PIASTOWIE

POLSKA PIERWSZYCH PIASTÓW

Traktat w Verdun – 843r. Potomkowie Karola Wielkiego dzielą królestwo Franków między siebie na: Francję, Włochy i Niemcy.

962r. – król Otton I koronuje się na cesarza, potężnieje cesarstwo niemieckie.

System lenny – senior i wasal; ziemia zwana lennem, król był suwerenem.

Ludy słowiańskie osiedliły się pomiędzy Odrą a Dnieprem. Podstawą organizacji społecznej była wielopokoleniowa rodzina, gdzie rządził najstarszy z rodu. Był kapłanem i składał ofiary bogom – siłom przyrody, spośród których najważniejsza była matka-ziemia. Słowianie łączyli się we wspólnoty sąsiedzkie zwane opolami. Organizacje plemienne przekształcały się w państwa.

W połowie IX w. państwem Polan rządziła dynastia piastowska. Siemowit rządził Wielkopolską. Jego następca, Lestek, podbił plemię Goplan, przyłączył Mazowszan i sandomierskich Lędziców z Grodami Czerwieńskimi. Jego syn, Siemomysł prawdopodobnie podporządkował sobie część Pomorza.

Pierwszym opisanym w kronikach władcą państwa Polan był Mieszko. Odziedziczył kraj zwany już Polską (ok. 200 tys. km²). Cesarstwo niemieckie chciało nawracać pogan (chcieli podporządkować Polskę swojemu biskupstwu w Magdeburgu), więc Mieszko przyjął chrzest w 966r w Gnieźnie (a Ruski zostali przy swoim!). Poślubił czeską Dąbrówkę.

972r. – Mieszko rozgromił wojska Hodona pod Cedynią.

Dagome iudex – dokument rejestrujący informacje o ówczesnym państwie polskim.

Bolesław Chrobry – syn Mieszka i Dobrawy. Zaprosił św. Wojciecha. Ten jednak został zamordowany w krainie Prusów

1000r. – Zjazd gnieźnieński; pielgrzymka Ottona III do grobu św. Wojciecha. Bolesław zapunktował na arenie narodowej dzięki temu, jak wspaniale ugościł cudzoziemców. Utworzono też arcybiskupstwo w Gnieźnie i 3 nowe biskupstwa w Krakowie, Kołobrzegu i Wrocławiu. Dzięki temu Niemcy nie wpieprzali się już ze swoim Magdeburgiem!

1002 – 1018 – wojny polsko-niemieckie; po śmierci Ottona III Bolek zajął utworzone na ziemiach słowiańskich marchie niemieckie – Łużyce, Milsko i Miśnię. Opanował też Czechy, Morawy i Słowację. Nowy cesarz szwabów, Henryk II się wkurzył i wypowiedział Bolkowi wojnę, gdy ten nie chciał złożyć hołdu z Czech. Polacy dawali radę. W 1018r. zawarto pokój w Budziszynie. Bolek stracił jedynie Czechy, Morawy i Słowację, ale ogólnie wyszedł na plus.

1018 – wyprawa kijowska. Ogólnie chodziło o to, że Bolek zajął Kijów, by przywrócić na tron Świętopełka, wygnanego męża córki Bolesława. No, ale na Rusi czaił się i tak Jarosław Mądry, który był świetnym księciem, zmusił Bolka do odwrotu i odzyskał władzę. Bolek oczywiście się wkurzył na swoją porażkę oraz zięcia-ciotę i w drodze powrotnej znów przyłączył do polski Grody Czerwieńskie.

1025 – Chrobry koronuje się na króla Polski.

Monarchia patrymonialna – władza w rękach księcia lub króla, którzy otaczali się doradcami; grodami zarządzali komesi. W ośrodkach administracji terytorialnej w razie wojny gromadzili się wszyscy wolni mężczyźni. W wsiach służebnych przebywała ludność zależna, zobowiązana do stałych świadczeń, np. w Szewcach musieli robić buty itd.

Prowadzono gospodarkę naturalną, handel wymienny. Siły zbrojne dobrze prosperowały. Już Mieszko przeznaczał na nie część danin. Ponadto zaganiano do wojska każdego, kogo tylko się dało.

Kryzys monarchii – syn Bolka, Mieszko II od razu koronował się na króla. Był dobrym królem, ale sąsiedzi nienawidzili go przez zawiść względem jego ojca. Do tego wszystkiego miał dwóch judaszowych braci, którzy polecieli do silnych sąsiadów i dzięki pomocy Jarosława Mądrego (który chyba był cyborgiem) i Konrada II wypędzili Mieszka i objęli władzę w państwie. Zdradzieckie chujki! Jeszcze skubnęli Łużyce i Milsko i znów te Grody Czerwieńskie, które tyle razy zajmował Bolek. Lud się zbuntował, Mieszko II wrócił na tron, ale niedługo zdedził i jeszcze jego syn Kazimierz został wypędzony z kraju. Nastąpił prawdziwy chaos. Ludzie porzucali wiarę katolicką, niewolnicy stawiali się panom – istny koszmar. Nie było władcy, więc sprytny Brzetysław, książę czeski, w 1039r. skitrał sobie relikwie św. Wojciecha i zniszczył Gniezno i podporządkował sobie Śląsk!!!

Wtedy powrócił Kazimierz, który naprawił to, co zniszczono i zdobył to, co stracono. Niestety, musiał skorzystać z pomocy szwaba – Henryka III i ruska – nieśmiertelnego Jarosława Mądrego. Przez to musiał płacić daninę Czechom, ponieważ władał Śląskiem, który im z powrotem odebrał. Trochę bez sensu, ale OK. Kazik zawarł sojusz z Węgrami i sprzymierzył się z ruskami żeniąc się z Dobronegą, siostrą cyborga Jarosława.

Polityka wewnętrzna Kazimierza – wzmocnienie władzy centralnej, podział na prowincje, stworzenie sieci mniejszych jednostek administracji zwanych kasztelaniami (zarządzali nimi kasztelanie – taki kasztelan dowodził wojskiem, sprawował sądy, ściągał daniny). Przebudowa sił zbrojnych (prawo rycerskie). Starał się odbudować organizację kościelną, bo jako dziecko został oddany przez rodziców do klasztoru, gdzie go dobrze wykształcono. Nazwano go księciem Kazimierzem Odnowicielem.

1054r. – schizma wschodnia; podział chrześcijaństwa na rzymskokatolickie i prawosławne.

Bolesław Śmiały i Szczodry – syn Kazia, prowadził czynną politykę zagraniczną. Przestał płacić Czechom daninę, odzyskał Grody Czerwieńskie i uczynił królem Węgier wychowanego w Polsce Władysława. Opowiedział się za papiestwem w sporze Grzegorza VII z Henrykiem IV. Koronował się w 1076r. Przywrócił arcybiskupstwo w Gnieźnie. Krótko mówiąc – miał jaja. Wprowadził gospodarkę towarowo-pieniężną, w związku z nią targi, regale mennicze itp. Jednak Bolek był zbyt śmiały. Przebywał rzadko w Polsce, więc ludzie znów pogrążyli się w chaosie. Jak wrócił, to bardzo surowo potraktował winnych, bo chciał szybko przywrócić porządek w kraju. Prawdopodobnie oburzył się na to biskup Stanisław, w każdym razie król skazał go na karę obcięcia członków. Lud wkurzył się za to na Bolka i zapominając o jego wielu wcześniejszych zasługach, zmusił go do opuszczenia kraju.

Władysław Herman – brat Bolka, został księciem Polski. Uznał zwierzchnictwo Henryka IV, który wygrał spór z papieżem (po tym jak bosy i we włośnicy przyczołgał się do niego błagając o przebaczenie). Ale tak naprawdę nie on rządził, tylko pewien szalony wojewoda Sieciech, co nie podobało się ludowi. Lud chciał, żeby rządził Zbigniew, syn z pierwszego małżeństwa Hermana.

Zbigniew rządził północną częścią Polski, natomiast jego brat, Bolesław Krzywousty, południową. Wybuchła więc wojna domowa. Zwyciężył Bolek, a Zbigniew skorzystał z pomocy Henryka IV.

1109r. – wojna z Niemcami; Niemcy wkurzeni za to, że Bolek nie chciał złożyć hołdu, najechali na Głogów, ale tam Polacy ich odparli. Bolek został księciem całej Polski, kazał też oślepić Zbigniewa, którego uznał za zdrajcę. Ten zmarł i lud znów się oburzył. Bolek zatem odprawił surową pokutę, a potem pogodził się z cesarstwem i Czechami, którzy zrzekli się prawa do polskich świadczeń ze Śląska. Przywrócił Polsce Pomorze i duże znaczenie w Europie Środkowej. W swoim testamencie podzielił państwo na dzielnice i ustanowił zasady dziedziczenia władzy zwierzchniej.

POLSKA W DOBIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO

1138r. – zasada senioratu; synowie Bolka Krzywoustego dostali ziemie: Władysław zwany Wygnańcem – Śląsk, Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze, Mieszko Stary – Wielkopolskę, a Henryk – ziemię sandomierską, którą potem przejął Kazimierz. Księżna Salomea miała dożywotnio zarządzać grodami łęczyckimi.

Upadek zasady senioratu – Władysław złamał postanowienia ustawy, próbował zagarnąć wszystko dla siebie. Juniorzy wygnali go, więc ten się wkurzył i z Fryderykiem Barbarossą urządził zbrojną wyprawę na Polskę w 1157r. wówczas senior – Bolesław Kędzierzawy złożył cesarzowi hołd i dupa blada – cwaniaczek Władysław nie dostał tego, czego chciał! Następca Bolka, Mieszko Stary chciał wzmocnić władzę centralną i wygnali go. Powołano na tron Kazimierza Sprawiedliwego, tym samym złamano zasadę senioratu.

Leszek Biały – syn Kazia. W 1227r. został zamordowany. Zanikły w Polsce rządy centralne. Książęta dzielnicowi rządzili, jak chcieli, wyrabiali własną monetę, tworzyli komory celne na granicach między dzielnicami. Polska straciła kilka terenów, rozwijały się rynki lokalne. Wprowadzono też trójpolówkę (zboża ozime, jare i odłóg)

1226r. - sprowadzenie Krzyżaków do Polski;

Zakon krzyżacki – był utworzony w Jerozolimie do opieki nad rannymi krzyżowcami i pielgrzymami.

1231-1283 – podbój Prus i powstanie państwa krzyżackiego; krzyżacy przybyli do Polski i ogłosili krucjatę przeciw poganom, najeźdźcy zdobyli najpierw tereny pograniczne Prus (począwszy od Ziemi Chełmińskiej, a skończywszy na Sambii), następnie środek kraju (szli więc zawsze na południowy wschód). Krzyżacy utworzyli własne państwo na tych terenach i założyli stolicę w Malborku.

Henryk Brodaty – wnuk Władysława Wygnańca, połączył rozproszone księstwa śląskie, wprowadził silną władzę centralną, wzmocnił skarb państwa pobierając daniny, organizował miasta na wzór niemiecki. Miał władzę także w Małopolsce, Wielkopolsce i ziemi sandomierskiej. Wszystko to przekazał synowi, Henrykowi Pobożnemu.

Najazd Tatarów – koczowniczy lud Mongołów pod rządem Czyngis-chana podbił wielkie obszary Azji i wkroczył do Europy. W 1237r. najechali na Ruś Zaleską, w 1240r. na Kijów. Mieli już Ruś pod swoim jarzmem. W 1241r. armie Mongołów zaatakowały Węgry i Polskę. Spalili Lublin, Sandomierz i Kraków.

1241r. – bitwa pod Legnicą; zabito Henryka Pobożnego. Wtedy Kościół jednoczył Polskę (Jakub Świnka, dzięki któremu nauczyciele w szkołach katedralnych i klasztornych musieli doskonale znać język polski)

Stany w XIII-wiecznej Polsce:

1. Duchowieństwo – mieli własne sądownictwo oparte na prawie kanonicznym, nie musieli płacić danin

2. Rycerstwo – byli to możni i rycerze posiadający ziemię na prawie rycerskim; mogli sprawować urzędy, mieli immunitet sądowy i gospodarczy, mieli herby przekazywane pokoleniowo,

3. Chłopstwo i mieszczaństwo – stan utworzony na mocy prawa niemieckiego (ponieważ Brodaty budował miasta i wsie na prawie niemieckim); społeczność miejska dzieliła się na trzy grupy:

• Patrycjat – najbogatsi, najczęściej kupcy, zajmowali posesje przy rynku

• Pospólstwo – mniej majętni rzemieślnicy, mieszkali na bocznych uliczkach

• Plebs – nie posiadali majątku ani praw miejskich

Przemysł II otrzymuje od Henryka Probusa ziemię krakowską. Utracił ją na rzecz króla czeskiego Wacława II. Umocnił swe panowanie w północnej części Polski. Został też władcą na Pomorzu Gdańskim. W 1295r. koronuje się w katedrze gnieźnieńskiej. Rok później zostaje zamordowany na polecenie margrabiów brandenburskich. Władzę objął książę Władysław Łokietek. Popadł w zatarg z Kościołem i grupą dostojników, którzy woleli przywołać króla Czech na swojego pana.

Rządy Przemyślidów:

1300r. – czeski król, Wacław II koronuje się na króla; rządzi Polską zdalnie, przebywając w Pradze, ma swoje „ramię królewskie”, czyli cudzoziemców wykonujących ściśle jego rozkazy, karali surowo przeciwników Wacława, hołdował też księstwa śląskie Czechom.

1305-1306 – Wacław III w zamian za pomoc w walce z Władysławem Łokietkiem, przyrzekł margrabiom brandenburskim Pomorze Gdańskie. Zginął w niewyjaśnionych okolicznościach (został napadnięty w Ołomuńcu).

ZJEDNOCZONE KRÓLESTWO DWÓCH OSTATNICH PIASTÓW

Władysław Łokietek – ur. W 1260r., syn Kazimierza, krótko panował w Wielkopolsce, w 1300r., zmuszony do ucieczki; podobno przebywał w grotach podkrakowskich, które nazwano później Ojcowem. Z pomocą Węgier wrócił do kraju i w 1304r. zajął ziemię sandomierską. Miał kłopoty w kraju, w drogę wszedł mu Henryk głogowski, miał opozycję na ziemiach krakowskich itp.

1308r. – utrata Pomorza Gdańskiego; margrabiowie brandenburscy wkroczyli na mocy układu z Wacławem III do Gdańska. Załoga zamku broniła się, ale Łokietek nie mógł im pomóc, bo był w Małopolsce, więc wezwał na pomoc Krzyżaków. Ci natomiast mieli w dupie jakiekolwiek umowy i owszem obronili Pomorze, ale przyłączyli je do siebie. Książę nie mógł nic zrobić, musiał umocnić swoje panowanie w innych dzielnicach Polski. Wkrótce jednak stłumił bunt wójta Alberta (chodziło o niezależność państwa polskiego od obcych wpływów). Zajął też Wielkopolskę, bo książęta głogowscy chujowo rządzili. Miał poparcie wśród dostojników świeckich, duchowieństwa i rycerstwa.

1320r. – Łokietek koronuje się (po raz pierwszy odbywa się to w Krakowie). Koronacja ta miała olbrzymie znaczenie dla procesu jednoczenia państwa.

Proces w Inowrocławiu – papież zwołał sąd nad Zakonem Krzyżackim i zapadł wyrok, by zwrócili bezprawnie odebrane Pomorze Gdańskie i zapłacili odszkodowanie, jednak sprawy nie rozstrzygnięto przez zmianę układów międzynarodowych.

1327r. – wojna z Krzyżakami; Łokietek postanowił rozprawić się z tymi francami, wspomagał się Węgrami i Litwinami, Jan Luksemburczyk podstępnie przejął Śląsk. Krzyżacy spustoszyli Wielkopolskę. W 1331r. pod Płowcami doszło do najważniejszej bitwy i Łokietek odparł Krzyżaków. Rok później zawarto rozejm, spór mieli rozwiązać Czesi i Węgrzy, jednak w 1333r. król zmarł i nie doczekał się sądu. Przekazał władzę Kazimierzowi. Ogólnie Łokietek wyprowadził Polskę z rozbicia dzielnicowego dużo łagodniej niż inni władcy w Europie.

Kazimierz Wielki – koronował się w 1333r., objął rządy w trudnych warunkach, wygasał rozejm z Krzyżakami, Czesi mieli sojusz z Krzyżakami, ponadto niektóre ziemie polskie wciąż były zajęte przez sąsiadów, jak np. Śląsk, niezależne Mazowsze, Pomorze Nadwiślańskie, Kujawy i ziemia dobrzyńska.

1335r. – zjazd w Wyszehradzie, Jan Luksemburski zrzekł się roszczeń korony polskiej za 20 tys. kop groszy praskich. Wydano też, niekorzystny wprawdzie, wyrok dla Polski w sprawie konfliktu polsko-krzyżackiego. Kazimierz odwołał się do papieża, który wznowił proces przeciwko Krzyżakom w 1339r. w Warszawie. Znów przyznano rację Polsce, a Krzyżacy znów mieli to w dupie.

1343r. – pokój w Kaliszu, Krzyżacy zwrócili ziemię dobrzyńską i Kujawy, zatrzymali Pomorze. Król polski uzyskał tytuł pana i dziedzica Pomorza. Próbował odzyskać Śląsk, jednak król czeski Karol IV Luksemburski zrzekł się jedynie pretensji do Mazowsza.

1366r. – do Polski przyłączone zostają: Ruś Halicka, ziemia chełmska, bełska, włodzimierska i Podole. Obszar państwa zwiększa się niemal dwukrotnie.

Kazimierz szerzył tolerancję wyznaniową, jednocześnie dbając o jednoczenie się kraju w Kościele łacińskim. W Polsce osiedlali się Żydzi, Ormianie, Tatarzy i Włosi. Kazik zdobył Wałcz, Drawsko i Czaplinek, dzięki czemu uzyskał bezpośrednią granicę z księstwem zachodniopomorskim. Nie odzyskał jednak Pomorza.

Reformy Kazimierza Wielkiego:

1. akcja kolonizacyjna – sprowadzanie ludności z różnych terenów Polski na niezamieszkane ziemie, zakładanie wsi na prawie niemieckim,

2. przymus drożny i prawo składu – zagraniczni kupcy musieli poruszać się po Polsce jedynie wyznaczonymi szlakami, mieli też obowiązek zatrzymać się i wystawić na sprzedaż swoje towary w określonych miastach,

3. grosz srebrny w całym państwie,

4. reforma sądownictwa – sądy grodzkie dla możnych i rycerstwa, dla mieszczan i chłopów – Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego,

5. usprawnienie administracji – wzmocnienie roli kancelarii królewskiej, przekształcenie księstw dzielnicowych na województwa, Kazimierz dawał posady nowym i zdolnym ludziom, by mieli szansę na awans osobisty, podniesienie powagi swojego rodu i majątku

6. Akademia Krakowska (1364r.) – z powodu wczesnej śmierci króla została zawieszona i wznowiono ją dopiero u progu nowego stulecia

7. system obronności kraju – murowane zamki warowne, miasta otoczone murami obronnymi, reforma wojska (chorągwie, czyli jednostki terytorialne)

Polska zostaje nazwana Koroną Królestwa Polskiego.

1370r. – umiera Kazimierz Wielki, dostojnicy państwa składają przysięgę królowi węgierskiemu – Ludwikowi Andegaweńskiemu, jako przyszłemu władcy Królestwa Polskiego.

Kultura polska za panowania ostatnich Piastów:

• Akademia Krakowska

• Styl gotycki w budownictwie

• Rola miast jako ośrodków kulturalnych, zmiana ich zabudowy (murowane kamienice, bruk)

• Organizacje społeczne (cechy i gildie zrzeszające rzemieślników i kupców według wykonywanych specjalności)

ANDEGAWENOWIE

Ludwik Andegaweński – monarcha węgierski, obejmuje władzę w 1370r.,

1374r. – zjazd polskich dostojników świeckich, rycerstwa oraz przedstawicieli miast w Koszycach zwołany przez Ludwika, zawarto układ zwany paktami lub przywilejami koszyckimi, chciał przyznać prawo do tronu jednej z córek, w zamian za to zobowiązał się:

1. utrzymać całość terytorium państwa i odzyskać utracone ziemie,

2. uwolnić ziemian od podatków i świadczeń, zostawić tylko stałą opłatę (po dwa grosze z każdego łanu chłopskiego)

3. obsadzić dożywotnio urzędy ziemskie: wojewody, kasztelana, podkomorzego i sędziego tylko mieszkańcami owych ziem

4. przyznawać starostwa, związane z zarządem dóbr królewskich i zamków warownych oraz z obowiązkiem pełnienia pewnych funkcji sądowych, jedynie Polakom

5. płacić żołd rycerzom biorącym udział w wojnach poza granicami kraju

6. dochować przywilejów nadanych dawniej wszystkim stanom Królestwa

1382r. – śmierć Ludwika, córki za młode, by rządzić; bezkrólewie, zamieszki, zatarg Grzymalitów z Nałęczami (pierwsi popierali władzę jednej z córek, drudzy nie), wygrali Grzymalici, ale zażądali, by przyszła monarchini stale przebywała w Polsce

1384r. – młodsza, zalewie 11-letnia córka Ludwika, Jadwiga Andegaweńska przybywa do Polski, arcybiskup gnieźnieński od razu ją koronuje; dostojnicy małopolscy postanowili wydać ją za księcia Litwy – Jagiełła. Jadwiga nie chciała go jednak, bo pragnęła być wierna dawnemu narzeczonemu i towarzyszowi zabaw dziecinnych, Wilhelmowi z rodu Habsburgów, potem jednak zrozumiała, że potrzebne jest wprowadzenie wiary chrześcijańskiej na Litwie; obawiała się Jagiełła, przedstawiano jej go jako pogańskiego barbarzyńcę. Okazał się jednak miłośnikiem malarstwa i muzyki, władał językiem ruskim i cyrylicą. Po zaślubinach i koronacji Jagiełły wspólnie rządzili Polską.

1387r. – Jadwiga odzyskała Ruś Halicką po najeździe Litwinów. Wówczas Lwów tętnił życiem. Przebywały tam mniejszości narodowe, rozwijało się budownictwo i kultura. Stał się stolicą arcybiskupstwa.

Jadwiga zasłużyła się ogromnie kulturze polskiej. Dbała o polską rację stanu, gdy Jagiełło zajmował się Litwą. Próbowała odzyskać ziemie piastowskie. Chrystianizowała też Litwę, tworząc domy studenckie. Wznowiła działalność Akademii Krakowskiej. Za jej sprawą tłumaczono na polski dzieła o treści religijnej. Zapamiętano ją też jako opiekunkę ubogich, chorych i potrzebujących. Zakładała domy opieki społecznej, próbowała oddać sprawiedliwość poddanym , którzy byli najsłabiej chronieni prawem.

1997r. – Jadwiga zostaje beatyfikowana przez Jana Pawła II.

JAGIELLONOWIE

MONARCHIA JAGIELLOŃSKA W XV W.

Przyczyny unii polsko-litewskiej – Litwa dzięki przyjęciu chrześcijaństwa ubezpieczyłaby się przed atakami krzyżackimi, dla Polski oznaczała koniec zatargów i wojen o Ruś Halicką i najazdów Litwinów, dawał też nadzieję na rozprawę z Krzyżakami.

1385r. – unia w Krewie; Jagiełło w zamian za rękę Jadwigi i tron polski przyjął chrześcijaństwo i ziemie Litwy i Rusi przyłączył do Królestwa Polskiego. Jagiełło został monarchą polskim nie tylko dzięki umowie małżeńskiej, ale także na mocy elekcji (okrzyknięto go królem na zjeździe w Lublinie).

1386r. – chrzest Jagiełły i przyjęcie imienia Władysław, koronacja króla.

Chrzest Litwy – lud dostał nowe szaty i imiona chrześcijańskie, nauczono ich prawd wiary; w 1387r. ustanowiono w Wilnie biskupstwo dla Litwy. Nawracanie przebiegało stopniowo, pogaństwo najdłużej utrzymywało się na Żmudzi.

Ponieważ sytuacja była niepewna, pojawił się książę Witold, który sprzymierzył się z Krzyżakami przeciwko Jagielle i zapowiadała się wielka wojna z Zakonem, trzeba było wzmocnić związek Litwy z Polską, więc:

1401r. – unia wileńsko-radomska; Witold uznał zwierzchność Jagiełły.

Powstanie na Żmudzi przeciwko Krzyżakom początkiem wielkiej wojny.

Krzyżacy mieli wsparcie rycerstwa z Europy Zachodniej, która dał a się wrobić w kłamstwa Krzyżaków, natomiast król Polski ściągnął ochotników z Czech i Moraw.

1410r. – Władysław rusza w kierunku Prus, łączy się z armią Witolda. 15 lipca doszło do wielkiej bitwy na polach pod Grunwaldem, gdzie zmierzyły się armie: polsko-litewska licząca 30 tys. i krzyżacka licząca 20 tys. zbrojnych. Krzyżacy zostali rozgromieni, ich wielki mistrz – Urlich von Jungingen, poległ w walce. Ta porażka zapoczątkowała powolny upadek Zakonu.

Jagiełło święcił triumfy, lud go pokochał.

1411r. – pokój w Toruniu; Żmudź wróciła do Litwy na czas życia Jagiełły, potem znów przejął ją Zakon.

1414r. – sobór w Konstancji; papież potępił działalność Zakonu i nie uwierzył w ich kolejne ściemy, całe zdarzenie osłabiło pozycję Zakonu, jednak nie przyniosła właściwie żadnych większych rezultatów

1422r. – pokój nad jeziorem Melno; Krzyżacy zrzekli się Żmudzi – wtedy Litwini odpuścili sobie walkę z Zakonem i jedynie Polacy zostali nią obarczeni.

1413r. – unia Horodelska; ustalono, że państwem Litewskim będą rządzić książęta stale przebywający w Wilnie, jednak wybrani za zgodą polskiego monarchy i jego rady koronnej, dodatkowo na Litwie wprowadzono administrację na wzór polski. Zaczął się proces przemiany społeczeństwa litewskiego w społeczeństwo stanowe.

Jednak Witold ciągle chciał uniezależnić Wielkie Księstwo Litewskie.

Narodził się ruch zwany husytyzmem od duchownego i rektora praskiego - Jana Husa. Zygmunt Luksemburczyk, który chciał poróżnić Polskę i Litwę, został pozbawiony tronu przez zwolenników Jana Husa.

1434r. – umiera Jagiełło; wtedy wybrano i koronowano jego 10-letniego syna, Władysława III, jednak faktyczne rządy objęła rada opiekuńcza pod przewodnictwem Zbigniewa Oleśnickiego, który osłonił monarchę na bitwie pod Grunwaldem i zyskał wielką przychylność władcy. Spytko z Melsztyna próbował go zastąpić, ale dostał z włóczni i biskup Oleśnicki jednak rządził.

1440r. – szlachta węgierska uznała Władysława Jagiellończyka swoim monarchą; wyruszył więc na Węgry, jednak w 1444r. w bitwie z Turkami pod Warną zginął bohatersko. Został zapamiętany jako Władysław Warneńczyk, obrońca chrześcijaństwa.

1453r. – upadek Konstantynopola, stolicy Bizancjum.

Zjazd ogólnopolski – stanowisko Oleśnickiego przesądziło o tym, że na króla wybrano Kazimierza Jagiellończyka;

1447r. – koronacja Kazimierza; unia personalna między Polską a Litwą. Na Litwie przyznał prawa i przywileje bojarom, a w Polsce odsunął od władzy Oleśnickiego, powołał swoją radę, umocnił prawo władcy do nominacji biskupów.

Rozwój form parlamentarnych:

1454r. – przywilej nieszawski, król poprzysiągł nie wydawać nowych ustaw ani nie zwoływać pospolitego ruszenia bez konsultacji z sejmikami ziemskimi. Taki sam przywilej uzyskało rycerstwo w Cerekwicy. Rola sejmików ziemskich, które wyrosły ze zjazdów dzielnicowych, ogromnie wzrosła. Rosło też znaczenie sejmu walnego, który wykształcił się ze zjazdów ogólnopolskich. Powstały też senat i izba poselska.

Z kolei państwo Krzyżackie urządzone było jedynie z myślą o rycerzach. Tamtejsza szlachta zazdrościła polskiej tak wielu możliwości. Przez kryzys w państwie Zakonu, Gdańsk stał się głównym ośrodkiem handlu między Polską a Europą Zachodnią, umacniały się więzi ziem w granicach państwa krzyżackiego z Królestwem. W końcu się zbuntowali na maksa i stworzyli Związek Pruski.

1454r. – z pomocą szlachty polskiej, spiskujący Związek Pruski wysłał do Kazimierza Jagiellończyka poselstwo, które dobrowolnie oddało się pod jego zwierzchność. Władca zatem wcielił całe Prusy do Polski.

Oczywiście Krzyżacy się wkurwili i rozpoczęła się wojna trzynastoletnia. Do 1461r. przewagę mieli Krzyżacy. W 1462r. pod Świecinem wojska polskie pod wodzą Piotra Dunina odniosły świetne zwycięstwo.

1466r. – pokój w Toruniu; Polska odzyskała Pomorze Nadwiślańskie z Gdańskiem, ziemie: chełmińską i michałowską, warmińskie księstwo biskupie, Malbork, Elbląg i Sztum – obszar ten nazwano Prusami Królewskimi. Reszta ziem – Prusy Krzyżackie, stały się lennem polskim.

Najstarszy syn Kazimierza Jagiellończyka, Władysław, został królem w Czechach, a później na Węgrzech, gdzie jego następcą został syn Ludwik. Mimo, że Jagiellonowie panowali równocześnie w Polsce, Litwie, Czechach i Węgrzech, każde z tych państw zachowało suwerenność. Śmierć Kazimierza przerwała unię personalną Polski i Litwy.

1492r. – Jan Olbracht zostaje królem Polski; wkroczył do Mołdawii, lecz tam Stefan Wielki ogłosił się lennikiem tureckim. Olbracht zatem przystąpił do oblężenia węgierskiej Suczawy, ale zmuszono go do odstąpienia. Oddziały mołdawskie napadły na niego, zadając wielkie straty. Powołał obronę potoczną, której dowódcą został Mikołaj Kamieniecki – pierwszy hetman koronny.

1496r. – Olbracht zwołał do Piotrkowa sejm, by uzyskać od szlachty zgodę na jej udział w wyprawie tureckiej. Zachwiała się wówczas równowaga stanów, rycerstwo miało przewagę w społeczeństwie, zapewniano też uprzywilejowaną pozycję szlachcie.

Gdańsk został najbogatszym miastem. Był niezależny. Udzielił pożyczki Kazimierzowi na wojnę trzynastoletnią, zyskał w zamian wiele przywilejów. Miał własne wojsko, samodzielne władze miejskie, możliwość pobierania cła portowego. Zyskał też rozległe dobra ziemskie.

1501r. – Aleksander zostaje królem Polski. Odnawia się unia polsko-litewska. Aleksander wydaje przywilej mielnicki, który jednak w 1505r. został przekreślony. Król udał się na Litwę, a w państwie rządzili senatorowie i doprowadzili do kryzysu skarbu.

1504r. – sejm piotrkowski;

1505r. – sejm w Radomiu;

Wiek XV zapoczątkował prawdziwy rozkwit polskiej kultury. Zrodził się także w Europie nurt odrodzeniowy, który przybył później do Polski. Utrwaliła się zasada elekcji i wzmocniło znaczenie stanu szlacheckiego. Stopniowo ukształtował się parlamentaryzm. Wzrosła też ranga Polski i Litwy na arenie międzynarodowej, dzięki unii. Ród Jagiellonów stał się jedną z potężniejszych dynastii europejskich. Narody Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego związały się ze sobą na długie wieki.

POLSKA „ZŁOTEGO WIEKU”

Zygmunt I Stary – władca Polski i Litwy od 1506r., pojął za żonę księżniczkę Bonę Sforzę

1515r. – zjazd wiedeński; zjazd Zygmunta i Maksymiliana I Habsburga i Władysława – króla Czech i Węgier,

1519r. – ostatnia wojna Królestwa z Zakonem (pod wodzą Albrechta Hohenzollerna); armia polska użyła artylerii, zawarto rozejm, spór polsko-krzyżacki oddano pod sąd Karola V oraz Ludwika Jagiellończyka (nowego króla Czech i Węgier)

1525r. – hołd pruski; Albrecht został lennikiem króla polskiego.

Zygmunt August – wybrany na władcę Polski po Zygmuncie Starym w 1529r., rządził od 1548r.; zawarł w 1553r. przymierze z Turcją, ożenił się z Elżbietą Habsburżanką,

Warszawa na przełomie XVI i XVII stulecia stała się stolicą Rzeczypospolitej.

Ruch egzekucyjny – ziemianie domagali się egzekucji praw, ujednolicenia wszystkich ziem pod władzą Jagiellonów (unii Polski z Litwą, zniesienia odrębności Prus), unieważnienia darowizn i królewszczyzn, co zasiliłoby skarb państwa; zakazu łączenia w jednym ręku wyższych stanowisk państwowych, nałożenia większych podatków na duchowieństwo, zapewnienia swobód wyznaniowych. Zygmunt jednak nie przystawał na te żądania.

Inflanty – tereny na północ od Żmudzi, nad Bałtykiem; w drugiej połowie XVI w. większa ich część należała do Zakonu, reszta do miasta Rygi i biskupstw. Zygi czaił się na te Inflanty, a ponieważ Iwan IV zagroził im, Inflanci postanowili oddać się pod obronę Królestwa. Jednak coraz więcej krajów czaiło się na Inflanty, grożono rozbiorami, więc Zygmunt postanowił rozpocząć działania wojenne. W końcu Polska i Rosja podpisały rozejm, pozostając przy swym stanie posiadania. Ruski mieli żeglugę narewską, która odsuwała państwa litewskie i polskie od pośrednictwa w wielkiej wymianie handlowej.

Tymczasem Zygi z powodu pilnych potrzeb wojennych i konieczności przywrócenia ładu w Polsce, podjął dzieło egzekucji, której żądali ziemianie.

1569r. – unia lubelska; Polskę i Litwę miały odtąd łączyć: wspólna elekcja władcy, jeden sejm, obowiązek wspólnej obrony granic, wspólna polityka zagraniczna, ta sama moneta i jednolity system celny. Zachowano odrębne urzędy, wojsko, skarb i system prawny.

Reformacja w Polsce – wpływy luterańskie i kalwińskie, powstanie nurtu arianizmu. Arianie, czyli „bracia polscy”, nie uznawali dogmatu o Trójcy Świętej, odrzucali też chrzest dzieci, udzielając go tylko dorosłym. Przyczynili się jednak do rozwoju kultury i nauki, tłumaczyli wiele ksiąg na polski. W 1570r. Zygmunt August ogłosił tolerancję wyznaniową.

„Złoty wiek” w Polsce – nowe prądy odrodzenia szybko dotarły do Polski, głównie za sprawą młodzieży polskiej studiującej za granicą, dzięki stosowanemu już wynalazkowi druku, powszechne były książki, które przekazywały wiedzę o świecie; przełomem było wielkie odkrycie Mikołaja Kopernika (układ heliocentryczny), rozkwitła literatura w języku rodzimym,

KRÓLOWIE ELEKCYJNI

MIĘDZY JAGIELLONAMI A WAZAMI

Interreks – prymas, który reprezentuje władzę państwową na zewnątrz i wewnątrz kraju od momentu śmierci króla do czasu objęcia tronu przez nowego władcę

1573r. – sejm konwokacyjny w Warszawie; wydano konfederację warszawską i zapewniono pokój wyznaniowy na zawsze; uchwalono artykuły henrykowskie (wymieniające istniejące już prawa) i pacta conventa (osobiste zobowiązania elekta)

1. artykuły henrykowskie – stwierdzały, że monarcha nie jest dziedzicem państwa, że o wojnie i pospolitym ruszeniu może decydować tylko w porozumieniu z sejmem, powinien zwoływać sejm nie rzadziej niż raz na dwa lata, utrzymywać wojsko kwarciane, we wszystkich ważnych decyzjach konsultować się z senatorami. W razie złamania przez władcę praw poddani mogą wypowiedzieć mu posłuszeństwo.

2. pacta conventa – posłowie francuscy zobowiązali się w imieniu Henryka do sojuszu politycznego i wojskowego z Polską, kontynuowania rozpoczętej przez Zygmunta Augusta budowy floty bałtyckiej, spłaty jego długów, zatrudnienia w Akademii Krakowskiej najwybitniejszych uczonych i kształcenia na koszt króla stu młodzieńców w tej akademii albo uniwerku paryskim.

Henryk Walezy – Francuz wybrany w wolnej elekcji na króla Polski w 1573r.; nie zaprzysiągł w katedrze zobowiązujących go artykułów, ogólnie jakoś tak nie bardzo rządził, on wolał raczej uczty i tańce do późnej nocy, pewnej nocy w przebraniu potajemnie opuścił Wawel i udał się w kierunku granicy, bo dowiedział się o śmierci brata, króla Francji. Złapano go, a wtedy obiecał, że wróci za kilka miesięcy. Znowu bezkrólewie. Walezy już nie wrócił, jak obiecywał.

1575r. – na władców wybrano królewnę Annę Jagielonkę (siostrę Zygiego Augusta) i Stefana Batorego, kazano im się pobrać;

Wojna z Rosją o Inflanty – w 1577r. Batory ściągnął wojska pod Gdańsk, w 1579r. wypowiedział Iwanowi IV wojnę, następnie uderzył na Połock, zdobył twierdzę, Wielkie Łuki; w 1582r. podpisano rozejm w Jamie Zapolskim, który przyznał Rzeczypospolitej Inflanty i Połock, a Wielkie Łuki – Rosji.

Rządy Stefana Batorego – stworzył Trybunał (najwyższy sąd odwoławczy), powołał piechotę wybraniecką, pozyskał sobie duchowieństwo katolickie przez m.in. zaakceptowanie uchwał soboru trydenckiego, zrównał prawa kolegium jezuickiego w Wilnie z Akademią Krakowską, tworząc Akademię Wileńską, ustanowił w Inflantach biskupstwo katolickie. Zmarł w 1586r.

Jan Zamoyski – hetman koronny Batorego, wykształcony i zdolny polityk; założył Zamość, renesansowe „miasto idealne”, rozporządzał on bardzo szeroką władzą.

WAZOWIE NA TRONIE POLSKIM

Latyfundia – ogromne majątki ziemskie, niemalże państwa magnackie, znajdowały się głównie w Wielkim Księstwie Litewskim i na Ukrainie.

Reforma katolicka i jezuici – dążono do przemian w strukturze wewnętrznej Kościoła i zmian sposobów oddziaływania na wiernych, biskupi powinni zakładać seminaria, przeprowadzać regularne wizytacje parafii, księży mieli stale przebywać w parafiach, nosić jednolity strój, prowadzić księgi parafialne; jezuici zostali sprowadzeni do Polski w 1564r. i zaczęli zakładać szkoły (kolegia), głosili kazania, prowadzili misje i rekolekcje, jednym z pierwszych jezuitów był Piotr Skarga.

Zygmunt III Waza – Szwed, wybrany w 1587r. i ukoronowany na króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego; lud wyczuł jednak, że Zygi Waza wcale nie chce tak bardzo rządzić Polską, a bardziej myśli o swojej Szwecji-Srecji, w dodatku mieli traumę po ucieczce żigolaka Walezego; Waza odsunął od władzy Zamoyskiego, wzmacniał władzę panującego, dążył do osłabienia roli sejmu, a zwłaszcza jego kontroli nad monarchą. Zarzucano mu też, że dyskryminuje protestantów. Zrodził się otwarty konflikt między szlachtą a Zygim. Opozycja zorganizowała rokosz sandomierską, czyli „sejm konny”, jednak w 1607r. w bitwie pod Guzowem wierne wojsko Wazy pobiło rokoszan. Król zdecydował się zmienić ustrój państwa. Umiejętnie rządził w ramach obowiązującego prawa. Po śmierci ojca został królem Szwecji, powołał na swojego zastępcę Karola Sudermańskiego i wrócił do Polski. Ale Karol nie chciał oddać mu władzy. Gdy Waza chciał zbrojnie dochodzić swych spraw, został pokonany i wzięty do niewoli. Parlament szwedzki go zdetronizował. Zygi zdecydował o przyłączeniu do Rzeczypospolitej Estonii, co stało się jedną z przyczyn wojen szwedzko-polskich!!!

Wojny szwedzko-polskie (1600-1622) – Szwedzi zajmowali Inflanty po Dźwinę, wojska polskie i litewskie odzyskiwały teren.

1605r. – bitwa pod Kircholmem; świetny hetman litewski, Jan Karol Chodkiewicz, dysponując czterotysięcznym wojskiem rozbił trzykrotnie silniejszą armię szwedzką.

1621r. – Szwedzi zdobyli Rygę.

1622r. – pokój w Mitawie, przyznano Szwedom ziemie na północ od Dźwiny

Wojna szwedzko-polska (1625-1629) – stanowiła fragment wojny trzydziestoletniej

Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) – ogólnie przyczyną byli oczywiście Szwaby, którzy mając Habsburgów, chcieli utrwalić swoją przewagę polityczną w Europie i przekształcić Rzeszę w państwo o silnej władzy i jednolitym – katolickim – obliczu wyznaniowym. I tak:

1620r. – bitwa pod Białą Górą; powstanie Czechów stłumione przez Habsburgów

1627r. – bitwa morska pod Oliwą, wojska Gustawa Adolfa szwedzkiego zaatakowały Żmudź i opanowały porty w Prusach Książęcych i Królewskich, Polakom nie udało się odeprzeć wroga (mimo zwycięstwa w 1629r. pod Trzcianą)

1629r. – rozejm w Starym Targu; Szwedzi dostali jednak Estonię i Inflanty, także porty (bez Gdańska, Królewca i Pucka)

1648r. – pokój kończący wojnę, Szwedzi dostali Pomorze Zachodnie ze Szczecinem i Rugią. Palanty!

1596r. – unia brzeska; prawosławna Cerkiew w Rosji chciała połączyć się z Kościołem rzymskokatolickim, w 1595r. synod w Brześciu wypowiedział się za unią z katolikami, jednak było zbyt wielu przeciwników wśród szlachty ukraińskiej i Kozaków (ludność nie umiejąca podporządkować się prawu, osiadła nad Dnieprem)

1621r. – decydująca bitwa z Turkami pod Chocimiem, zwycięstwo Chodkiewicza (mimo iż zmarł w czasie oblężenia)

Władysław IV Waza – wybrany na króla w 1632r. najstarszy syn Zygmunta III; jego najważniejszym osiągnięciem było uregulowanie stosunków między wyznaniami chrześcijańskimi, w 1633r. uznał hierarchię Cerkwi prawosławnej, w 1645r. zainicjował kolokwium toruńskie (spotkanie teologów różnych odłamów religijnych); ostatnie lata jego rządów to „srebrny wiek” Polski.

1634r. – pokój w Polanowie z carem rosyjskim

1635r. – rozejm ze Szwecją w Sztumskiej Wsi; Rzeczpospolita odzyskała ujście Wisły, Szwecja zatrzymała Inflanty.

Bohdan Chmielnicki – setnik wojska kozackiego, został wodzem zbuntowanych Kozaków; sprzymierzył się z Tatarami i w 1648r. rozpoczął kampanię (niechęć wobec właścicieli dóbr, unitów i katolików). Wtedy zmarł Władysław IV i wpływ na decyzje państwowe przejął jego kanclerz koronny – Jerzy Ossoliński, chciał rozwiązać konflikt za pomocą układów. Tymczasem ok. 30 tys. wojska koronnego uciekło w panice z pola bitwy pod Piławcami (mieli starcie z kozakami i tatarami)

Jan Kazimierz Waza został królem Polski.

1651r. – bitwa pod Beresteczkiem; armia Polska zwyciężyła z kozakami, zawarto ugodę w Białej Cerkwii.

1654r. – ugoda w Perejasławiu, Car wcielił tereny opanowane przez Kozaków do swego państwa, przyjął ich w poddaństwo i pozostawił im pewien samorząd.

1658r. – unia w Hadziaczu; nowy przywódca Kozaków, Jan Wyhowski opowiedział się za związkiem z Rzecząpospolitą, zatem utworzono federację trzech państw – Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Księstwa Ruskiego. Na wiadomość o tej unii car wznowił działania wojenne.

1667r. – rozejm w Andruszowie; układowi temu sprzeciwił się hetman prawobrzeżnej Ukrainy Doroszeńko i w odpowiedzi poddał się Turcji, zachęcając ją do wojny z Rzecząpospolitą (fak!)

1655r. – potop szwedzki; Szwedzi chcieli z Bałtyku zrobić sobie jezioro szwedzkie, chcieli przyporządkować sobie Polskę i Litwę albo chociaż zająć Pomorze Gdańskie; dwie armie Karola Gustawa wkroczyły do Wielkopolski i na Litwę. W Wielkopolsce pospolite ruszenie skapitulowało i oddało prowincję Szwedom. Na Litwie hetman wielki Janusz Radziwiłł podpisał z najeźdźcą ugodę zrywającą unię z Polską – Wielkie Księstwo miało połączyć się ze Szwecją. Szwedzi zajęli Warszawę, poddał się też Kraków broniony przez Stefana Czarnieckiego. Przeciw Szwedom buntowali się chłopi, mieszczanie i szlachta. Organizowano ruchy partyzanckie, w Koronie oparciem był Czarniecki, na Litwie – Paweł Sapieha. Ważnym wydarzeniem była obrona obleganego klasztoru na Jasnej Górze. W 1656r. Jan Kazimierz wrócił do kraju (przebywał na Śląsku), złożył śluby lwowskie, w których obiecał ludowi poprawę losu.

1657r. – utrata lenna pruskiego; ponieważ zażądał tego Fryderyk Wilhelm, miał pomóc w opuszczeniu Szwedów.

1660r. – pokój w Oliwie; gdy z lekka pojebany Karol Gustaw zaatakował Danię, Rzeczpospolita udzieliła jej pomocy. Polacy nie odzyskali Inflantów, Szwecja zobowiązała się do przestrzegania wolności handlu na Bałtyku.

Rzeczpospolita została osłabiona politycznie i gospodarczo. Straciła lenno pruskie, Inflanty, ziemię smoleńską, lewobrzeżną Ukrainę z Kijowem. Ponadto działania wojenne, epidemie, klęski nieurodzaju… Nastąpił wzrost roli sejmików, które miały pobierać podatki na utrzymanie wojsk zaciężnych.

Liberum veto – nadużywano prawo „wolnego nie pozwalam”, w związku z czym rzadziej udawało się uchwalić jakieś ustawy.

POWRÓT „PIASTÓW”

1669r. – Michał Korybut Wiśniowiecki zostaje królem; szlachta chciała króla-rodaka, toteż wybrali syna bohatera wojen z Kozaczyzną, Jeremiego Wiśniowieckiego, jednak Michał szybko stał się pionkiem w rękach doradców;

1672r. – najazd Turków, zdobyli twierdzę Kamieniec Podolski, podpisano układ w Buczaczu – Rzeczpospolita odstąpiła Turcji województwa podolskie, Racławskie, resztę kijowskiego i miała płacić coroczny okup!

1673r. – zwołano sejm i odmówiono zatwierdzenia układu w Buczaczu; wojsko polsko-litewskie pod komendą hetmana Jana Sobieskiego zaatakowało Turcję i zwyciężyło pod Chocimiem nad armią sułtańską, umiera król Michał, a więc…

1674r. – Jan Sobieski zostaje królem; w 1676r. zawarł porozumienie z sułtanem pod Żurawnem, Kamieniec pozostał w rękach tureckich;

1683r. – odsiecz wiedeńska; po tym jak Sobieski sprzymierzył się z Austrią, wezyr turecki – Kara Mustafa, rozpoczął oblężenie Wiednia, a więc władca polski musiał bronić miasta, zebrał 25-tysięczną armię i zwyciężył u bram Wiednia, polska armia właściwie nie ucierpiała, a zyskała.

Rok później Rzeczpospolita weszła do Świętej Ligi, czyli sojuszu Państwa Kościelnego. W 1696r. umiera Jan III Sobieski.

1699r. – pokój z Turcją w Karłowicach; Polska odzyskała Kamieniec i ziemie utracone w układzie buczackim.

Wiek XVII to czas sarmatów. Wpływy ze wschodu i zachodu ukształtowały barok polski. Szlachta polska wierzyła, że wywodzi się od sarmatów i odziedziczyła po przodkach wzory cnót obywatelskich i zachowań. Stopniowo przemieniało się to w megalomanię, niechęć do obcych. W tych czasach tworzyli Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek czy Jan Andrzej Morsztyn. Język polski był wówczas językiem międzynarodowym.

DYNASTIA SASKA

1697r. – książę saski Fryderyk August Wettin został wybrany na króla, koronował się jako August II, od razu wykurzył intruzów z kraju; nie zrezygnował z rządów w ojczystej Saksonii, gdzie jako dziedziczny książę miał więcej praw, niż jako elekt Polski; jednak August II za bardzo chciał sam rządzić państwem, ostatecznie jego projekty wplątały kraj w długą i rujnującą wojnę północną (1700-1721). Sprowokował Szwedów do najechania na Polskę. W 1705r. został zdetronizowany przez opozycjonistów.

Królem został wojewoda poznański, Stanisław Leszczyński. Zawarł ze Szwecją przymierze, które uzależniało Polskę od rządów Karola XII (króla Szwecji). Większości szlachty nie podobały się szwedzkie rządy, więc zawiązali w obronie Augusta konfederację w Sandomierzu. On sam już nie chciał rządzić, ale oni czekali na niego i w końcu wrócił do kraju.

1709r. – bitwa pod Połtawą, Rosja zwycięża ze Szwedami

August znów chciał rządzić, ale nadal chciał wzmocnić swoją władzę. Wtedy szlachta w 1715r. zawiązała przeciwko królowi konfederację w Tarnogrodzie. Obie strony konfliktu zgodziły się na pośrednictwo cara Piotra I.

1717r. – sejm „niemy”; w obawie przed zerwaniem sejmu, głos pozwolono zabrać tylko marszałkowi i posłowi odczytującemu tekst konstytucji; od tej pory Polskę i Saksonię miała łączyć jedynie osoba panującego, uchwalono też stałe podatki obejmujące wszystkich.

Nastąpił kryzys gospodarczy i społeczny. Rosja, Austria i Prusy zaczęły się powoli wpierdalać w losy Rzeczypospolitej. Wykorzystali toruńską egzekucję na kilku protestantach odpowiedzialnych za zamieszki i złupienie kolegium jezuickiego.

1732r. – traktat „trzech czarnych orłów”; Rosja, Austria i Prusy zobowiązały się do wprowadzenia na tron polsko-litewski kandydata, który będzie im wszystkim pasował.

1733r. – szlachta polska wybrała na króla Stanisława Leszczyńskiego, ale „trzy czarne orły” wybrały i przeforsowały księcia saskiego Fryderyka Augusta, syna Augusta II. Koronował się jako August III. Przebywał on częściej w Dreźnie niż w Wa-wie.

Za panowania Wettinów, poziom szkół się obniżył.

Stanisław Konarski – członek zgromadzenia pijarów, prowadzącego liczne szkoły dla młodzieży męskiej; w 1740r. wprowadził w życie opracowany przez siebie projekt nowego nauczania, w szkole warszawskiej Collegium Nobilium;

1747r. – biskupi, bracia Józef i Andrzej Załuscy oddali do użytku publicznego własny księgozbiór – Bibliotekę Załuskich; liczyła 300 tys. tomów.

PANOWANIE STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO

1764r. – Katarzyna II narzuciła na monarchę swojego kandydata, Stanisława Poniatowskiego, elekcja odbyła się pod kontrolą wojsk rosyjskich;

sejm konwokacyjny - uchwalił nowy regulamin obrad, dopuszczający głosowanie większościowe nad sprawami skarbowymi

sejm koronacyjny – ustanowiono stałą radę, tzw. „konferencję króla z ministrami”, powołano komisję wojskową i menniczą, komisje „dobrego porządku” i komisje lustracyjne do kontroli dochodów z królewszczyzn przeznaczonych na utrzymanie wojska

Stanisław August Poniatowski – był to człowiek wykształcony, inteligentny, o rozwiniętym zmyśle artystycznym; w 1765r. powołał Korpus Kadetów, szkołę kształcącą przyszłych oficerów według nowoczesnego programu, komendantem Szkoły Rycerskiej został Adam Kazimierz Czartoryski; tego samego roku również z inicjatywy króla, rozpoczął działalność Teatr Narodowy i powstał „Monitor”;

Sprawa dysydentów – Poniatowski nie chciał przyznać równych praw różnowiercom, więc pod patronatem Prus zawiązały się dwie konfederacje: prawosławnych i kalwinistów litewskich oraz protestantów, zawiązała się też konfederacja katolicka;

1768r. – prawa kardynalne; prawa wydzielone jako najważniejsze w Rzeczypospolitej, tj. wolna elekcja, liberum veto, prawo wypowiadania królowi posłuszeństwa, wyłączne prawo szlachty do sprawowania urzędów i własności dóbr ziemskich – prawa te objęte zostały gwarancjami Katarzyny II, a więc zmiany ustrojowe w Polsce były uzależnione od zgody Rosji.

Konfederacja barska (1768-1771) – zawiązano nową konfederację „w obronie wiary i wolności”, w imię utrzymania pozycji Kościoła rzymskokatolickiego, praw Rzeczypospolitej i jej niezależności od Rosji;

1772r. – pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej, podpisany w Petersburgu:

1. Austria – południowe ziemie między Wisłą i Zbruczem – 83 tys. km² z 2,6 mln mieszkańców

2. Prusy – ujście Wisły (Pomorze Gdańskie z Warmią) oraz część Wielkopolski i Kujaw, bez Torunia i Gdańska – 36 tys. km² z 580 tys. mieszkańców

3. Rosja – obszary na wschód od Dźwiny i Dniepru – 92 tys. km² z 1,3 mln mieszkańców

Powołano Radę Nieustającą i Komisję Edukacji Narodowej. Rada nieustająca miała kierować sprawami państwa między sejmami. Jej członkowie zostali podzieleni na 5 departamentów: spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, obrony narodowej, sprawiedliwości i finansów.

Rozwój gospodarczy.

Komisja Edukacji Narodowej – nazywana pierwszym ministerstwem oświaty na świecie; zreformowała i ujednoliciła cały system szkolnictwa, zorganizowała szkoły państwowe, na czele prowincji postawiono zreformowane uniwersytety – szkoły główne w Krakowie i Wilnie; powołano też Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które przygotowało wiele nowych podręczników; wprowadzono nauki przyrodnicze do programu szkolnego; w szkołach głównych język polski zastąpił łacinę.

Sejm czteroletni (1788-1792) – zgromadzili się na nim młodzi, wykształceni, jednak bez wykształcenia politycznego ludzie

Konstytucja 3 maja 1791r. – ustalono:

• zniesienie wolnej elekcji

• władzę ustawodawczą sprawuje sejm głosujący większością i wybierany na dwa lata

• co 25 lat zwoływanie sejmu konstytucyjnego mogącego zmienić ustrój

• przyznanie opieki chłopom, potwierdzenie przywilejów Żydów

1792r. – wojna polsko-rosyjska, konfederacja targowicka

1793r. – drugi rozbiór Rzeczypospolitej;

1. Prusy – Gdańsk, Toruń, Wielkopolska, Kujawy, część Mazowsza z Płockiem, Łowicz, Piotrków i Częstochowa – 58 tys. km²

2. Rosja – ziemie na wschód od Drui i Zbrucza – ponad 250 tys. km²

Odtąd Radą Nieustającą miał kierować ambasador rosyjski.

24 marca 1794r. – powstanie kościuszkowskie; Tadeusz Kościuszko objął władzę naczelnika powstania, powołał pod broń 2 tys. chłopów, podjął próbę przebicia się do Warszawy, w bitwie pod Racławicami oddziały Kościuszki pokonały wojska rosyjskie

Żołnierze, rzemieślnicy i lud stolicy pod wodzą szewca Jana Kilińskiego wypędzili wojska rosyjskie z Warszawy, natomiast Wilno zostało opanowane przez powstańców pod wodzą płk. Jakuba Jasińskiego

Uniwersał połaniecki – Kościuszko ustanowił, że chłopi otrzymują wolność osobistą i prawo nieusuwalności z użytkowanego gruntu, należącego do właścicieli wsi, obniżał też pańszczyznę.

W tym czasie władzę administracyjną sprawowała Rada Najwyższa Narodowa.

10 października 1794r. – bitwa pod Maciejowicami, ruski rozbili polaków.

1795r. – trzeci rozbiór Rzeczypospolitej i utrata niepodległości:

1. Prusy – większa część Mazowsza z Warszawą, tereny litewskie po Niemen

2. Austria – reszta Małopolski, Lubelszczyzna po Pilicę i Bug

3. Rosja – tereny na wschód od Bugu i Niemna z Kurlandią

Stanisław August Poniatowski podpisał akt zrzeczenia się tronu w 1795r. Trzy lata później zmarł w Petersburgu.

NARÓD BEZ PAŃSTWA

EPOKA NAPOLEOŃSKA

Na przyłączonych do Rosji, Prus i Austrii terenach zaborcy niemal od razu wprowadzili własne prawa, język, administrację i urzędników. Ponadto kontrolowano duchowieństwo. Na granicach zaborów powstały bariery celne (zniesiono je dopiero w 1850r.), pogorszyła się sytuacja ekonomiczna wielu miast.

Polacy różnie reagowali na utratę państwa. Nieliczni chwalili nowe rządy i zabiegali o łaski zaborców, większość wycofała się z życia publicznego. Czartoryscy chronili narodowe pamiątki, dokumenty, listy zasłużonych przodków. Inni, jak członkowie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, starali się ocalić język i pamięć o przeszłości Rzeczypospolitej, wydając m.in. Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego (pierwszy słownik języka polskiego). Były też pomysły, by opuścić zniewoloną ojczyznę i na obczyźnie dawać świadectwo temu, że naród polski nadal trwa. Inni uważali, że trzeba organizować tajne przygotowania do akcji zbrojnej.

Jan Henryk Dąbrowski – w 1796r. w Paryżu przedstawił władzom republiki francuskiej projekt powołania Legionów Polskich (bo Francja walczyła wtedy z Austrią). Plan był taki: legioniści, czyli Polacy z zaboru austriackiego, zostaliby wcieleni do wojska, a następnie wzięci do niewoli francuskiej. Dąbrowski liczył też na oficerów – uczestników powstania kościuszkowskiego. Francuzi odesłali go do gen. Napoleona Bonapartego, który właśnie dowodził armią francuską i utworzył Republikę Lombardzką w północnych Włoszech. Przyjął projekt Dąbrowskiego, no ale legiony walczyły we Włoszech. Polacy walczyli więc jak jany i w 1801r. Bonaparte podpisał z Austrią pokój, w którego postanowieniach nie było mowy o Polakach i ich państwie. Chujówka z tymi francuzami, jak zwykle. Legiony miały jednak niepodważalne znaczenie dla Polaków.

Tymczasem Napoleon powiedział, że „zobaczy”, czy „Polacy są godni być narodem”. Francuzi wkroczyli na ziemie polskie, bo chcieli osłabić Prusy na tyłach. Napoleon powołał tymczasowy rząd – Komisję Rządzącą. W 1807r. zakończyła się wojna Napoleona z Prusami pokojem w Tylży. Car Rosji Aleksander I i król pruski Fryderyk Wilhelm musieli wyrazić zgodę na powstanie niewielkiego państwa polskiego, złożonego z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego – Księstwa Warszawskiego.

1807r. – konstytucja w Dreźnie; władcą Księstwa Warszawskiego został król saski Fryderyk August, panowała dyplomacja saska; w sprawach wewnętrznych rząd był samodzielny, księstwo posiadało własną armię i dwuizbowy sejm; wprowadzono zasadę równości wszystkich mieszkańców Księstwa i znosiła poddaństwo chłopów. Wszystko fajnie, ale Księstwo było jednak zależne od Francji i miało realizować politykę Napoleona w Europie Środkowej (bo Napoleon miał wówczas ogromną władzę).

1809r. – bitwa pod Raszynem; nie wiadomo, kto wygrał, ale walczyli Austriacy z korpusem francuskim, wojskami saskimi i polskimi; Józef Poniatowski przeniósł działania na ziemie trzeciego zaboru austriackiego – Polacy zdobyli Lublin, Zamość, Radom, Sandomierz i Lwów, co zmusiło Austriaków do opuszczenia Warszawy. Układy pokojowe francusko-austriackie potwierdziły przyłączenie do Księstwa Warszawskiego tych ziem.

Od 1813r. wojska rosyjskie zajmowały ziemie Księstwa Warszawskiego (wskutek nieudanych działań Napoleona w wojnie z ruskami) do 1815r.

Ogólnie Księstwo istniało tylko 8 lat. Właściwie się nie rozwijało, bo ciągle służyło potrzebom wojny.

ZIEMIE RZECZYPOSPOLITEJ W EPOCE POWSTAŃ NARODOWYCH

1815r. – kongres wiedeński; po zwycięstwie nad Napoleonem, monarchowie i politycy krajów europejskich zebrali się, by przedyskutować sprawy, zwłaszcza Księstwa Warszawskiego. Szwaby i Szwaby2 (Austriacy) chcieli oczywiście dostać z powrotem ziemie zagarnięte w rozbiorach. Z kolei car Aleksander I wymyślił sobie, że chętnie przekształciłby Księstwo w państwo związane unią personalną z Rosją, by wzmocnić swoje wpływy w Europie. Tym planom sprzeciwili się Anglicy, Szwaby i Austriacy. W końcu podzielono ziemie polskie ponownie między państwa zaborcze. Brawo!

Z większej części Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie, związane z Rosją unią personalną. Poznańskie i Bydgoskie jako Wielkie Księstwo Poznańskie włączono do Prus, to samo z Wolnym Miastem Gdańsk. Austria dostała kopalnie soli w Wieliczce, natomiast Kraków i okolice jako Wolne Miasto Kraków, zwane Rzecząpospolitą Krakowską, znalazło się pod nadzorem wszystkich trzech zaborców.

Święte Przymierze – ogólnie rzecz biorąc, władcy Rosji, Prus i Austrii podpisali porozumienie o współdziałaniu przeciw wszelkim buntom Polaków, choć nie nazwano tego wprost. Do tego porozumienia dołączyły niemal wszystkie państwa Europy.

1815r. – konstytucja Królestwa Polskiego; gwarancja polskiego sejmu, rządu, wojska, polskiej oświaty, monety, miar i wag, prawo do piastowania urzędów i stopni oficerskich zastrzeżono dla Polaków, zakaz użycia armii polskiej poza Europą, nietykalność osobista i majątkowa, wolność i równość wyznań. Zasady te nie obejmowały Żydów. Te prawa jednak nie były przestrzegane, bo wprowadzono cenzurę, rozbudowano tajną policję, nie zwoływano sejmu.

Rozwijała się gospodarka, także nauka i kultura. Rozwój miast i budownictwa. Powstało wiele szkół, uniwersytet, Teatr Wielki.

Zakładano tajne związki, ponieważ nie można było publicznie potępiać rządu, który nie respektował konstytucji. Powstały legalne Towarzystwo Filomatów (przyjaciół nauk), kierowane jednak przez tajne Towarzystwo Filaretów (miłośników cnoty). Gdy wykryto, że filomatom przyświecają cele patriotyczne, rozpoczęto przeciw nim śledztwo. Wielu młodych ludzi, a wśród nich Adam Mickiewicz, Tomasz Zan, Aleksander Chodźko, Ignacy Domeyko zostało skazanych na więzienie lub zasłanych w głąb Rosji.

Walerian Łukasiński – kierował Wolnomularstwem Narodowym, a potem tajnym Towarzystwem Patriotycznym, które miało umacniać więzi między zaborami i odbudowanie niepodległości Polski. Aresztowano go i uwięziono na 40 lat w twierdzy koło Petersburga. Nikogo nie wydał, skazany na całkowitą samotność, nie dożył wolności.

29 listopada 1830r. – powstanie listopadowe; porucznik Piotr Wysocki pokierował spiskowcami na Belweder, skąd wzięli wielkiego księcia Konstantego. Gdy zawołali „Polacy, do broni!”, odpowiedziało pospólstwo Warszawy i część regularnych oddziałów wojskowych. Lud zdobył Arsenał i całą Warszawę z wyjątkiem Belwederu. Powstanie rozszerzyło się na ziemie włączone do Rosji, także na Ukrainie, Litwie, Białorusi. Atakowano drobne oddziały przeciwnika, zrywano mosty, utrudniano transport. Polacy z zaborów pomagali walczącemu o wolność Królestwu. Niepomyślna okazała się bitwa pod Ostrołęką, gdzie armia pod dowództwem Józefa Bema nie obroniła się, chociaż miała artylerię konną. Powstanie upadło w 1831r., trwało 10 miesięcy.

1831r. – wojna polsko-rosyjska; w bitwie pod Stoczkiem Polacy zwyciężyli, natomiast bitwa o Olszynkę Grochowską nie przyniosła rozstrzygnięcia, ale wojska rosyjskie osłabione wycofały się z Warszawy.

Wielka Emigracja – na emigracji znalazło się w sumie ponad 10 tys. osób, ponieważ nie chcieli skorzystać z „łaski carskiej” i wracać do Królestwa, by walczyć w armii rosyjskiej. Najwięcej emigrantów było we Francji.

Obozy na emigracji:

1. Hotel Lambert – skupieni wokół Adama Jerzego Czartoryskiego arystokraci, ważni politycy, przywódcy powstania, zamożni ziemianie; przyszłą Polskę wyobrażali sobie jako monarchię konstytucyjną , w granicach sprzed pierwszego rozbioru, gwarantującą równość prawa wszystkim, a prawa polityczne zamożnym obywatelom; uważali, że trzeba czekać, aż państwa zachodnie rozpoczną wojnę z Rosją i carat poniesie klęskę, uznawali konieczność uwłaszczenia chłopów, czyli nadania im na własność uprawianej ziemi.

2. Komitet Narodowy Polski – powołany w 1831r.; przewidywał odbudowanie kraju jako republiki, przywódcą był Joachim Lelewel, droga do niepodległości miała prowadzić przez trójzaborowe powstanie; zwolennicy Komitetu porozumiewali się z rewolucjonistami innych narodowości i wtedy francuska policja rozwiązała Komitet, a Lelewela wydaliła z Francji.

3. Towarzystwo Demokratyczne Polskie – najliczniejszy i najlepiej zorganizowany obóz polityczny Wielkiej Emigracji, powstał w 1832r., zdaniem młodych demokratów, za klęskę powstania odpowiadała szlachta, która nie rozwiązała sprawy chłopskiej. Przyszła Polska miała być republiką demokratyczną, a naród powinien zorganizować powstanie.

4. Gromady Ludu Polskiego – głosiły najbardziej rewolucyjny program społeczno-polityczny; członkowie to byli szeregowcy, podoficerowie więzieni przez rząd pruski, a następnie wysłani do Ameryki Północnej; wg nich w przyszłej Polsce nie istniałaby własność prywatna.

Adam Jerzy Czartoryski – wykorzystał znajomości, by skłonić państwa europejskie do obrony postanowień kongresu wiedeńskiego, starał się o ciągłą obecność „sprawy polskiej” w prasie europejskiej i dyskusjach parlamentarnych w Anglii i Francji. Przyczynił się do utworzenia Katedrę Języka i Literatury Słowiańskiej w College de France, która miała przypominać francuskiej inteligencji o sprawie polskiej.

Emisariusze – wysłannicy polityczni odpowiedzialni za dostarczenie do kraju czasopism, książek, broszur i ulotek drukowanych na emigracji i przedstawiających nowe idee i programy.

Na emigracji rozwijała się polska kultura. Tworzyli poeci: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, potem Cyprian Kamil Norwid. Europejską sławę zdobył Fryderyk Chopin.

Represje popowstaniowe:

1. w Królestwie Polskim – namiestnikiem został Iwan Paskiewicz, zniesienie autonomii Kościoła, zastąpienie konstytucji Statutem Organicznym, likwidacja sejmu i wojska polskiego, wprowadzenie stanu wojennego na 27 lat; wysoka kontrybucja, nakaz utrzymywania 100-tysięcznej armii rosyjskiej na ziemiach polskich; uczestników powstania wtrącano do więzień, zsyłano na Syberię, konfiskowano majątki, zamknięto polskie instytucje naukowe i szkoły wyższe, a ich zbiory wywieziono do Rosji. Zaostrzono cenzurę, stopniowo wprowadzano język rosyjski, kazano dzieci z małżeństw mieszanych wyznaniowo wychowywać w wierze prawosławnej.

2. na ziemiach zabranych – na Litwie, Białorusi i Ukrainie odebrano przywileje stanowe drobnej szlachcie, ok. 90 tys. rodzin przesiedlono w głąb Rosji; skasowano Kościół unicki, zlikwidowano większość klasztorów katolickich, zamknięto Uniwersytet Wileński.

3. w zaborze pruskim – namiestnikiem został Edward Flottwell, w urzędach i szkołach wprowadzono język niemiecki zamiast polskiego, wprowadzono pruski system miar i wag, zlikwidowano wiele klasztorów, sprowadzano niemieckich osadników na wykupione ziemie polskie. Przeprowadzono jednak reformę uwłaszczeniową, powstała idea pracy organicznej, jako najskuteczniejszego sposobu obrony interesów narodowych

4. w zaborze austriackim – władzę sprawował gubernator; językiem urzędowym był niemiecki, urzędnikami Niemcy lub Czesi; w szkołach niemiecki, grube podatki, surowa cenzura, nierozwinięty przemysł; w 1817r. utworzono Zakład Narodowy im. Ossolińskich, który prowadził bibliotekę, muzeum i drukarnię polską, finansował prace i wydawnictwa naukowe.

Szymon Konarski – oficer powstania, zorganizował w zaborze rosyjskim siatkę konspiracyjną, ujęty w 1838r. przez policję carską, torturowany, nikogo nie wydał. Skazany na śmierć, publicznie rozstrzelany w Wilnie.

ks. Piotr Ściegienny – przygotował powstanie chłopskie, a swoje poglądy wykładał w przystępny dla ludu sposób, skazany na szubienicę, w drodze łaski zesłano go na bezterminową katorgę na Syberii.

Związek Plebejuszy – utworzony w Wielkopolsce, na Śląsku i na Pomorzu, przewodził mu Walenty Stefański, szybko jednak wykryty przez prusaków.

1846r. – powstanie krakowskie; zaczęło się w nocy z 21 na 22 lutego, najwybitniejszą postacią powstania był Edward Dembowski, młody krytyk literacki i filozof, świetnie ukrywał się przed aresztowaniem we wszystkich zaborach, jednak kiedy zmuszony był przemówić chłopom do rozsądku (w zaborze austriackim ulegali oni propagandzie administracji państwowej), drogę zagrodziło mu wojsko i zginął od padających strzałów. Jego śmierć była końcem powstania krakowskiego, a powstanie – końcem Rzeczypospolitej Krakowskiej. Wolne Miasto Kraków zostało włączone do zaboru austriackiego.

1846r. – rabacja galicyjska; ponieważ dla chłopów przeciwnikiem był dwór ziemiański i szlachta, uzbrojeni napadali na dwory, rabowali mienie, palili zabudowania, mordowali mieszkańców. Zniszczyli wtedy 450 dworów i zabili ok. 1000 osób. Jednym ze stojących na czele rabacji był Jakub Szela. Za dostarczonych do Tarnowa powstańców urzędnicy austriaccy wypłacali forsę. Chłopi nieświadomie przyczynili się do upadku powstania.

Rewolucja przemysłowa – fabryki, nieludzkie warunki pracy także kobiet i dzieci; w latach 30 XIX w. zaczęto domagać się prawnej ochrony robotników.

Wiosna Ludów w Europie (1848 – 1849) – fala wystąpień rewolucyjnych i walk narodowych w całej Europie. W Polsce odbywały się manifestacje polityczne w Krakowie i we Lwowie. Władze austriackie obczaiły, że demokraci polscy chcą ogłosić akt uwłaszczenia, by związać chłopów ze sprawą narodową. Dzień przed wyznaczonym terminem, Franciszek Stadion rządzący Galicją ogłosił w imieniu cesarza patent uwłaszczeniowy, który znosił pańszczyznę. Dzięki temu głupie Szwaby2 zyskały przychylność wsi i utrudniły patriotom włączenie ludu do walki o niepodległość. W Poznaniu powołano Komitet Narodowy, zażądano powrotu języka polskiego do szkół i urzędów i stworzenia polskiego korpusu wojska.

Legion Polski – utworzony przez Adama Mickiewicza w Rzymie, występował u boku Włochów przeciw Austrii.

Gospodarka się rozwijała w zaborze rosyjskim. Wprowadzono trójpolówkę.

Wojna krymska (1853-1856)

Aleksander Wielopolski - margrabia, który kierował resortem oświaty i spraw wewnętrznych, od 1862r. – rządem cywilnym Królestwa, jego zasługą było spolszczenie urzędów i szkolnictwa, powołanie Szkoły Głównej w Warszawie, oczynszowanie chłopów i równouprawnienie Żydów.

Biali i Czerwoni – Biali, czyli umiarkowani, uważali, że chłopi powinni wykupić uprawianą ziemię, natomiast Czerwoni, radykałowie, że to skarb przyszłego państwa powinien pokryć koszty odszkodowania dla dziedziców. Biali oceniali walkę zbrojną o wolność jako nieskuteczną i wiążącą się ze stratami, z kolei Czerwoni przygotowywali się do powstania, byli też lepiej zorganizowani i bardziej popularni. Powołali do życia podziemne państwo polskie – państwo z władzami wojewódzkimi, powiatowymi i miejskimi, z tajną policją, pocztą, skarbem. Na czele organizacji Czerwonych stał Komitet Centralny Narodowy.

Jarosław Dąbrowski – przygotowywał powstanie styczniowe, służył w armii carskiej, włączył się w ruch Czerwonych, nawiązał kontakty z konspiratorami w armii carskiej, aresztowany przed wybuchem powstania, skazany na 15 lat katorgi. W drodze na Syberię zdołał zbiec i przedostał się do Paryża.

22 stycznia 1863r. – powstanie styczniowe; oddziały rosyjskie były zbyt potężne jak na zorganizowanych w pośpiechu, słabo uzbrojonych oddziałów polskich, brakowało wszystkiego – broni, amunicji, odzieży, zaopatrzenia;

Romuald Traugutt – jako były oficer carski, dowodził „partią” powstańczą na Polesiu, wykazał się talentem organizatora, wprowadził jednolitą organizację sił zbrojnych powstania (powołał kampanie, bataliony) oraz podporządkował jej organizację cywilną; mimo jego wysiłków powstanie słabło, w 1864r. został aresztowany i stracony.

Powstanie styczniowe trwało prawie półtora roku. Stoczono ponad 1200 potyczek z wojskami rosyjskimi. Walki ożywiły nastroje narodowe, dzięki powstaniu chłopi dostali uwłaszczenie. Zaznaczyły wyraźnie obecność narodu polskiego na arenie międzynarodowej.

MIĘDZY KLĘSKĄ POWSTANIA STYCZNIOWEGO A WYBUCHEM I WOJNY ŚWIATOWEJ

Królestwo Polskie otrzymało nową nazwę – Priwislanskij Kraj, ponieważ car uznał Polaków za niewdzięcznych i nasilił represje. Zrusyfikowano szkolnictwo, zamknięto Szkołę Główną. Prześladowano Kościół.

Praca organiczna – zakładała rozwój gospodarczy dokonujący się bez pomocy władz zaborczych i przy wykorzystaniu własnych zasobów finansowych.

Otto von Bismarck – od 1862r. naczelny rządu pruskiego, wybitny polityk, zaciekły wróg polskości. Dążył do całkowitego zniemczenia ludności polskiej. Na terenach Prus niemal całkowicie usunięto język polski (ustawa kagańcowa zakazała używania polskiego w czasie zebrań publicznych). Szwaby chcieli też zdominować Kościół. Zabraniali uczenia po polsku religii, nadzorowali kształcenie księży, próbowali kontrolować treść kazań, zamknięto seminaria i szkoły zakonne. Opornych księży aresztowano, skazywano na grzywny lub więzienie. Zjawisko to nazywamy walką o kulturę, czyli kulturkampf.

1886r. – Komisja Kolonizacyjna; rząd pruski stworzył ją, by popierała osadnictwo niemieckie na ziemiach Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego. Komisja wykupywała ziemie z rąk polskich, zakładała wsie niemieckie.

Hakata – Związek dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich; hakatyści starali się utrzymywać antypolskie nastroje.

W tym czasie społeczeństwo polskie w zaborze pruskim starało się dawać z siebie jak najwięcej, w myśl pracy organicznej, pracy u podstaw. Korzystali z niewielkich możliwości, jakie dawało im prawo. Zakładano stowarzyszenia, dbano o takie cechy charakteru jak przedsiębiorczość, pracowitość, oszczędność, odwaga i rzetelność. Ważna była praca nad sobą – dyscyplina, dokształcanie się, praca na cele społeczne. Stawiano sobie wysokie wymagania moralne.

1901r. – sprawa Wrześni; uczniowie odmówili używania języka niemieckiego w modlitwie i na lekcjach religii, dzieci zostały brutalnie potraktowane przez nauczycieli, a stającym w ich obronie rodzicom wytoczono proces.

Autonomia galicyjska – Austria przekształciła się w monarchię dwuczłonową Austro-Węgry; Polacy w Galicji mieli odrębność administracyjną i oświatową, przywrócono język polski w szkołach wszystkich szczebli, sądach i urzędach, na czele administracji państwowej stanął namiestnik-Polak. Nieskrępowany był rozwój kultury i oświaty polskiej. Tworzono szkoły. W Krakowie i we Lwowie skupiało się szkolnictwo wyższe.

Lojaliści – stronnictwo, które kierowało się myślą, iż trzeba postępować zgodnie z przepisami zaborców, podporządkować się ich rządom, zrezygnować z dążeń niepodległościowych, by zyskać przychylność zaborców.

1895r. – powołanie Stronnictwa Ludowego (od 1903r. – Polskiego Stronnictwa Ludowego), które walczyło o równość wobec prawa, uprawnienia polityczne dla chłopów i inne.

1904r. – Polski Związek Ludowy; chłopska organizacja polityczna

Ludwik Waryński – pierwszy organizator ruchu robotniczego na ziemiach Królestwa Polskiego, przedstawiał ideę socjalizmu, zachęcał do tworzenia kas oporu, założył Międzynarodową Socjalno-Rewolucyjną Partię „Proletariat”; celem „Proletariatu” było obalenie kapitalizmu w świecie i uspołecznienie ziemi i narzędzi pracy. Po niespełna roku działalności został rozbity aresztowaniami.

PPS – Polska Partia Socjalistyczna, założona w 1893r., przewodził jej Józef Piłsudski

PPSD – Polska Partia Socjalno-Demokratyczna, na jej czele stał Ignacy Daszyński, utalentowany mówca parlamentarny i publicysta

Bolesław Limanowski – organizator manifestacji patriotycznych w Wilnie 1861r., zesłaniec, następnie twórca kółek socjalistycznych wśród drukarzy i studentów Lwowa.

SDKPiL – Socjaldemokratycja Królestwa Polskiego i Litwy, 1893r., partia odrzucała walkę niepodległościową, głosiła program rewolucji proletariackiej i internacjonalizmu, czyli zgodnego współdziałania robotników różnych państw przeciw właścicielom fabryk i kapitałów

1887r. – powstała w Szwajcarii Liga Polska, od 1893r. działała w kraju jako tajna Liga Narodowa; przywódcami byli Jan Ludwik Popławski, Zygmunt Balicki, Roman Dmowski; publicznie program Ligi Narodowej prezentowało Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (endecja), w 1908r. Dmowski uznał, że dla osiągnięcia niepodległości konieczny jest przejściowy sojusz z Rosją

1905-1907 – rewolucja Rosji i na ziemiach polskich; Ruski ponieśli klęskę w wojnie z Japończykami, wśród robotników rosyjskich ruszyła fala strajków, ponieważ sytuacja gospodarcza Rosji się pogorszyła przez tę wojnę, „Krwawa niedziela” wywołała strajki i rozruchy w całym państwie, także na ziemiach polskich – w Wa-wie PPS ogłosiła solidarnościowy strajk powszechny, rozpoczął się też strajk szkolny, akcją szybko zaczęła kierować Liga Narodowa, w Rosji domagano się zwołania zgromadzenia konstytucyjnego, car został zmuszony – do ustępstw, wprowadzenia tolerancji religijnej dla nieprawosławnych i uchylenia ograniczeń wobec poddanych innych narodowości. Polacy zyskali możliwość zakładani szkół z językiem polskim, także mogli zakładać stowarzyszenia społeczne i kulturalne.

SPRAWA POLSKA NA I WOJNIE ŚWIATOWEJ

Trójprzymierze: Niemcy, Austro-Węgry i Włochy (państwa centralne) i Rosja, Wlk. Brytania i Francja (ententa).

1908r. – Związek Walki Czynnej pod komendą Piłsudskiego

Rada Regencyjna – założona w 1917r. przez cesarzy Niemiec i Austro-Węgier, miała uprawnienia ustawodawcze i wykonawcze do czasu objęcia władzy nad ziemiami polskimi przez króla lub regenta;

KNP – Komitet Narodowy Polski, na czele Dmowski; pełnił rolę łącznika między ententą a narodem polskim.

1914 – 1918 – I wojna światowa;

11 listopada 1918r. – Polska odzyskuje niepodległość w traktacie wersalskim

II RZECZPOSPOLITA

PIERWSZE LATA II RZECZYPOSPOLITEJ

Polska odzyskała Wielkopolskę i część Pomorza Gdańskiego, bez wolnego miasta Gdańsk.

Rosja w tym czasie przeżywała upadek, zamieniła się na Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Natomiast Polsce pomogli odbudować się następujący politycy:

Józef Piłsudski – urodzony na Wileńszczyźnie, w rodzinie o żywych tradycjach powstańczych, w młodości przeszedł zesłanie na Syberię; działał w nurcie niepodległościowym PPS i tworzył sprawne organizacje bojowe.

Roman Dmowski – wywodził się z warszawskiego środowiska rzemieślniczego, jako przywódca obozu narodowego kierował się w swej działalności hasłami jednoczenia wszystkich warstw społecznych we wszystkich trzech zaborach; w okresie wojny podjął zabiegi dyplomatyczne na rzecz odbudowy polskiej państwowości i zyskawszy sobie uznanie aliantów wprowadził Rzeczpospolitą do koalicji państw zwycięskich.

Ignacy Jan Paderewski – wychowany w ziemiańskiej rodzinie kresowej na Podolu, karierę pianisty rozpoczął w USA, miał osobiste kontakty z prezydentem Woodrowem Wilsonem, co zaważyło istotnie na losach sprawy polskiej w czasie I wojny światowej (w swoim styczniowym orędziu roku 1918 stwierdził w punkcie 13, że powinno powstać niepodległe państwo polskie z terenów bezspornie polskich, z dostępem do morza – jak się później okazało, to Paderewski był autorem punktu 13).

Wincenty Witos – reprezentował najuboższą grupę ludności chłopskiej, był znanym przywódcą PSL, a później trzykrotnym premierem II Rzeczypospolitej.

Wojciech Korfanty – urodził się w domu górniczym pod Katowicami, działał na rzecz zachowania polskości Śląska i przewodził późniejszym powstaniom na tych ziemiach.

Ignacy Daszyński – urodzony w Zbarażu, był socjalistą, założycielem i wybitnym działaczem PPSD, a następnie posłem w sejmie austriackim, jako premier pierwszego wolnego rządu polskiego w 1918r. oddał się do dyspozycji Piłsudskiego, w latach niepodległości bronił nieustępliwie zasad demokracji i praw socjalnych robotników.

Z czasem Piłsudski otrzymał władzę nad ziemiami Królestwa Polskiego – pełnił obowiązki Tymczasowego Naczelnika Państwa. Powołał nowy rząd z Jerzym Moraczewskim na czele, który zaproponował przyszły ustrój państwa – republikę demokratyczną. Stworzono też nowy program reform – bezpłatne szkolnictwo na poziomie podstawowym, 8-godzinny dzień pracy, ubezpieczenia dla robotników.

W Paryżu natomiast działał Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele, uznany za faktyczną reprezentację II Rzeczypospolitej. W kraju jednak nie miał realnej władzy. W końcu jednak oba ośrodki władzy zdecydowały się zawrzeć porozumienie. Premierem nowego rządu został Ignacy Jan Paderewski.

1919r. – wybory do Sejmu Ustawodawczego; wybory te były bezpośrednie, powszechne, równe, tajne i proporcjonalne;

Działalność Sejmu Ustawodawczego (1919-1922) – głównym zadaniem sejmu było uchwalenie konstytucji marcowej, która została utworzona w 1921r., władza należała do narodu i sprawowały ją w jego imieniu demokratycznie wybrane sejm i senat. Wybory do parlamentu co 5 lat, na czele władz wykonawczych prezydent wybierany co 7 lat. Prezydent powoływał rząd – premiera i ministrów – zatwierdzany przez parlament. Obywatele mieli obowiązek wierności wobec państwa, przestrzegania jego praw, służby wojskowej i płaceniu podatków. Państwo stało na straży ochrony życia, wolności, nietykalności majątkowej, równości wobec prawa obywateli.

Plan inkorporacyjny – jego autorem był Dmowski, wg niego Polska na wschodzie powinna sięgać do granic drugiego rozbioru. Dmowski uważał, że największym wrogiem będą Niemcy. Zakładał on więc wcielenie do Polski jedynie tych obszarów wschodnich, które w większości zajmował żywioł polski, co powinno zapewnić lepsze układy z Rosją.

Koncepcja federacyjna – autorem był Piłsudski, uznawał za najbardziej niebezpiecznego wroga Polski Rosję, dlatego II Rzeczpospolita powinna dopomóc Ukraińcom i Litwinom w budowie ich państwowości. Piłsudski zakładał utworzenie federacji suwerennych państw, by przeciwstawić się spodziewanej agresji Rosji.

Walki o Lwów – od 1918r. we Lwowie toczyły się walki między ludnością polską a armią ukraińską. Przez 3 tygodnie Polacy, odcięci od świata, pod dowództwem Czesława Mączyńskiego bronili miasta. Szczególnie bohaterska była młodzież, „Orlęta Lwowskie”. Polacy wyparli armie ukraińskie i zajęli Lwów. W 1920r. marszałek Francji Ferdynand Foch, przyjaciel Polaków, uznał, że Lwów należy do Polski. Polacy obronili także Wilno z rąk bolszewików.

1920r. – bitwa warszawska; powołano Rząd Obrony Narodowej w obliczu zagrożenia Polski, bo Lenin nie chciał uznać linii Curzona, w dniach 12-18 sierpnia rozegrała się bitwa o Warszawę, głównodowodzącym wojsk polskich był Naczelnik Państwa, a obroną Wa-wy kierował gen. Tadeusz Rozwadowski. Polacy odparli armię bolszewicką.

1921r. – pokój ryski, rozejm Polaków i Rosjan, ustalono wspólną granicę wzdłuż rzek Dzisna, Słucz i Zbrucz.

1918r. – powstanie wielkopolskie pod wodzą Wojciecha Korfantego i gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. Powstańcy wyparli Niemców z terenu całej Wielkopolski. Kongres wersalski zatwierdził ten stan rzeczy.

1921r. – III powstanie śląskie.

POLSKA W OKRESIE RZĄDÓW PARLAMENTARNYCH

1922r. – prezydentem Polski zostaje Gabriel Narutowicz (władzę przekazuje mu Naczelnik Państwa – Piłsudski). Z wyborem Narutowicza nie mogła pogodzić się endecja. Dwa dni po objęciu przez niego urzędu głowy państwa, 16 grudnia 1922r. został on zamordowany przez fanatycznego zwolennika narodowych demokratów, malarza Eligiusza Niewiadomskiego. Zbrodnia ta przyczyniła się do zerwania rozmów w sprawie utworzenia bloku stronnictw prawicowo-centrowych. Skrajne odłamy partii prawicowych i lewicowych nawoływały do obalenia porządku konstytucyjnego.

Na prezydenta, Zgromadzenie Narodowe wybiera Stanisława Wojciechowskiego, byłego działacza socjalistycznego i spółdzielca, po 1918r. związanego z PSL.

W Polsce nastąpił kryzys ekonomiczny. Nastała inflacja, z dnia na dzień podnoszono ceny na podstawowe artykuły, rząd drukował pieniądze bez pokrycia. To z kolei wprowadziło gospodarkę do stanu hiperinflacji. Rosło bezrobocie, nie było gwarantu socjalnego dla najuboższych. Zaczęto strajkować. W Krakowie doszło do najpoważniejszych zamieszek – zginęło kilkadziesiąt osób. Rząd podał się do dymisji, a parlament zatwierdził nowy gabinet z Władysławem Grabskim na czele.

Reforma Grabskiego – ściągnięcie pieniędzy od warstw najbogatszych, co szybko zrównoważyło budżet, zaprzestanie dodruku pieniądza. W 1924r. wprowadzono reformę walutową i założono Bank Polski, niezależny od państwa. Wprowadzono walutę złoty polski (wcześniej były marki polskie).

1925r. – reforma rolna

Jeszcze w 1925r. Szwaby chcieli narzucić Polsce swoją dominację gospodarczą, jednak nie udało się, bo pozycja Polski wzmocniła się dzięki reformom Grabskiego. Więc przestali kupować od Polaków najważniejszy towar eksportowy polski – węgiel kamienny. Świnie!

Pojawiało się zagrożenie ze strony kresów wschodnich. Buntowali się Ukraińcy. Zwłaszcza Ukraińska Organizacja Wojskowa była nastawiona na działalność terrorystyczną. Dochodziło do napadów na polskie dwory czy pociągi osobowe. Utworzono więc Korpus Ochrony Pogranicza. Wkrótce aresztowano przywódców UOW.

II RZECZPOSPOLITA POD RZĄDAMI JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO

1926r. – przewrót majowy; kiedy Wojciechowski powołał ponownie gabinet prawicowo-centrowy z Witosem na czele, Piłsudski wraz z oddziałami podniósł rokosz przeciwko prezydentowi i mianowanemu przez niego rządowi. Po trzech dniach walk, Witos i Wojciechowski podali się do dymisji. Pod koniec roku prezydentem został Ignacy Mościcki, jednak tak naprawdę nadal rządził Piłsudski.

BBWR – Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, realizujący program sanacji (uzdrowienia państwa), w wyborach 1928r. stał się najsilniejszym klubem parlamentarnym, nie został jednak legalnie zatwierdzony. Jednak nawet opozycyjne partie – prawicowe (ZLN), centrowe i lewicowe (w tym PPS, którego przywódcy przestali popierać Piłsudskiego) nie były w stanie utworzyć jednolitego frontu przeciwko obozowi władzy.

Rozpoczęła się era rządów pułkowników. BBWR przystąpił do ograniczania roli parlamentu w sprawach państwa, powoływał rządy nie poddające się kontroli sejmu i senatu. No więc partie centrolewicowe od PSL po PPS powołały do życia Centrolew.

Tymczasem Dmowski założył Obóz Wielkiej Polski, organizację pozaparlamentarną. Młodzież narodowa chętnie do niej wstępowała. Mimo wszystko jednak sanacja miała duże poparcie wśród społeczeństwa.

1934r. – konstytucja kwietniowa, nowa ustawa zasadnicza miała scementować środowisko zwolenników Piłsudskiego, zwierzchnią władzę miał sprawować prezydent, odpowiedzialny tylko „przed Bogiem i historią”, wybierany tylko wśród dwóch kandydatów zgłaszanych przez obóz rządzący, prezydent zyskał prerogatywy (uprawnienia): mianował i odwoływał premiera oraz ministrów, zwoływał i rozwiązywał obie izby parlamentu, wyznaczał prezesa Najwyższej Izby Kontroli. Konstytucja kwietniowa zawęziła zakres praw obywatelskich. Kilka tygodni po uchwaleniu konstytucji Piłsudski zmarł.

OSTATNIE LATA II RZECZYPOSPOLITEJ

Marszałkiem Polski został gen. Edward Śmigły-Rydz. Objął funkcję głównego inspektora sił zbrojnych. W 1937r. zwolennicy Rydza-Śmigłego utworzyli Obóz Zjednoczenia Narodowego, zwany potocznie Ozonem.

Warszawa stała się miastem światowym. Budowano nowoczesne hotele, światło i gaz dotarły do najbiedniejszych dzielnic Warszawy. Powstały nowe szpitale. Rozpoczęto prace nad budową metra.

Radykalna młodzież powołała do życia Obóz Narodowo-Radykalny. W ruchu tym dokonał się rozłam na dwie organizacje: ONR-ABC i Ruch Narodowo-Radykalny „Falanga”. Tę drugą cechowały antyżydowskie ekscesy (np. wybijanie szyb sklepowych czy prześladowania studentów żydowskich na wyższych uczelniach). A więc Polacy też byli pojebani.

Najsilniejszą partią lewicową była Polska Partia Socjalistyczna.

Chadecja – Chrześcijańska Demokracja

NPR – Narodowa Partia Robotnicza

Front Morges – tak nazywała się inicjatywa Ignacego Paderewskiego, który mieszkając w Morges w Szwajcarii, zapoczątkował powstanie ruchu politycznego nawiązującego do podstawowych wartości demokratycznych i narodowych. Doprowadziła do zjednoczenia sił umiarkowanych w kraju. W 1937r. z połączenia m.in. chadecji i NPR powstało Stronnictwo Pracy. Do frontu należeli m.in. gen. Władysław Sikorski, gen. Józef Haller, Wojciech Korfanty czy Karol Popiel.

Konserwatyści – tradycyjna prawica, część związana z obozem Piłsudskiego, część z obozem narodowym, mieli własną prasę, np. „Słowo” czy „Warszawianka”.

1939r. – pakt Ribbentrop-Mołotow; jawna część to typowy pakt o nieagresji, natomiast część druga, o charakterze tajnym, zakładała dokonanie rozbioru Polski i innych państw Europy Środkowo-Wschodniej. Ustalono powstanie wspólnej granicy niemiecko-radzieckiej na rzekach: Narew, Wisła i San, a także włączenie Finlandii, Estonii, Łotwy i Besarabii (część Rumunii) w sferę wpływów ZSRR. Litwa zaś została oddana w ręce III Rzeszy. I teraz coś, co mogli wymyślić tylko Szwaby – ostatniego dnia sierpnia 1939r. grupa esesmanów przebrana za żołnierzy polskich dokonała napadu na niemiecką radiostację w przygranicznym mieście śląskim w Gliwicach. Miało to usprawiedliwić niemiecki atak odwetowy na Polskę i powstrzymać – być może – państwa Zachodu od udzielenia przyrzeczonej pomocy (bo obiecali pomóc Polsce).

POLSKA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

1 września 1939r. – wojska niemieckie bez wypowiedzenia wojny przekroczyły od północy, zachodu i południowego zachodu granice II Rzeczypospolitej. Polacy bronili się, szczególnie ci pod Westerplatte. Odbyła się bitwa nad Bzurą.

Stefan Starżyński – prezydent Warszawy, bohatersko bronił stolicy. Po dwóch tygodniach Warszawa musiała się poddać. Pomoc sojuszników zachodnich nie nadeszła.

Do ataku dołączyły wojska radzieckie.

Władysław Raczkiewicz – po tym jak otrzymał władzę od Mościckiego, powołał nowy rząd z Władysławem Sikorskim na czele. Jego zastępcą został gen. Kazimierz Sosnowski. Powołano też Radę Narodową, na czele której stanął Paderewski, a po jego śmierci Stanisław Grabski.

ZSRR zajął Estonię, Łotwę i Litwę, wywołał konflikt zbrojny z Finlandią i wymusił na Rumunii odstąpienie Besarabii. Stalin wspomagał Hitlera. Niemcy zaś zaatakowali Danię i Norwegię, potem Holandię, Belgię i Francję. Chcieli też zająć Anglię, ale tamtejsi Polacy (elita i lotnicy) obronili Londyn. Premier Winston Churchill był pod wrażeniem i podziękował, jednak na razie niewiele poza tym. Tymczasem Włosi, sojusznicy Hitlera, walczyli w Afryce Północnej.

Szwaby i Ruski ustalili sobie, że granica między ich państwami przebiegać będzie wzdłuż rzek: Pisa, Narew, Bug i San. Przyrzekli, że nie dopuszczą do odrodzenia się II Rzeczypospolitej.

Niszczono wszelkie polskie elementy lub wywożono je w głąb III Rzeszy.

Volkslista – spisywano Polaków żyjących na pograniczu kulturowym. Wprowadzono prawo hitlerowskie oparte na rasizmie. Niemcy szczególnie tępili Kościół katolicki. Obowiązywała likwidacja ciągłości kulturowej narodu.

Gestapo – policja polityczna, werbowała agentów, którzy mieli aresztować wybitnych działaczy polskiego podziemia czy denuncjowanie Żydów kryjących się w polskich domach.

Żydzi musieli mieszkać w gettach, czyli wydzielonych dzielnicach miejskich, musieli też nosić opaski z gwiazdą Dawida, zostali ograbieni z całego mienia. Musieli wykonywać niewolniczą pracę, Polacy nie mogli im pomagać.

Ziemie wschodnie pod okupacją radziecką zostały przyłączone do ZSRR. Żołnierze i NKWD rabowali wszystko. Internowano tysiące polskich żołnierzy i oficerów kampanii wrześniowej, najczęściej do Kozielska, Starobielska, Ostaszkowa. Pod koniec 1939r. rozpoczęły się masowe aresztowania Polaków. Wywożono ich do Komi, na półwysep Kolski, na Kołymę, południową Ukrainę. Mówi się, że w ZSRR zabijano nie ciało, jak na okupacji niemieckiej, ale ducha. Literaci mogli pisać w lokalnych gazetach, wykładać na Uniwersytecie Iwana Franko, jednak musieli poddać się indoktrynacji. Żydzi nie byli tak tępieni jak u Niemców. Wielu z nich nawet przyłączyło się do ZSRR.

Po zakończeniu kampanii wrześniowej, w całym kraju zaczęły powstawać tajne organizacje podziemne, np. Szare Szeregi czy Służba Zwycięstwu Polsce. Na czele tej drugiej stanął Michał Tokarzewski – Karaszewicz, aresztowany wkrótce przez NKWD. Później SZP została rozwiązana, na jej miejscu pojawił się Związek Walki Zbrojnej z gen. Kazimierzem Sosnowskim na czele za granicą, a w kraju płk Stefan Rowecki. Różne organizacje polityczne połączyły się w podziemny parlament, pod koniec wojny nazywał się Rada Jedności Narodowej pod przewodnictwem Kazimierza Pużaka z WRN (Wolność, Równość, Niepodległość, dawnego PPS). Państwo podziemne miało przygotować kadry do przyszłego powstania ogólnonarodowego. W 1942r. ZWZ został przemianowany na Armię Krajową. W latach 1939-1941 oficerowie ZWZ organizowali tajne szkolenia wojskowe, gromadzili broń, prowadzili działania wywiadowcze. Młodzież z Szarych Szeregów zajęła się małym sabotażem (ośmieszaniem Niemców, propagowaniu haseł mających wzmocnić morale Polaków) . Słynną akcją było wypisywanie na murach „Polska Walczy”, co stało się symbolem podziemnego państwa polskiego – Polski Walczącej. Położono nacisk na cywilne formy oporu.

W 1941r. Niemcy wkroczyli do ZSRR. Prowadzili też ciężkie boje z Anglikami na terenach Afryki Płn., gdzie walczyła Polska Brygada Strzelców Karpackich pod dowództwem Stanisława Kopańskiego. Tego samego roku do wojny dołączyli Japończycy. Zaatakowali amerykański port Pearl Harbor na Hawajach, co zapoczątkowało wojnę amerykańsko-japońską. Niemcy, Włochy i Japonia (państwa osi) walczyli przeciwko USA, ZSRR i Wlk.Brytanii (wielka koalicja). W latach 1941-1943 koalicja miała przewagę.

Karta Atlantycka – Franklin D. Roosevelt i Winston Churchill umówili się, że nie będą zagarniać terytoriów innych narodów.

1943r. – zjazd w Teheranie; ustalono stworzenie nowego frontu na terenach Francji, uznania zaplecza walczących wojsk za strefę wpływów armii wyzwalającej dany obszar, przebiegu granicy polsko-radzieckiej wg linii Curzona. Obrady te były tajne.

W 1941r. władze polskie nawiązały stosunki dyplomatyczne z ZSRR. Podpisali układ, który przewidywał uznanie polskich władz przez ZSRR, amnestię dla wszystkich więźniów w łagrach, utworzenie armii polskiej z jeńców przebywających w obozach NKWD. Dowódcą sił zbrojnych na wschodzie został gen. Władysław Anders. W Kujbyszewie powstała ambasada.

W 1942r. ZSRR zaczął hamować rozwój liczebny armii polskiej. Stalin domagał się, by żołnierze znaleźli się na linii frontu u boku Armii Czerwonej. Wtedy Anders postanowił ewakuować swoją armię wraz z częścią cywilów do Iranu.

Sprawa katyńska - w 1943r. Niemcy ogłosili światu, że w lesie katyńskim koło Smoleńska znaleziono groby oficerów i żołnierzy polskich, pomordowanych przez oddziały NKWD w 1940r. Stalin zerwał stosunki dyplomatyczne z gen. Sikorskim. ZSRR oskarżył Niemcy o zamordowanie polskich żołnierzy, a rząd polski o „kontakt i zmowę” z hitlerowcami. Rosja przyznała się do zbrodni dopiero po 1989r. Stalin zaczął wprowadzać do Polski swoją komunistyczną władzę.

1943r. – tragiczna śmierć gen. Sikorskiego, premiera i naczelnego wodza Polskich Sił Zbrojnych; zginął w niewyjaśnionych okolicznościach w katastrofie lotniczej w Gibraltarze.

Nowym premierem został Stanisław Mikołajczyk, a naczelnym wodzem – gen. Kazimierz Sosnowski.

Eksterminacja Żydów – w 1942r. Niemcy postanowili całkowicie zniszczyć Żydów, przewozili ich do obozów zagłady, prosto do komór gazowych, zwłoki zaś palono w krematoriach. Zginęło ok. 6 mln Żydów, w tym ok. 3 mln polskich Żydów.

Generalne Gubernatorstwo – obszar na centralnych terenach II Rzeczypospolitej, na czele której stanął Hans Frank, bezpośrednio podlegający Hitlerowi. GG traktowano jako zaplecze ekonomiczne dla Niemiec. Polacy byli tanimi robotnikami. Stosunek Niemców do polaków w GG zmienił się pod koniec 1942r. kiedy na mocy rozkazu Heinricha Himmlera (ministra spraw zagranicznych III Rzeszy) obszar GG został przeznaczony pod kolonizację niemiecką. Polaków wysiedlono. Trafili na roboty do Niemiec. Na początku 1943r. Niemcy rozpoczęli masowe łapanki. Transporty Polaków trafiały do obozów koncentracyjnych. Na murach miejskich zaczęły się pojawiać długie listy z nazwiskami zamordowanych. Symbolem bohaterskiej postawy stał się o. Maksymilian Kolbe, który jako więzień obozu w Oświęcimiu oddał życie za współtowarzysza niedoli.

Kiedy ziemie wschodnie także znalazły się pod okupacją niemiecką, Polacy zaczęli tworzyć konspiracyjne komórki ZWZ, następnie AK i Delegatury Rządu na Kraj. Mniejszości narodowe takie jak Litwini czy Ukraińcy mieli odmienną postawę. Najpierw chcieli się skumać z Niemcami, a kiedy nie wyszło, utworzyli Ukraińską Powstańczą Armię (UPA), której oddziały dopuszczały się krwawej rzezi ludności polskiej i żydowskiej (pewnie, żeby się przypodobać Niemcom). Ukraińcy palili polskie wsie, mordowali inteligencję, chłopów. Lokalne oddziały AK podjęli działania odwetowe, których ofiarą padała ludność ukraińska. Niekiedy mordów dokonywali agenci NKWD, żeby wzniecić konflikt Polaków i Ukraińców. Litwini przyłączyli się do Niemców, propaganda litewska traktowała AK na równi z bandytami.

Funkcjonowanie państwa podziemnego – było to państwo suwerenne, rządzone przez władze podziemia krajowego oraz rząd polski w Londynie. Państwo cieszyło się powszechną akceptacją społeczeństwa – ludzie przestrzegali zakazy i nakazy. Na terenie całego kraju zorganizowano sieć tajnego nauczania, obejmującego wszystkie szczeble edukacji. Działały tajne uniwersytety (w tym Warszawski), tajne szkoły średnie, tajne instytuty badawcze. Inwentaryzowano majątek (np. obrazy) wywożony do III Rzeszy, odnajdywano miejsca jego przechowywania, zabezpieczano obiekty muzealne. W ogromnej ilości wydawano prasę, tzw. wolne słowo. W samym GG istniało ok. 400 tajnych drukarń. Wydano w sumie ok. 1500 tytułów prasy konspiracyjnej. Na łamach pism kulturalnych debiutowali m.in. Krzysztof Kamil Baczyński i Tadeusz Gajcy (obaj zginęli w powstaniu warszawskim).

„Kedyw” – Kierownictwo Dywersji, w latach 1942-1944 koordynowało walkę zbrojną; były to akcje sabotażowo-dywersyjne na tyłach frontu niemieckiego (wysadzanie mostów kolejowych, zrywanie sieci elektrycznych, wykolejanie transportów wojskowych idących na front wschodni, palenie magazynów wojskowych, składów żywności). Na polecenie „Kedywu” żołnierze AK wykonali ponad 5 tys. zamachów na Niemców. Harcerze z Szarych Szeregów przeprowadzali m.in. brawurową akcję pod Arsenałem, w której odbili z rąk Niemców ponad 20 więźniów.

W 1943r. w wyniku zdrady, został zatrzymany i zamordowany przez Niemców komendant główny AK, gen. Stefan Rowecki. Następcą został gen. Tadeusz Komorowski.

Cichociemni – oficerowie polscy szkoleni w Wielkiej Brytanii i zrzucani na spadochronach do kraju. Walczyli głównie na terenach wschodnich. Wśród nich byli m.in. mjr Piwnik, który rozbił więzienie w Pińsku, a także ppłk Maciej Kalenkiewicz – twórca koncepcji „cichociemnych”, a następnie komendant Okręgu Nowogródzkiego AK. W sumie z 316 „cichociemnych” zrzuconych w kraju 100 zginęło podczas wojny.

Powstanie w getcie warszawskim – w 1942r. gdy Niemcy rozpoczęli planową akcję ludobójstwa Żydów, przy Delegaturze Rządu na Kraj powstała tajna organizacja Rada Pomocy Żydom „Żegota”. Zbierała pieniądze na pomoc finansową Żydów, produkowała dla nich fałszywe dokumenty, przerzucała dzieci żydowskie z getta na stronę „aryjską” i znajdowała dla nich miejsca w polskich rodzinach lub sierocińcach prowadzonych przez domy zakonne. Na początku 1943r. dowództwo AK nawiązało kontakt z Żydowską Organizacją Bojową, działającą w getcie warszawskim. 19 kwietnia ŻOB z Mordechajem Anielewiczem na czele po wkroczeniu do getta Niemców mających je ostatecznie zlikwidować, rozpoczęli walkę. Zadali Niemcom duże straty. Polskie podziemie pomagało im. Ostatni powstańcy bronili się do 8 maja. Niemcy palili domy w getcie i mordowali mieszkańców. Tych, którzy przeżyli, wywożono do obozu śmierci w Treblince.

1943r. – bitwa pod Lenino; po raz pierwszy walczyła 1 Dywizja im. Tadeusza Kościuszki, po pewnym czasie 1 Dywizja weszła w skład 1 Korpusu Armii Polskiej pod dowództwem gen. Zygmunta Berlinga i gen. Karola Świerczewskiego.

1943/1944 – PPR na czele z Władysławem Gomułką utworzyli w Wa-wie Krajową Radę Narodową. Na czele KRN stanął Bolesław Bierut, przedwojenny agent Komiternu.

Akcja „Burza” – plan opracowany przez dowództwo Armii Krajowej, zakonspirowane jednostki AK ujawniły się i wspólnie z Rosjanami prowadziły walkę z oddziałami niemieckimi. Żołnierze AK współdziałali także na Wołyniu, we Lwowskiem, na Polesiu i Wileńszczyźnie. Bohaterstwo żołnierzy AK docenili Rosjanie, mimo to oddziały NKWD aresztowały większość akowskiej kadry oficerskiej.

1944r. – najważniejszy rok wojny; na początku roku bitwa pod Monte Cassino, poległo wielu żołnierzy gen. Andersa; wojska radzieckie opanowały cały Kresy Wschodnie;

22 lipca 1944r. – powołany w Moskwie PKWN (Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego) z Edwardem Osóbką-Morawskim na czele, ogłosił swój manifest. Nawoływano do wspólnej walki z okupantem niemieckim, określano podstawy przyszłego ustroju państwa, zapowiadano reformy społeczno-gospodarcze. 5 dni później PKWN zrzekł się pretensji polskich do Kresów Wschodnich. Związek Radziecki uznał PKWN. Między Bugiem a Wisłą oraz na Białostocczyźnie powstawało nowe państwo – „Polska Lubelska”. Pod osłoną Armii Czerwonej i NKWD władze PKWN wprowadzały prawa wzorowane na radzieckich. PKWN, a faktycznie NKWD, nadało sobie prawo aresztowania i sądzenia Polaków według prawodawstwa wojennego Armii Czerwonej. NKWD aresztowali tysiące żołnierzy AK i NSZ. W „Polsce Lubelskiej” podjęto działalność kulturalno-naukową. Ludzie mogli pójść do teatru, dzieci do szkoły. Wznowiono Katolicki Uniwersytet Lubelski.

Powstanie Warszawskie – w 1944r. premier Mikołajczyk w Londynie był skłonny decyzję o wybuchu powstania w Warszawie. Ostatecznie decyzję tę podjął główny komendant AK, gen. Komorowski. 1 sierpnia wybuchło powstanie. Mimo olbrzymiej dysproporcji sił w ciągu pierwszych czterech dni powstańcom udało się opanować większość centralnych dzielnic stolicy. Do żołnierzy natychmiast przyłączyła się ludność cywilna i formacje zbrojne takie jak NSZ i Armia Ludowa. Hitler wydał jakże kreatywny rozkaz „miasto spalić, a jego mieszkańców wymordować”. Atak wojsk hitlerowskich i specjalnych formacji SS rozpoczął się od strony zachodniej, w dzielnicy Wola. Po kilku dniach głównie młodzi harcerze zmuszeni byli do odwrotu. Niemcy dopuszczali się bestialskich mordów na ludności cywilnej. W ciągu kilku dni na Woli zginęło ok. 40 tys. ludzi. Walki przeniosły się na Stare Miasto, jednak pod koniec sierpnia Komenda Główna AK ewakuowała siły powstańcze kanałami do Śródmieścia. 5 września Niemcy opanowali elektrownię, oczywiście pozbawili całe miasto prądu. Wtedy żołnierze polscy gen. Berlinga dokonali desantu na lewobrzeżną Warszawę. Jednak po kilku dniach musieli się wycofać. Pod koniec września najcięższe walki toczyły się na Mokotowie. Niemcy skierowali tam samoloty, olbrzymie straty wśród cywilów. Wtedy dowództwo odcinka zarządziło ewakuację ludności kanałami do Śródmieścia. W kanałach wybuchła panika, gdy żołnierze niemieccy rzucali granatami gazowymi i ostrzeliwali przejścia pod studzienkami. Mokotów skapitulował. Wielka Brytania, USA i Niemcy uznali AK za wojsko kombatanckie. Po 63 dniach walki powstanie upadło. Po powstaniu zniszczono Warszawę, ludność cywilna została wysiedlona na roboty w głąb Niemiec lub do obozów koncentracyjnych. Do niewoli szły oddziały powstańcze z Tadeuszem Komorowskim na czele.

Mikołajczyk, kiedy w końcu dowiedział się o układzie teherańskim, załamał się i podał do dymisji. Na czele rządu polskiego na wychodźstwie stanął socjalista Tomasz Arciszewski. Tymczasem Stalin zreorganizował PKWN na Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej.

1945r. – konferencja w Jałcie na Krymie; Roosevelt i Stalin mieli zbliżone stanowiska, gotowi byli podzielić świat na dwie strefy wpływów. Pozycja Churchilla – inicjatora Karty Atlantyckiej – została mocno ograniczona. Podzielono Niemcy i Berlin na cztery strefy okupacyjne (amerykańską, angielską, francuską i radziecką), utrzymanie przez ZSRR inkorporowanych państw bałtyckich, zgoda ZSRR do przystąpienia do wojny z Japonią, podjęcie decyzji o powołaniu Organizacji Narodów Zjednoczonych. Churchill bronił praw rządu polskiego. Władzę na ziemiach polskich oddano w ręce Rządu Tymczasowego, zdominowanego przez komunistów. Miał on być jednak przeorganizowany. Ustalono wschodnią granicę Polski mniej więcej na linii Curzona.

Uchwały krymskie zostały przez rząd polski w Londynie w całości odrzucone. 8 maja 1945r. przedstawiciele niemieckich sił zbrojnych podpisali akt kapitulacji. Polacy jako pierwsi rozpoczęli walkę z niemieckim najeźdźcą, kończyli ją jako ostatni. Alianci zachodni oddali inicjatywę w kwestii polskiej Stalinowi.

POLSKA POD DOMINACJĄ ZSRR

UTRWALANIE I RZĄDY WŁADZY KOMUNISTYCZNEJ W POLSCE (1945-1956)

Zimna wojna – konflikt między państwami demokracji zachodniej i ZSRR

Władysław Gomułka – szef PPR, miał władzę w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej; Mikołajczyk został jednym z dwóch wicepremierów, mógł też wraz ze swoją partią PSL podjąć zabiegi na rzecz realizacji postanowień jałtańskich, czyli doprowadzenia kraju do wolnych i demokratycznych wyborów. Powszechnie wierzono, że będzie w stanie przeciwstawić się komunistom.

PSL było jednak mniejszością w Krajowej Radzie Narodowej. Posłowie byli mianowani, a nie wybierani przez społeczeństwo. W rządzie najważniejsze były PPR i pozostałe partie PKWN. Głównym ośrodkiem decyzyjnym zostało Biuro Polityczne Komitetu Centralnego, w którym najważniejszą rolę odgrywali: Bolesław Bierut, prezydent KRN (formalnie bezpartyjny), Władysław Gomułka, sekretarz generalny partii i minister wydzielonego resortu Ziem Odzyskanych; Jakub Berman, Roman Zambrowski, Stanisław Radkiewicz, szef zbrodniczego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego; marszałek Michał Rola-Żymierski oraz Hilary Minc. Ponad nimi stali doradcy radzieccy.

Komuniści polscy mając władzę, rozpoczęli walkę o jej utrzymanie i niedopuszczenie do wolnych wyborów. Kontrolowali prasę i radio, podjęli walkę z podziemiem niepodległościowym oraz z PSL i tymi, którzy chcieli wznowić legalną pracę partyjną.

Zaczęto odbudowywać kraj. Największym osiągnięciem było szybkie odbudowanie Warszawy. Ci, którzy współdziałali z władzami komunistycznymi, znajdowali szerokie pole działania i poprawę losu, mieli większe możliwości, np. skromny lekarz zostawał dyrektorem szpitala itp. Propaganda komunistyczna wprowadzała współzawodnictwo pracy, które wyniszczało zdrowie pracowników. Komuniści fałszowali wyniki referendów i z nikąd pomocy.

Wybory styczniowe – w 1947r. odbyły się wybory do sejmu ustawodawczego. Kazano głosować jawnie na listę „bloku”, czyli PPR i sojuszników. Ludzie głosowali w przytłaczającej większości na PSL, jednak wyniki i tak sfałszowano i wyszło, że to PPR wygrywa.

Wprowadzono rządy oparte na pozorach systemu demokratycznego. Uchwalono małą konstytucję. Prezydentem RP został wybrany jedyny kandydat na to stanowisko – Bolesław Bierut, a premierem Józef Cyrankiewicz całkowicie uległy komunistom. Faktyczny ośrodek władzy znajdował się jednak w Biurze Politycznym KC PPR. Rola Mikołajczyka i jego klubu w Sejmie Ustawodawczym została ograniczona do wyrażania protestów przeciw łamaniu prawa. Jego przemówienia były stale cenzurowane. W 1947r. zagrożony aresztowaniem zdecydował się potajemnie opuścić kraj.

W 1948r. PPR i PPS połączyły się w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR).

1949r. – Pakt Północnoatlantycki.

Edward Ochab – zastępca Bieruta, I sekretarz KC PZPR

Propaganda komunistyczna szerzyła „kult” Stalina także po jego śmierci. Katowice zmieniły nazwę na Stalinogród. Polska nazywała się odtąd Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL). Stalin jeszcze zanim umarł, poprawił i zaakceptował tekst konstytucji. Aresztowano, prowadzono śledztwa, represjonowano.

Socrealizm – realizm socjalistyczny, styl tworzenia, w którym artysta przenosił za pomocą klasycznych form „postępowe” treści: literaci opisywali przeszłość i teraźniejszość wg z góry ułożonego planu, gdzie dominowała walka klasowa, a bohater pozytywny (komunista) walczył z „wrogami ludu” – kapitalistą, księdzem czy byłym akowcem; rzeźbiarze tworzyli monumentalne dzieła, przedstawiające ludzi pracy i przywódców komunistycznych, malarze i plakaciści malowali uśmiechnięte traktorzystki ze skolektywizowanej wsi lub złych żołnierzy podziemia niepodległościowego, muzycy komponowali pieśni ku czci Stalina, architekci budowali całe dzielnice na wzór miast radzieckich.

POLSKA POD RZĄDAMI WŁADYSŁAWA GOMUŁKI (1956-1970)

„Odwilż” – powolna krytyka stalinizmu, śmierć Bolesława Bieruta, rozluźnienie cenzury

Poznański czerwiec – w czerwcu 1956r. robotnicy Poznania wyszli na miasto, żądając początkowo lepszych warunków płacowych, jednak ruch ten szybko przerodził się w wielką manifestację patriotyczną i antyrządową. Demonstranci wdarli się do więzienia i uwolnili trzymanych tam ludzi. Zdobyto broń, rozgorzała prawdziwa bitwa. Władze wprowadziły czołgi i silne oddziały pancerne. Wystąpienie robotników zostało brutalnie stłumione. Władza traciła jednak grunt pod nogami, Chruszczow zagroził Polsce zbrojną interwencją.

Władysław Gomułka został I sekretarzem KC PZPR. Cieszył się dużym zaufaniem społecznym. Uwolniono prymasa Polski. Wydawało się, że rządząca państwem PZPR może współistnieć z narodem. Wierzono, że Polska stopniowo wyzwoli się z zależności od ZSRR.

W nowo wybranym parlamencie w styczniu 1957r. utworzono koło sejmowe „Znak”. W Polsce powstawały liczne kluby, środowiska katolickie. Polacy zaangażowali się w niesienie pomocy walczącej z Armią Radziecką stolicy Węgier – Budapeszcie. Do kraju wracali łagiernicy, m.in. byli żołnierze AK.

Wkrótce jednak PZPR wróciło do starych praktyk rządzenia. Likwidowano rady robotnicze, wzmocniono cenzurę, wyrzucano ze szkół religię. Jednak nie wprowadzono ponownie terroru.

Nastał bezruch w gospodarce.

Artyści zaczęli się buntować przeciwko cenzurze i zbytniej centralizacji systemu zarządzania, prób podporządkowania partii ludzi kultury. Wystosowali apel, tzw. „List 34” do premiera Cyrankiewicza, w którym poddano krytyce politykę kulturalną rządu. Władze doprowadziły do publicznych wystąpień przeciwko niektórym znanym pisarzom polskim, wstrzymywano druk ich książek i wytaczano im procesy sądowe. Większość społeczeństwa jednak nie interesowała się tym, odbierała to jako problemy abstrakcyjne.

Podczas obchodów tysiąclecia chrztu polski, w 1966r. doszło do ostrej walki ideologicznej między władzami a Kościołem katolickim. Kościół jednak wygrał ten konflikt, ludzie woleli obchody chrztu od uroczystości państwowych.

1968r. – manifestacje studenckie, Gomułka traci uznanie i popularność, od PZPR odsuwają się intelektualiści partyjni, w kraju pojawiają się antysemickie hasła.

Grudzień 1970r. – ekipa Gomułki podpisała układ polsko-niemiecki, w którym Republika Federalna Niemiec uznała zachodnie granice państwa polskiego. Narastał kryzys gospodarczy, strajk ekonomiczny stoczniowców. Edward Gierek został I sekretarzem KC PZPR, ze stanowiska premiera ustąpił Józef Cyrankiewicz. Gomułka odchodził znienawidzony przez wszystkich.

CZASY EDWARDA GIERKA (1971-1980)

1975r. – zjazd w Helsinkach, 35 państwo podpisało dokument Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE); potwierdzał m.in. nienaruszalność granic państwowych w Europie.

Gierek przedstawił państwu wizję powszechnego dobrobytu. Państwo zaciągnęło olbrzymie kredyty. Wzrosły zarobki. Inwestycje miały zwrócić się dopiero po latach, a więc Polacy żyli „na kredyt”. Mogli podróżować za granicę, ale to obróciło się przeciwko Gierkowi, bo zobaczyli, że wcale nie mają tak fajnie, jak im się wmawia i że na zachodzie i tak mają lepiej. Gierek natomiast podpisał porozumienie ze Stolicą Apostolską. W państwie było jednak coraz gorzej. KC PZPR zastrzegło sobie prawo do decydowania o obsadzie centralnych i lokalnych stanowisk w aparacie partyjnym i rządowym. Byle kto mógł podejmować ważne decyzje, dochodziło do nadużyć.

W 1952r. Polska zobowiązała się do trwałego sojuszu z ZSRR, przyznano też oficjalnie PZPR kierowniczą rolę w państwie.

Rosło zadłużenie Polski. Pojawiły się kartki na podstawowe artykuły spożywcze.

Wkrótce grupa inteligencji oraz znane postacie ze środowisk poakowskich i kościelnych powołali do życia Komitet Obrony Robotników. Była to organizacja niejawna. Równocześnie powstawały też inne – Konfederacja Polski Niepodległej, odwołująca się do tradycji piłsudczykowskiej, czy Ruch Młodej Polski, bliższy tradycji endecji.

1978r. – papieżem został Karol Wojtyła, który przybrał imię Jana Pawła II. Dla władz wybór ten był zaskoczeniem, a obywatele mieli nadzieje.

W 1980r. po cichu podniesiono ceny produktów. Wywołało to burzę protestów. Decydujące znaczenie miał strajk okupacyjny, który podjęli stoczniowcy gdańscy 14 sierpnia 1980r. Fala objęła całe Wybrzeże. Stoczniowcy powołali Międzyzakładowy Komitet Strajkowy z elektrykiem Lechem Wałęsą na czele. Strajkujący uchwalili listę 21 postulatów, z których najważniejszy dotyczył utworzenia wolnych i niezależnych od władz partyjno-państwowych związków zawodowych. Robotnicy nie opuszczali swego zakładu, pod bramy fabryk i stoczni przychodziły tłumy ludzi z kwiatami i żywnością, na murach powiewały transparenty „Człowiek rodzi się i żyje wolnym”. Rodziła się solidarność.

Władze odcięły Wybrzeże od reszty kraju, w mediach racje robotników przedstawiano w fałszywym świetle, robotników straszono konsekwencjami materialnymi i prawnymi. Pod koniec sierpnia władze musiały jednak ustąpić: podpisano umowę w Szczecinie, a potem w stoczni gdańskiej. Cała Polska oglądała ten historyczny moment w telewizji: Lech Wałęsa, obok niego przewodniczący delegacji rządowej, Mieczysław Jagielski, nad nimi krzyż i Orzeł Biały. W tym dokumencie władze zobowiązały się do zgody na rejestracje w sądzie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, co nastąpiło 10 listopada 1980r. a także do uwolnienia więźniów politycznych, rozpoczęcia reform gospodarczych i wzniesienia pomnika ofiar grudnia 1970r.

Upadła ekipa Gierka. I sekretarzem KC PZPR został Stanisław Kania. Od początku był krytykowany.

W dziedzinie kultury znani byli: poeta Edward Stachura, Krzysztof Zanussi, Krzysztof Kieślowski, Krzysztof Penderecki, Witold Lutosławski, Irena Szewińska, Wojciech Fortuna. Postępowało rozbicie naturalnych więzi społecznych, większa liczba rozwodów.

SCHYŁEK PRL (1980-1989)

W lutym 1981r. premierem został gen. Wojciech Jaruzelski, pełniący też funkcję zwierzchnika sił zbrojnych. Odbywały się kolejne strajki, nie tylko Solidarności. W maju doszło do zamachu na papieża. Prymasem został Józef Glemp. Jesienią Kania ustąpił Jaruzelskiemu i ten został I sekretarzem KC PZPR. Władze przygotowały się do likwidacji Solidarności. W grudniu rozpoczęły się aresztowania wśród działaczy Solidarności. 13 grudnia 1981r. pojawiły się opancerzone wozy i czołgi – wprowadzono stan wojenny i utworzono Wojskową Radę Ocalenia Narodowego. Odbyło się to wbrew konstytucji. Komuniści znów przeszkodzili w zreformowaniu realnego socjalizmu.

Stan wojenny i jego skutki (1981-1988) – internowano ponad 10 tys. działaczy Solidarności, zawieszono też i zdelegalizowano NSZZ „Solidarność”. Wprowadzono nowe przepisy prawne, które ograniczały podstawowe prawa obywatelskie. Propaganda państwowa była podporządkowana rzecznikowi rządu Jerzemu Urbanowi. Zapewniano, że decyzja o stanie wojennym jest suwerenna. Mówiono też, że rzeczywistymi wrogami niepodległości i socjalizmu są antysocjalistyczne elementy w Solidarności.

Stan wojenny został formalnie zniesiony w 1983r., ale jego najważniejsze przepisy włączono do Kodeksu karnego. Polityka zastraszania i niszczenia ducha oporu. Mówiono o wojnie polsko-jaruzelskiej.

ZOMO –specjalne oddziały milicji.

Polacy próbowali strajkować, ale byli brutalnie pacyfikowani. Ci działacze Solidarności, których agenci MSW nie zdążyli internować, kontynuowali działalność związkową w podziemiu. W całym kraju zaczęły się pojawiać nielegalne ulotki, prasa i książki, dzięki pomocy Brukseli, gdzie powstało specjalne Biuro Koordynacyjne „Solidarności”. Działalność wydawnicza trwała nieprzerwanie do 1989r. powstało podziemne radio „Solidarność”. Była wzmożona inwigilacja społeczeństwa, likwidowano grupy związkowe, konfiskowano urządzenia poligraficzne. Polacy organizowali manifestacje publiczne, brutalnie rozbijane przez ZOMO. Działały „tajne komplety nauczania”. W zakładach pracy organizowano zbiórki pieniężne na rzecz represjonowanych. Dużą rolę znów odgrywał Kościół, który niósł pomoc każdemu. Duszpasterz „Solidarności”, ksiądz Jerzy Popiełuszko co miesiąc odprawiał mszę za ojczyznę. 19 października 1984r. został bestialsko zamordowany przez funkcjonariuszy MSW. Papież na swoich pielgrzymkach wspierał Solidarność słowem, promował ją na świecie. Spotkał się także z Lechem Wałęsą i jego rodziną. Wałęsa otrzymał później pokojową Nagrodę Nobla.

Wówczas świat trochę pomagał już Polsce. Niesiono charytatywną pomoc dla Polski. Zachodnioeuropejskie organizacje związkowe wspomagały polskie podziemie. W państwach zachodnich Polacy znajdowali azyl polityczny.

1988r. – minister MSW, gen. Czesław Kiszczak złożył publiczną propozycję spotkania się przy okrągłym stole. Na czele rządu stanął Mieczysław Rakowski, który podjął decyzję o likwidacji stoczni gdańskiej. Premier rządu przygotowywał grunt prawny pod przejęcie majątku narodowego przez ludzi z kręgu władzy. W końcu doszło do obrad okrągłego stołu. Rozmowy między komunistami z PZPR i przywódcami Solidarności trwały od lutego do kwietnia 1989r. w końcu władze zgodziły się na legalizację NSZZ Solidarność, na przeprowadzenie demokratycznych wyborów do senatu i częściowo demokratycznych do sejmu. Prezydenta miało wybrać Zgromadzenie Narodowe, czyli połączony sejm i senat.

Wybory 4 czerwca 1989r. – ogólnie zwyciężyła solidarność, ale ponieważ wybory do sejmu miały być „częściowo demokratyczne”, 65% parlamentu należała do potępionej formacji komunistycznej. Bez akceptacji społecznej prezydentem został gen. Jaruzelski.

KU III RZECZYPOSPOLITEJ

Premierem rządu został w 1989r. działacz Solidarności, Tadeusz Mazowiecki. Solidarność musiała wziąć na siebie ciężar przebudowy gospodarczej i politycznej kraju. Rozpoczął się lawinowy proces rozpadu systemu tzw. realnego socjalizmu i to nie tylko w Polsce. Parlament przywrócił państwu starą nazwę – Rzeczpospolita Polska oraz godło orła w koronie. Na początku 1990r. pierwszy niekomunistyczny rząd Mazowieckiego wprowadził plan Leszka Balcerowicza, który zakładał zahamowanie inflacji i wzmocnienie pieniądza. Zachód zapowiedział też zmniejszenie długu i uruchomienia nowych kredytów inwestycyjnych. Powstawały liczne prywatne firmy.

1990r. – prezydentem zostaje Wałęsa, krytycznie nastawiony do polityki Mazowieckiego.

Gabinet powołany przez Wałęsę rozwinął prywatyzację majątku państwowego nie podejmując zwrotu majątku odebranego w majestacie socjalistycznego prawa właścicielom po 1944r. wiele przedsiębiorstw zbankrutowało. Polski rynek zalała żywność dotowana przez Wspólnotę Europejską.

Jednakże rozwiązano Układ Warszawski, zbliżano się do standardów europejskich. Zredukowano polskie zadłużenie zagraniczne o połowę. Sumę rozłożono na raty do spłacania dopiero po upływie 10 lat.

Rządy Solidarnościowe (1991-1993) – Polska została przyjęta do Rady Europy, ustawa lustracyjna Macierewicza (nie została poddana weryfikacji);

Koalicja SLD i PSL (1993-1997)