachowują największą trwałość i najlepszy stopień zachowania.

W ciągu wieków, inskrypcje epigraficzne zmieniały swe funkcje, a co za tym idzie, także i treści. Dlatego też inskrypcje można w zasadzie podzielić na podstawie chronologii oraz obszaru występowania.

Jeśli chodzi o funkcje, to inskrypcje można sklasyfikować na: państwowe, religijne, oraz prywatne.

Początkowo, pismo epigraficzne rozwijało się na równi z pismem rękopisów, choć z reguły charakteryzowało się staranniej wypracowanymi i majestatycznymi kształtami poszczególnych liter. W okresie średniowiecza, związki pisma epigraficznego z pismem rękopisów znacznie się rozluźniają, a w epoce nowożytnej praktycznie zanikają, choć na przełomie wieków XVIII i XIX można zauważyć próby powrotu do form kaligraficznych. Obecnie w inskrypcjach epigraficznych stosuje się głównie adaptacje wzorów pisma drukowanego,

Aż do XIV wieku jest to pismo majuskulne z niewielkimi odstępstwami na rzecz uncjały. Wiek XIV i XV charakteryzują się użyciem także minuskuły. Epoka renesansu przywraca wyłączność majuskuły, która z kursywnymi tendencjami przetrwa aż do XVIII wieku. Kilkadziesiąt lat wcześniej uznanie zaczyna zyskiwać także minuskuła i tak od końca XVIII wieku, aż do dnia dzisiejszego majuskuła, minuskuła oraz kaligraficzna kursywa zgodnie występują na inskrypcjach epigraficznych.

Najstarszą formą pisma epigraficznego jest kapitała (pierwotna forma pisma łacińskiego), posługująca się własną ortografią i systemem brachygraficznym, ograniczającym się do użycia sygli (skrót składający się z pierwszej litery wyrazu). Wraz z końcem starożytności zarysowywuje się tendencja do nadawania literom kształtów wydłużonych zamykających się w prostokącie. Wczesne średniowiecze charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem regionalnym, które ustępuje wraz z upowszechnieniem się użycia uncjały epigraficznej i zmodyfikowanej pseudouncjały. W XI wieku pojawiają się tendencje prowadzące do romanizacji, a w XIII wieku, gotyzacji pisma. Znikają enklawy i ligatury, pismo sztywnieje. W następnym stuleciu pojawia się minuskuła, wzorowana na teksturze kodeksowej. Krzywizny liter zastępuje się przełamaniami, przez co stają się znacznie trudniejsze do odczytania

Od połowy XV wieku pojawiają się próby nawrotu do wzorów antycznych (kapitała humanistyczna). Dodatkowo pojawia się nowa forma literacka w epigrafice, czyli tzw. lapidarna proza klasycyzująca. Umożliwia to użycie pisma epigraficznego jako elementu dekoracyjnego w architekturze. To także powoduje niemal wyłączne zastosowanie kapitały humanistycznej wraz z oszczędnym zastosowaniem abrewiacji, ligatur i enklaw. Późniejsza barokizacja stylu literackiego, doprowadziła do deformacji klasycznych form kapitały humanistycznej poprzez wydłużenie linii pionowych. Wprowadzone zostają także formy kursywne oraz formy ninuskulne, często czerpane z form pism drukowanych. Co więcej, bardzo często nadużywa się stosowania abrewiacji, ligatur i enklaw. Takie działania znacznie utrudniają odczytanie inskrypcji. Dopiero, wspomniane już wcześniej, klasycystyczne próby powrotu do antycznych wzorców przywracają inskrypcjom epigraficznym porządek, ład i harmonię, co trwa aż do dnia dzisiejszego.

System brachygraficzny w epigrafice poprzedził powstanie analogicznego systemu używanego w rękopiśmennictwie. Z tego powodu można zauważyć kilka interesujących osobliwości:

• W epoce starożytnej ograniczano się tylko do użycia sygli (skrótów składających się z pierwszych liter wyrazu). Używano ich w miejscach gdzie skracane słowo występowało kila razy, wobec czego jego odczytanie nie stanowiło specjalnych trudności. Z reguły skracanymi wyrazami były: imiona, stopnie pokrewieństwa, nazwy urzędów, określenia prawnicze i kancelaryjne, a także nomina sacra, czyli imiona świętych w greckich oraz łacińskich rękopisach Biblii.

• W średniowieczu system brachygraficzny epigrafiki również zachowuje swój odrębny styl. Najpowszechniejszym sposobem skracania wyrazów są nadal sygle, choć coraz bardziej popularne staje się użycie kontrakcji (skrótu składającego się z pierwszej i ostatniej litery wyrazu), choć zamiast tradycyjnego sposobu ich oznaczania stosuje się ligatury oraz enklawy.

• Epigrafika renesansowa i barokowa stosuje już system abrewiacji nawiązujący do stosowanego w rękopiśmiennictwie. W wieku XVI abrewiacja stosowana jest w miarę oszczędnie, lecz już od następnego stulecia jej zastosowanie staje się coraz powszechniejsze. Podobnie przedstawia się sytuacja w użyciu ligatur, oraz enklaw. Należy wspomnieć, że zabiegi te znacznie podnosiły walory estetyczne oraz dekoracyjne, nie tyle samej inskrypcji, co całej rzeczy na której się znajdowały.

• System brachygraficzny epigrafiki w epoce klasycystycznej, a także w epokach późniejszych stanowi powrót do wzorców antycznych. Odchodzi się wówczas od użycia wykwintnych, lecz trudnych do odczytania środków, takich jak ligatury i enklawy. Takie inskrypcje są w swej formie zbliżone do inskrypcji antycznych.

Znanymi badaczami pisma epigraficznego są:

• Georg Fabricius (1516-1571)

• August Wilhelm Zumpt (1815-1877)

• Theodor Mommsen (1817-1903)

• Emil Hübner (1834-1901)

• Franz Cumont (1868-1947)

• Louis Robert (1904-1985).

Bibliografia:

Szymański Józef, Nauki Pomocnicze Historii, Warszawa 2001

Gieysztor Aleksander., Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 1973

---