Składnia

1. Składnia

• Nauka o wypowiedzeniach.

1. Wypowiedzenie.

• To zamknięta i ukształtowana składniowo jednostka informacyjna, obejmująca zarówno zdania, które zawierają orzeczenie wyrażone osobową formą czasownika ( verbum finitum), jak i oznajmienia – równoważniki – konstrukcje zdaniowe, które nie posiadają verbum finitum, ale można tę formę wprowadzić na podstawie kontekstu lub sytuacji.

• Verbum finitum osobowa forma czasownika.

1. Równoważnik zdania.

• Chociaż nie ma formy zdania, to przekazuje taką samą treść.

• Przykłady:

• Jutro zakończenie roku szkolnego

• Przygotowując obiad, mama poparzyła się

• Obudziwszy się, Kasia poczuła przejmujący chłód.

1. Rodzaje związków.

1. Związek orzekający (związek predykatywny, związek zdaniotwórczy)

• Występuje pomiędzy podmiotem a orzeczeniem

1. Związek określający (związek poboczny)

• Znaczenie podrzędne ustosunkowuje się wobec nadrzędnego.

Związek orzekający	Związek określający
Chłopiec jest zły	Zły chłopiec
Ania czyta	Czytająca Ania
Ola będzie tańczyć w zespole	Tańczy w zespole

1. Związek zgody

• Najczęściej zachodzi pomiędzy rzeczownikiem a przymiotnikiem

• Zauważyć go można również pomiędzy rzeczownikiem, a wyrazami podobnymi do przymiotnika, tj.:

• Imiesłowami

• liczebnikami porządkowymi, liczebnikami głównymi 1-4

• zaimkami przymiotnymi i dzierżawczymi (mój, twój, nasz, wasz, swój)

• Zaimkami wskazującymi (ten, tamten, ów)

• Zachodzi zgodność liczby, rodzaju i przypadku.

• Przykłady:

• Czytający chłopiec

• Bawiące się dzieci

• Wynajęty pokój

• Stare okno

• Pierwszy śnieg

• Drugi zawodnik

1. Związek rządu

• Możemy go określić za pomocą rekcji

• Jeden wyraz narzuca przypadek drugiemu.

• Są dwie grupy składające się na związek rządu:

1. I grupa

• Wyrażenia przyimkowe, np. kawa z mlekiem, dom z cegły

• Dwa rzeczowniki, np. wycie wilków, płacz dziecka

1. II grupa

• Czasownik z rzeczownikiem, np. czytać książkę, zachwycać się naturą

• Wyraz nadrzędny rządzi formą wyrazu podrzędnego.

• Jeśli zmienimy formę wyrazu nadrzędnego, forma wyrazu podrzędnego pozostanie bez zmian.

1. Związek przynależności

• Wyróżnia się następujący podział:

1. I grupa – najczęstsza

• Czasowniki połączone z przysłówkami, bądź imiesłowami przysłówkowymi, np. czytam głośno, szedł kulejąc.

1. II grupa

• Czasowniki połączone z bezokolicznikami, np. pojechać zwiedzać.

1. III grupa

• Przymiotnik połączony z przysłówkiem, bądź dwa przysłówki, np. bardzo ładnie.

• Wyrazy te są gramatycznie niezależne od siebie i jeden z tych wyrazów nigdy nie zmieni swojej formy.

• Wyraz określający ma zawsze jednakową formę gdyż jest nieodmienny, dlatego wyraz nadrzędny nie może rządzić jego formą.

1. Ćwiczenia w wyróżnianiu związków.

Piotr bardzo ciekawie opowiadał o swoich przygodach z wakacji.

• Piotr opowiadał – związek orzekający

• Opowiadał o przygodach – związek rządu

• Przygodach z wakacji – związek rządu

• Bardzo ciekawie – związek przynależności

• Swoich przygodach – związek zgody

Często proszę moją siostrę o przysługę. podmiot domyślny

• Często proszę – związek przynależności

• Proszę siostrę – związek rządu

• Proszę o przysługę – związek rządu

• Moją siostrę – związek zgody

Zdziczały kot podrapał dotkliwie dziecko

• Zdziczały kot – związek zgody

• Podrapał dotkliwie – związek przynależności

• Podrapał dziecko – związek rządu

Na ganku drewnianego domu siedzieli starsi ludzie w słomkowych kapeluszach.

• Drewnianego domu – związek zgody

• Starsi ludzie – związek zgody

• Ludzie w kapeluszach – związek rządu

• Słomkowych kapeluszach – związek zgody

• Siedzieli ludzie – związek orzekający

1. Rodzaje przydawek.

• Przydawka odpowiada na pytania: Jaki? Który? Czyj? Ile?

• Występuje zawsze obok rzeczownika!

• Charakteryzuje podmiot lub osobę.

• Rozróżniamy następujące przydawki:

1. Przydawka przymiotna

• Przymiotniki (zdrowy chłopiec)

• Imiesłowy przymiotnikowe, czynne i bierne (naprawiony płot)

• Zaimki przymiotne

• Dzierżawcze – mój, twój, nasz, wasz, swój

• Wskazujące – ten, tamten, ów

• Nieokreślone – jakiś, pewien

1. Rzeczowna odpowiadająca(dopowiedzenie)

• Uszczegółowienie

• Połączenie dwóch rzeczowników – kobieta kot, kobieta demon, dziewczynka śmieszka

1. Dopełniaczowa

2. Narzędnikowa

3. Przyimkowa

Na niewielkim ganku drewnianego domu siedzieli starsi ludzie w słomkowych kapeluszach.

• Na niewielkim ganku – przydawka przymiotna

• Drewnianego domku – przydawka przymiotna

• Starsi ludzie – przydawka przymiotna

• Ludzie w kapeluszach – przydawka przyimkowa

• Słomkowych kapeluszach – przydawka przymiotna

• Ganek domu – przydawka dopełniaczowa

1. Dopełnienie.

• Nazywa obiekt, który podlega czynności

• Wyraz uzależniony składniowo i znaczeniowo od orzeczenia

• Wyróżnia się:

1. Bliższe

• Biernik bez przyimka

• Można utworzyć stronę bierną

1. Dalsze

1. Ćwiczenia.

Piotr kupił swojemu bratu zegar z kukułką.

• Podmiot gramatyczny, orzeczenie proste

• Zegar z kukułką – przydawka przyimkowa

• Stary zegar – przydawka przymiotna

• Swojemu bratu – przydawka przymiotna

• Kupił bratu – dopełnienie dalsze

• Kupił na urodziny – okolicznik celu

• Kupił zegar – dopełnienie bliższe

Grupa turystów z niezwykła ciekawością patrzyła na przewodnika

• Podmiot gramatyczny, orzeczenie proste

• Patrzyła z ciekawością – okolicznik sposobu

• Z niezwykłą ciekawością – przydawka przyimkowa

• Patrzyła na przewodnika – dopełnienie dalsze

Z powodu licznych zachorowań ludzi w miasteczku ogarnął niepokój.

• Orzeczenie opisowe, podmiot logiczny

• Ludzi w miasteczku – przydawka przyimkowa

• Z powodu zachorowań – okolicznik przyczyny

• Licznych zachorowań – przydawka przymiotna

Hałasy na podwórku przeszkadzają Marii.

• Podmiot gramatyczny, orzeczenie czasownikowe

• Przeszkadzają Marii – dopełnienie dalsze

• Przeszkadzały w pracy – dopełnienie dalsze

• Hałasy na podwórku – przydawka przyimkowa

Pomimo nadciągających chmur opuściliśmy schronisko.

• Podmiot domyślny, ukryty, orzeczenie proste

• Opuściliśmy schronisko – dopełnienie bliższe

• Pomimo chmur – okolicznik przyzwolenia bardzo ciekawy okolicznik

W razie zatrucia grzybami należy niezwłocznie wezwać lekarza.

• Orzeczenie złożone czasownikowe

• Zdanie bezpodmiotowe

• Niezwłocznie wezwać - okolicznik sposobu

• Wezwać lekarza - dopełnienie bliższe

• W razie zatrucia – okolicznik warunku

• W razie zatrucia grzybami – przydawka narzędnikowa

Książka „Listy Nikodema” całkowicie odmieniła moje życie

• Orzeczenie proste czasownikowe

• Podmiot gramatyczny

• Całkowicie odmieniła – okolicznik stopnia

• Moje życie – przydawka przymiotna

• Odmieniła życie – dopełnienie bliższe

W wakacje Adam chce znaleźć pracę za granicą

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie złożone czasownikowe

• Znaleźć pracę – dopełnienie bliższe

• Pracę za granicą – przydawka przyimkowa

• W wakacje – okolicznik czasu

W niedzielę pojedziemy do Ogrodzieńca oglądać ruiny zamku

• Orzeczenie proste

• Podmiot domyślny\ukryty

• Oglądać ruiny – dopełnienie bliższe

• Ruiny zamku – przydawka dopełniaczowa

• W niedzielę pojedziemy – okolicznik czasu

• Pojedziemy do Ogrodzieńca – okolicznik miejsca

• Pojedziemy (żeby) oglądać – okolicznik celu

Drzewo zasadzone w lesie nie musi głęboko zapuszczać korzeni.

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie złożone czasownikowe

• Drzewo zasadzone – przydawka przymiotna

• Zasadzone w lesie – okolicznik miejsca

• Głęboko zapuszczać – okolicznik sposobu

• Zapuszczać korzeni – dopełnienie bliższe

Miasto Kraków słynie ze swych zabytków na całym świecie

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie proste czasownikowe

• Słynie z zabytków- dopełnienie dalsze

• Na całym świecie – okolicznik miejsca

• Swych zabytków – przydawka przymiotna

• Miasto Kraków – przydawka dopowiadająca

Po lekcjach uczniowie z naszej klasy porządkowali książki w bibliotece szkolnej

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie proste czasownikowe

• Po lekcjach – okolicznik czasu

• Z klasy – przydawka przyimkowa

• Porządkowali książki – dopełnienie bliższe

• W bibliotece – przydawka przymiotna

• Naszej klasy – przydawka przymiotna

Rodzice Patrycji nie wyrazili zgody na jej wyjazd do Francji

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie złożone opisowe

• Wyjazd do Francji – przydawka przyimkowa

• Jej wyjazd – przydawka dopełniaczowa

• Rodzice Patrycji – przydawka dopełniaczowa

Mimo zmęczenia Anna pieszo wracała z pracy do domu

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie proste czasownikowe

• Mimo zmęczenia – okolicznik przyzwolenia

• Pieszo wracała – okolicznik sposobu

• Wracała z pracy – przydawka przyimkowa

Spływająca szybko woda wydawała groźne i donośne dźwięki

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie czasownikowe

• Spływająca woda – przydawka przymiotna

• Spływająca szybko – okolicznik sposobu

• Groźne i donośne dźwięki – przydawka przymiotna

• Wydawała dźwięki – dopełnienie bliższe

Bartek wyjechał do Warszawy studiować psychologię

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie proste czasownikowe

• Wyjechał do Warszawy – okolicznik miejsca

• Studiować psychologię – dopełnienie bliższe

• Wyjechał (żeby) studiować – okolicznik celu

Kwiaty na balkonie zwiędły z powodu braku wody

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie proste czasownikowe

• Kwiaty na balkonie – przydawka przyimkowa

• Zwiędły z powodu braku wody – okolicznik przyczyny

Petersburg był dawniej stolicą Rosji

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie imienne ( łącznik + orzecznik)

• Stolicą Rosji – przydawka dopełniaczowa

• Był dawniej – okolicznik czasu

W razie burzy zostaniemy na nocleg w schronisku

• Podmiot ukryty

• Orzeczenie proste czasownikowe

• W razie burzy – okolicznik warunku

• Nocleg w schronisku – przydawka przyimkowa

• Zostaniemy w schronisku – okolicznik miejsca

Bardzo ciemne chmury całkowicie zaciągnęły niebo

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie proste czasownikowe

• Zaciągnęły całkowicie – okolicznik stopnia

• Ciemne chmury – przydawka przymiotna

• Bardzo ciemne – okolicznik stopnia

Z niemieckich okopów wysoko wyleciała rakieta

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie proste czasownikowe

• Z okopów – okolicznik miejsca

• Z niemieckich okopów – przydawka przyimkowa

Zawisła na chwilę nad rzeką, oświetliła wodę i szybko zgasła

• Podmiot domyślny

• Orzeczenie czasownikowe proste

• Zawisła nad wodą – okolicznik miejsca

• Zawisła na chwilę – okolicznik czasu

• Oświetliła wodę – dopełnienie bliższe

• Szybko zgasła – okolicznik sposobu

Teraz zwiadowcy mogli płynąć do brzegu

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie złożone czasownikowe

• Płynąć teraz – okolicznik czasu

• Płynąć do brzegu – okolicznik miejsca

Chcieli zlustrować obóz nieprzyjaciela

• Podmiot domyślny

• Orzeczenie złożone czasownikowe

• Zlustrować obóz – dopełnienie bliższe

• Obóz nieprzyjaciela – przydawka dopełniaczowa

Drugą rakietę nieprędko puszczą wrogowie

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie proste czasownikowe

• Puszczą nieprędko – okolicznik czasu

• Puszczą rakietę – dopełnienie bliższe

• Drugą rakietę – przydawka przymiotna

Żołnierze bezszelestnie przenieśli łódki na wodę, mocno odbili od brzegu i zaczęli cicho wiosłować

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie proste czasownikowe

• Bezszelestnie przenieśli – okolicznik sposobu

• Przenieśli łódki – dopełnienie bliższe

• Przenieśli na wodę – okolicznik miejsca

• Odbili mocno – okolicznik sposobu

• Odbili od brzegu – okolicznik miejsca

• Zaczęli wiosłować – orzeczenie czasownikowe

• Cicho wiosłować – okolicznik sposobu

Ich serca mocno biły z wrażenia

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie proste czasownikowe

• Ich serca – przydawka dopełniaczowa

• Biły mocno – okolicznik sposobu

• Biły z wrażenia – okolicznik przyczyny

Mimo emocji wszyscy zachowali całkowity spokój

• Podmiot gramatyczny

• Orzeczenie opisowe

• Mimo emocji – okolicznik przyzwolenia

• Całkowity spokój – przydawka przymiotna

W wypadku niepowodzenia trzeba byłoby odwołać całą akcję

• Zdanie bezpodmiotowe

• Orzeczenie złożone czasownikowe

• Odwołać akcję – dopełnienie bliższe

• Odwołać w wypadku niepowodzenia – okolicznik warunku

• Całą akcję – przydawka przymiotna