AKADEMIA POMORSKA W SŁUPSKU
WYDZIAŁ EDUKACYJNO – FILOZOFICZNY
INSTYTUT PEDAGOGIKI
Barbara Waśkiewicz
Klucz do uczenia się: aspekty wychowawcze i rozwojowe.
Praca wykonana pod kierunkiem
dr M. Aleksandrovich
SŁUPSK 2013
„Każe dziecko, bez względu na swoją inteligencję, musi zdobyć podstawowe umiejętności poznawcze, by mogło logicznie myśleć, postrzegać świat, by wiedziało, jak należy się uczyć i by mogło wykorzystać swoją inteligencję przy poznawaniu świata i samodzielnym rozwiązywaniu napotkanych problemów”.
Lew Siemionowicz Wygotski
Lew Siemionowicz Wygotski – krótka prezentacja postaci.
Lew Siemionowicz Wygotski (1896 – 1934) to rosyjski pionier psychologii społeczno-kulturowej określany, jako Mozart psychologii. Stworzył wiele wybitnych prac naukowych, które dzisiaj służą psychologom i pedagogom w rozpoznawaniu potrzeb i rozwiązywaniu problemów dzieci w wieku przedszkolnym. Zaangażowany nie tylko pedagogicznie, ale także kulturalnie i społecznie, stworzył teorię psychologiczno – socjologiczno - kulturalną, mówiącą o rozwoju dziecka w społeczeństwie i kulturze. Poruszał tematy wrodzonych i nabytych zdolności, narzędzi umysłu pomagających zrozumieć otaczającą rzeczywistość, a także pisał o powiązaniu dwóch tak ważnych aspektów w rozwoju małego dziecka, jak myślenie i język.
Klucz do uczenia się – prezentacja programu.
Autor powyższej sentencji był twórcą społeczno – kulturowej teorii poznania i nauczania, która leży u podstawy nowatorskiego programu edukacyjnego dla dzieci w wieku 2 – 6 lat Klucz do uczenia się. W tej teorii zawarł cztery podstawowe przesłanki odnoszące się do swoistego uczenia się. Uczenie się nie jest samodzielnym badaniem świat, lecz swoistym poznaniem i stosowaniem różnorakich metod poznawczych, które pozwolą dziecku odkrywać dany mu świat na „tu i teraz”. Istotną rolę w procesie uczenia się odgrywa kultura, środowisko, w jakim funkcjonuje dziecko oraz język, stanowiąc podstawowy element psychicznego rozwoju dziecka. Podkreślał, iż najważniejsze jest pokazanie poprzez uniwersalnych umiejętności myślowych wspólnych dla wszystkich ludzi i umożliwiających odniesienie sukcesu w dowolnych przedsięwzięciach. Nauczanie nie powinno bazować na umiejętnościach dziecka w danym momencie, lecz zawsze powinno być nastawione na zdobywanie przez nie nowych umiejętności.
W programie tym najważniejszym celem staje się zdobycie narzędzi umożliwiających postęp, a nie konkretny cel edukacyjny. Dzięki temu dzieci zdobywają nie tylko wiedzę i umiejętności, lecz uczą się, jak ową wiedzę zdobywać. Specjalnie przygotowana oferta jest odpowiednio dostosowana do rozwoju dzieci i ich umiejętności uczenia się; pełna wyzwań i zróżnicowana emocjonalnie, a także przeznaczona dla dzieci i ich rodziców. Program tworzy prawidłowe warunki, by umysły dzieci otworzyły sie na wiedze, by nauka stała się przyjemnością, tak by dzieci mogły rozwijać swoją samodzielność i kreatywność1.
Klucz do uczenia się - aspekt rozwojowy oraz wychowawczy.
Lew Wygotski wiele czasu i pracy poświęcił badaniom nad rozwoju dziecka w kulturze. Wychowanie i uczenie się poprzez poznanie społeczne zakłada, że kultura jest głównym determinantem indywidualnego rozwoju dziecka, ma także dwojaki wpływ na jego rozwój. Poprzez kulturę dzieci przyswajają sobie zachowania i wiedzę przekazywaną w procesie interakcji z innymi członkami społeczeństwa. Otaczająca dziecko kultura ukierunkowuje jego sposób myślenia i postrzegania świata (narzędzie intelektualnej adaptacji - kultura uczy dzieci myślenia i sposobu odbierania rzeczywistości). Zarówno kultura, sposób myślenia i środowisko mają znaczny wpływ na naukę, dlatego też nie należy dziecka izolować od innych i skupiać się jedynie na indywidualnym toku nauczania.
Wygotski uważał, iż nauczanie i rozwój to jeden i ten sam proces, między którymi zachodzą skomplikowane relacje. Zawiłość owych karkołomnych relacji stała się przedmiotem badań związanych z pracą nauczyciela podczas nauczania dzieci czytania i pisania, gramatyki, arytmetyki, nauk przyrodniczych i nauk społecznych. Każde dziecko, bez względu na miejsce pochodzenia, sposób wychowania, rozwój inteligencji i kulturę, w której wzrasta powinno rozwinąć w sobie umiejętności poznawcze, które pozwolą mu na rozumienie świata, logiczne postępowanie oraz efektywne przyswajanie wiedzy. Aby pomóc dziecku w wykreowaniu tych umiejętności, Wygotski zdefiniował i opisał psychologiczne narzędzia umysłu, które pozwalają swobodnie poruszać się w otaczającej rzeczywistości i pomagają ją zrozumieć. Dzieci muszą wcześniej nauczyć się korzystać z nich, gdyż to właśnie one umożliwiają odniesienie sukcesu w procesie nauczania. Analogicznie — narzędzia umysłu pomagają człowiekowi odczytywać rzeczywistość na poziomie psychologicznym, poruszać się w niej płynnie, rozwiązywać problemy, odczytywać symbole i rozumieć kulturę, w której żyją. Gdy dziecko nauczy sie korzystać z narzędzi kulturowych, pojawiają się sie przed nim nowe umiejętności (uniwersalne umiejętności myślowe) 2.
Nauka nie polega tu przyswajaniu pamięciowym jak największej ilości materiału, lecz na wykreowaniu umiejętności poznawczych i wykorzystywaniu narzędzi psychologicznych pozwalających zdobywać potrzebną wiedzę. Jeśli dziecko w toku rozwoju, naturalnie wspieranego przez dorosłego, zdobędzie te umiejętności, jest wtedy bardziej otwarte na świat, naukę i poznanie. Wygotski uważał, że dziecko, ucząc się pod kierunkiem dorosłego, zdobywa jednocześnie umiejętności, które potem będzie w stanie wykorzystać ze zrozumieniem samodzielnie. Różnica między poziomem rozwiązywania zadań dostępnych dziecku jedynie przy pomocy dorosłego a poziomem rozwiązywania zadań, które może ono wykonać samodzielnie, określa strefę najbliższego rozwoju. Wskazuje ona potencjał rozwojowy dziecka i obszary, które wymagają specjalnej stymulacji – określa „jutro” jego rozwoju (nauczanie ukierunkowane). Dzięki aktywności podejmowanej pod okiem nauczyciela uczeń odkrywa swoje potencjalne możliwości, rozbudza rodzące się zainteresowania i potrzeby, odwołuje się do kształtującej się nowej wiedzy i dojrzewających dopiero procesów psychicznych. Poziom wykonania zadania oczekiwany przez dorosłego powinien być zawsze wyższy od tego, który dziecko prezentuje samodzielnie3.
Według Wygotskiego nauczanie powinno wyprzedzać rozwój, oddziaływać na te właściwości i procesy umysłowe dziecka, które jeszcze samodzielnie nie funkcjonują, lecz które mogą rozwinąć się pod wpływem pomocy i planowego oddziaływania dorosłych. SNR nie określa inteligencji dziecka, ale raczej poziom potencjalnego rozwoju. Nabycie umiejętności wykonywania różnych czynności i rozwiązywania problemów we współpracy z innymi jest bardzo ważnym elementem warunkującym przystosowanie do życia w danej społeczności, dlatego tak istotne jest skupienie się na tym, co dziecko może zrobić jutro, a nie na tym, co potrafi bez problemu wykonać dzisiaj. Postulat nauczania skierowanego na NSR spełnia nauczanie problemowe, które daje początek procesom rozwojowym, uruchamia i aktywizuje funkcje psychiczne, które jeszcze samodzielnie nie funkcjonują, ale mogą się rozwinąć, gdy są właściwie stymulowane4. Zadania realizowane w SNR mają najczęściej charakter otwarty, dywergencyjny (wiele możliwych rozwiązań), umożliwiają docieranie do granic możliwości ucznia. Nauczyciel staje się mediatorem między tym, co uczeń wie, a czego jeszcze nie wie. Musi umieć dostosowywać poziom wsparcia i wyzwań stawianych uczniowi do poziomu jego funkcjonowania. Umiejętność trafnego odczytywania przez nauczyciela sygnałów płynących od dzieci i odpowiednia na nie reakcją są, zatem warunkiem dobrego, sprzyjającego rozwojowi współdziałania. W nauczaniu ukierunkowanym, na SNR nauczyciel tworzy sytuację edukacyjną, wymagającą stałego dopasowywania się i elastycznego reagowania, w ten sposób powstania między nim a uczniem relacja, która sama także podlega dynamicznemu rozwojowi. Nauczyciel świadomy własnej działalności może zbudować z uczniami relację, w której zachowania jednej i drugiej strony pozostają względem siebie w korzystnym dla obydwu stron związku wyznaczającym szanse rozwoju5.
Zdaniem autora, wychowanie powinno nie tylko rozwijać istniejące struktury aktywności, czy oddziaływać na struktury aktualnie rozwijające się, lecz także wyprzedzać ich rozwój. Wytwarzaniu się nowych struktur psychicznych sprzyja oddziaływanie na dziecko w sferze jego najbliższego rozwoju. Wychowanie w społeczeństwie uczy także, jak sobie radzić z problemami poprzez wspólne ich rozwiązywanie. Wygotski uważa, że uczenie się może wywoływać w rozwoju odległe, a nie tylko bezpośrednie konsekwencje. Ważną rolę w procesie edukacji odgrywa także samoregulacja (świadomość), która oznacza umiejętność tworzenia planów i wdrażanie ich w życie. Bez nacisku nauczyciela na samoregulację każdy program skazany jest na niepowodzenie. Aby się uczyć dziecko musi do pewnego stopnia umieć kierować, dyrygować, zarządzać i określać kolejność działań a także kontrolować swoje zachowanie.
Niezwykle ważnym elementem jest również zabawa, która według Wygotskiego jest naturalną aktywnością dziecka, jednocześnie stanowiąc dla niego SNR, dzięki czemu dziecko w trakcie zabawy rozwija się i zwiększa swoje umiejętności i możliwości. Zabawa opiera się na przekazywaniu dziecku narzędzi umysłowych, staje się ono bardziej samodzielne, wierzy we własne siły i możliwości. Ułatwia to proces uczenia się, motywuje do aktywnego radzenia sobie w sytuacjach problemowych oraz śmiałego podejmowania własnych działań. Podczas zabawy dziecko zachowuje się ponad swój wiek, wychodzi ponad swoje codzienne zachowanie, angażuje się w wyobrażone sytuacje, z wyraźnymi rolami i regułami, co prowadzi do większego stopnia samoregulacji. Podczas zabawy dziecięca koncentracja i zaangażowanie w zadanie są znaczenie większe niż podczas wykonywania czynności wskazanych przez nauczyciela. Najlepsza zabawa to zabawa z wyobraźnią, która jest dla dziecka najlepszym sposobem poznania świata, języka, innych ludzi i własnych emocji. To właśnie w trakcie zabawy dziecko najczęściej samodzielnie rozwiązuje zadania, które znajdują się w danym momencie w jego strefie najbliższego rozwoju, robi „krok w nieznane”6. Dla Wygotskiego zabawa stała się elementem kluczowym w nauce i rozwoju, to dzięki niej dziecko nabywa nowych umiejętności i doświadczeń, staje się uspołecznione, kreatywne oraz samodzielne. Podczas zabawy dziecko jest w stanie nazwać i wyrazić skrywane emocje, wciela się w zupełnie inną postać, przyjmuje nową rolę i bez problemu wykonuje zadania do tej pory nieosiągalne. Zabawa wyrabia wyobraźnię i myślenie abstrakcyjne, dziecko za każdym razem może inaczej zakończyć tę samą zabawę. Ma możliwość przewidywania, analizowania zdarzeń oraz sposobu postępowania innych osób. Najcenniejsza dla rozwoju poznawczego jest zabawa spontaniczna, wypływająca z inicjatywy samego dziecka.
Wnioski wypływające z koncepcji Wygotskiego.
System edukacji funkcjonujący w Polsce nastawiony jest na zapamiętywanie i odtwarzanie informacji. Program „Klucz do uczenia się” oferuje zupełnie inne podejście. Koncepcja strefy najbliższego rozwoju, wskazuje na zakres i liczbę obszarów, w których trwa proces przemian rozwojowych, a zarazem wskazuje ona na potencjał rozwojowy dziecka, na obszary wymagające szczególnych rodzajów stymulacji uruchamiającej procesy rozwoju, wspiera procesy wsparcia społecznego zapobiegającego społecznemu wykluczeniu. Na początku, osoba wprowadzająca dziecko w świat interakcji z innymi ludźmi, jest całkowicie odpowiedzialna za nauczanie. Jednak w konsekwencji, w toku rozwoju, odpowiedzialność ta przechodzi na dziecko, które musi nauczyć się żyć wśród innych. Dzieci muszą posiadać umiejętności językowe, matematyczny, muzyczne, fizyczne, wizualne, intrapersonalne oraz interpersonalne, ale także umiejętności komunikatywne, samoregulacji i umiejętności poznawcze a także umiejętność planowania i kierowania swoją własną uwagą i zachowaniem.
Głównym przesłaniem programu jest pogląd, że nauczyciel ma pomóc dziecku otworzyć drzwi do uczenia się wszystkiego, zatem ma ono od niego otrzymać klucz uniwersalny7. Wynikiem zastosowania koncepcji SNR jest podwójne nastawienie na osobę uczącą się: zwracanie uwagi na to, co potrafi wykonać samodzielnie, a w czym trzeba jej pomagać. Dorosły jest tym, który sprawuje wrażliwą kontrolę nad sytuacją wspólnego uczenia się, jest wyczulony na sygnały zwrotne płynące od uczniów i umiejętnie dopasowuje do nich wsparcie i stymulację, z oddaniem całkowicie kontroli nad wykonaniem zadania włącznie. Wrażliwość taka jest jedną z cech charakteryzujących dwupodmiotową relację dorosły – uczeń, o której powstanie i stały rozwój nauczyciel powinien dbać, jest ona, bowiem warunkiem twórczego i rozwojowego współdziałania. Uczeń interpretuje każdą sytuację zgodnie ze swoją wrażliwością, sposobem przeżywania czy spostrzegania świata, szczególna dbałość nauczyciela o relację z uczniem staje się ważnym czynnikiem w nauczaniu ukierunkowanym na SNR, decydującym o tym, jak dziecko się rozwija i kim się staje dzięki wspólnemu uczeniu się.
Klimat bezpieczeństwa jest konieczny, jeśli uczniowie mają swobodnie eksperymentować i wypróbowywać nowe umiejętności czy wiedzę. Budują go: konstruktywny sposób oceniania osiągnięć, przyznawanie prawa do popełniania błędów i ich poprawiania, akceptacja dla różnic w tempie, stylu pracy i myśleniu oraz stała wrażliwość i gotowość do odpowiadania na płynące od nich sygnały oraz akceptacja uczniów i poszanowanie ich indywidualności. W procesie nauczania nauczyciel odwołuje się do wewnętrznej motywacji ucznia. Umiejętne jej podtrzymywanie i szczególne wyczulenie na jej wahania stają się ważne w kontekście ostatecznego efektu współdziałania, jakim ma być rozwój dziecka. Zadaniem nauczyciela jest stworzenie w klasie maksymalnie korzystnych warunków, w których potencjał rozwojowy dziecka w różnych obszarach będzie miał największe szanse ujawnienia się. Wskazuje się trzy istotne, zależne od nauczyciela czynniki, które mają wpływ na efekty nauczania w modelu wzajemności: sposób instruowania, jasne reguły pracy i poczucie bezpieczeństwa. Zadania, które dziecko potrafi rozwiązać bez problemu i nie stanowią dla niego wyzwania, mogą tylko utrwalać nabyte już umiejętności, takie kompetencje nazywane są strefą aktualnego rozwoju. Dlatego tak bardzo ważna jest rola nauczyciela, który musi umiejętnie dopasować działania edukacyjne do sfery rozwojowej dziecka, by nie dawać mu np. zbyt prostych lub zbyt trudnych do wykonania zadań, które zniechęca do dalszej pracy i poszukiwań8.
Program ten jest warty uwagi, ponieważ zamiast uczyć dziecko odtwarzania zapamiętanych informacji, uczy samodzielnego myślenia i szybkiego nabywania wiedzy. Wykorzystuje posiadane przez dziecko umiejętności do rozwijania obecnych i nabywania nowych zdolności. Rozwija umiejętności, które będą przydatne dziecku a podstawowym jego założeniem jest praca w grupie, dzięki której dziecko ma możliwość poszerzania swoich horyzontów. Dzieci pracując tą metodą pobudzają się wzajemnie do poszukiwania nowych, bardzo różnorodnych rozwiązań. Podczas pracy grupowej zachodzi jeszcze jeden ważny proces – dziecko przechodzi od myślenia o sobie, jako jedynym centrum zainteresowania do myślenia o sobie, jako ważnym elemencie całej społeczności. Projekt ten wzmacnia poczucie wartości dziecka gdyż nauczyciel utwierdza je w tym, że każdy jego pomysł jest wartościowy, że jest ważnym i wyjątkowym uczestnikiem grupy, a to, co mówi jest ciekawe i potrzebne. Celem jest budowanie trwałych fundamentów dających podstawy solidnej i usystematyzowanej wiedzy, a ponadto uwzględnia on fakty, że, najszybszy rozwój mózgu człowieka następuje do 6 roku życia, dlatego dziecko może w tym czasie rozwinąć większość swoich zdolności, od których będzie zależała jego nauka w późniejszym życiu.
Literatura:
Filipiak E., O implikacjach edukacyjnych koncepcji L. Wygotskiego, Edukacja nr 4/ 2003.
Adamek I., Wspieranie rozwoju dziecka, Implikacje teorii Wygotskiego w praktyce, Życie Szkoły nr 2/2006.
Cole M., Strefa najbliższego rozwoju: tam, gdzie kultura i poznanie tworzą się wzajemnie, [w:] A. Brzezińska, G. Lutomski (red.) Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów, Warszawa 1994.
Brzezińska A., Refleksja w działalności nauczyciela, Studia Edukacyjne nr 3/1997.
Brzezińska A., Współczesne ujęcie gotowości szkolnej, [w:] W. Brejnak (red.), O pomyślny start ucznia w szkole, Warszawa 2002.
E. Filipiak, O implikacjach edukacyjnych koncepcji L. Wygotskiego, Edukacja nr 4/ 2003, s. 43.↩
I. Adamek, Wspieranie rozwoju dziecka, Implikacje teorii Wygotskiego w praktyce, Życie Szkoły nr 2/2006, s.5.↩
I. Adamek, Wspieranie rozwoju dziecka, Implikacje teorii Wygotskiego w praktyce, Życie Szkoły nr 2/2006, s.6.↩
M. Cole, Strefa najbliższego rozwoju: tam, gdzie kultura i poznanie tworzą się wzajemnie, [w:] A. Brzezińska, G. Lutomski (red.) Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów, Warszawa 1994, s. 68.↩
A. Brzezińska, Refleksja w działalności nauczyciela, Studia Edukacyjne nr 3/1997, s. 26.↩
A. Brzezińska, Refleksja w działalności nauczyciela, Studia Edukacyjne nr 3/1997, s. 29.↩
A. Brzezińska, Współczesne ujęcie gotowości szkolnej, [w:] W. Brejnak (red.), O pomyślny start ucznia w szkole, Warszawa 2002, s. 136.↩
E. Filipiak, O implikacjach edukacyjnych koncepcji L. Wygotskiego, Edukacja nr 4/ 2003, s. 45.↩