6. Wyznaczniki literatury wg Markiewicza
Uchwycenie swoistych cech literatury miało umożliwić przeprowadzenie granicy między literaturą a nie-literaturą.
Zainteresowanie kwestią określenia wyznaczników literatury jest problemem bardzo starym. Wzmogło się ono w związku z dążeniem do ustalenia zakresu i treści nauki o literaturze.
W rozważaniach teoretycznych nad problemem cech swoistych literatury zarysowało się kilka kierunków:
Pierwszy z nich upatruje swoistość utworu literackiego w tym, że jest on dziełem sztuki bądź przedmiotem przeżycia estetycznego. (Lanson )
Wg Markiewicza: nie każdy utwór jest wartościowy – nie mogły być zaliczony do literatury. Zadaje pytanie: czym jest dzieło sztuki, czy też co to takiego przeżycie estetyczne....?
Drugi kierunek wyznaczania swoistych cech literatury traktował utwór literacki jako dzieło sztuki słowa. Jest to sposób bardziej zobiektyzowany gdyż sprowadza swoistość literatury do swoistości jej języka. Cechą języka literatury jest obrazowość, a sama obrazowość oznaczać może różne zjawiska (zdatność tworów językowych do wywoływania wyobrażeń wytwórczych u czytelnika, przenośne używanie wyrazów, czyli figuralność, która nie zawsze może być wyobrażona przez czytelnika – weźmy np. metafory językowe w poezji lingwistycznej) (Hegel)
Jednak wg Markiewicza obrazowość nie musi występować w każdym dziele literackim.
Trzeci kierunek to traktowanie języka literatury jako pewnej odmiany języka emotywnego. Ten pogląd nawiązuje do teorii romantycznych – współcześnie to stanowisko reprezentuje Richards.
Chodzi o to, że język emotywny przekazuje nie informacje o rzeczywistości obiektywnej, lecz postawy, uczucia, oceny mówiącego.
Zdaniem Markiewicza oddziaływanie dzieła na emocję może być cechą, ale nie jest normą.
Funkcja poetycka przejawia się wtedy, gdy wypowiedź została dodatkowo uporządkowana w sposób nie dający się uzasadnić zwykłymi potrzebami komunikacji językowej.
Literatura ma charakter heterogeniczny, czyli niejednorodny. (Brookes mówił o wieloznaczeniowości i wieloskojarzeniowości tekstu, że jest on zagęszczony i tylko kontekst umożliwia jego zrozumienie.) Markiewicz z kolei podkreślał, że kontekst ważny jest także w języku potocznym.
Odrębne stanowisko prezentował R. Jacobson i rosyjska szkoła formalna, wyodrębniając język w funkcji estetycznej - wypowiedź nastawiona na sam komunikat, gdy ważniejsza jest forma wyrażania niż treść; nastawienie przede wszystkim na sposób zapisu.
Trudno znaleźć differentia specifica literackości. Wynika to z faktu, że od samego początku termin literatura podlegał ewolucji i licznym przekształceniom. Sam termin literatura jest młody, sięga połowy XVIII wieku.
Markiewicz uważa, że współcześnie zaciera się granica między literaturą a filozofią, nauką, reportażem czy publicystyką.
Wyznacznikami dzieła literackiego wg Markiewicza są:
fikcyjność „świata przedstawionego”
uporządkowanie naddane – w stosunku do potrzeb zwyczajnej komunikacji językowej
obrazowość
Jeśli występują one w tekście wszystkie razem, to mamy do czynienia niewątpliwie z tekstem literackim( np. epopeja wierszem). Przy dwóch cechach – pogranicze literatury, literackość może zostać zakwestionowana( np. poemat dydaktyczny, pamiętnik, powieść); jedna cecha – nie jest to literatura, traktuje się to jako zjawisko graniczne np. nowela filmowa (fikcyjność), rymowany slogan polityczny, reklamowy (uporządkowanie naddane), reportaż (obrazowość).
Fikcja – świat wytworzony przez autora, w pełni autonomiczny. Najłatwiej zaobserwować ją w prozie. Rozpatruje się ją na poziomie kreacji podmiotu lirycznego w poezji. Fikcja literacka nie do wszystkich komunikatów językowych daje się odnieść, np. do reportażu, biografistyki, pamiętnikarstwa, poematów dydaktycznych, opisowych, ars poetica.
Uporządkowanie naddane - jest ono dodatkowe w stosunku do potrzeb komunikacji, nastawienie na sam komunikat, najbardziej jest ono zauważalne gdy jest podział na wersy, nastawienie na brzmienie, brak interpunkcji, stylizacja na język potoczny, rymy słyszalne ( męskie, krzyżowe), rytmiczność, melodyjność, powtórzenie akcentu, sylabotoniczność wiersza.
Obrazowanie: - bezpośrednie, - pośrednie, - konkretne uogólnienie.
EPOPEJA - zawiera wszystkie 3 cechy.
REPORTAŻ - tylko obrazowość.
POWIEŚĆ - brak uporządkowania naddanego.
POEMAT DYDAKTYCZNY - brak fikcji.
REKLAMA - tylko uporządkowanie naddane.
NOWELA FILMOWA / SCENARIUSZ - tylko obrazowanie.
Wyznaczniki literackości:
Cechy estetyczne:
obrazowanie bezpośrednie
obrazowanie pośrednie
uporządkowanie naddane
Cechy poznawcze:
fikcyjność
obrazowanie reprezentatywne
Z. 33 „Obrazowość” w ujęciu Markiewicza
Cechą literackości jest to, że utwór spełnia zasadnicze funkcje językowe w sposób odmienny niż potoczna wypowiedź, tzn. przy udziale fikcji literackiej, z uporządkowaniem naddanym lub ze zwiększoną obrazowością. Literackość najlepiej spełniają, zdaniem M., te utwory, które charakteryzują się określoną formą językową (= uporządkowaniem dodatkowym) oraz są fikcjonalne i obrazowe.
Obrazowość wg M. ma trojaki sens:
obrazowość bezpośrednia – oddziaływanie utworu literackiego na wyobraźnię czytelnika, zdolność do wytwarzania w naszej wyobraźni obrazów (rzeczowniki konkretne, przymiotniki dotyczące barw, kształtu, wielkości; czasowniki działania)
obrazowość pośrednia = figuratywność – literackie konstrukcje przenośne, przekształcanie słów ( metafory, przenośne użycie wyrazów).
Obrazowość reprezentatywna = konkretne uogólnienie – reprezentatywność utworu literackiego w stosunku do zewnętrznej rzeczywistości, przedstawienie poprzez obraz literacki czegoś, co znamy z rzeczywistości, to związek ze światem realnym ( głównie nazwy własne, daty). To pewna forma oceny dzieła literackiego poprzez odbiorcę. Nie ma bowiem po prostu reprezentatywnych utworów literackich, są tylko utwory z określonych względów oceniane jako reprezentatywne.
Reprezentatywność – trójczłonowa relacja: - to, co reprezentowane; - to, co reprezentuje ( np. dzieło literackie); - tego, kto ocenia walor reprezentowania.
Obrazowanie bezpośrednie i pośrednie mają status pojęć estetycznych.
Obrazowanie reprezentatywne jest pojęciem poznawczym.
Wyznaczniki literackości (wyznaczniki/cechy swoiste/cechy odróżniające od innych przedmiotów; czyli występują we wszystkich przedmiotach danej klasy i występują tylko w tych przedmiotach)
Cechy estetyczne:
obrazowanie bezpośrednie
obrazowanie pośrednie
uporządkowanie naddane
Cechy poznawcze:
fikcyjność
obrazowanie reprezentatywne
Koncepcja dzieła literackiego wg M. najbardziej zbliżona jest do poglądów rosyjskich formalistów