DUALIZM ONTOLOGICZNY: istnieją dwa rodzaje bytów.

U Platona: jeden z tych rodzajów (idee) jest “fundamentem”, “wzorcem” dla drugiego, tak więc powyższa etykieta nie jest

do końca trafna.

Platon: każdemu pojęciu ogólnemu przysługuje obiektywna rzeczywistość.

Odniesienia pojęć ogólnych to IDEE (formy). Idee nie są bytami fizycznymi ani psychicznymi.

Cechy Platońskich idei:

● bytowość w sensie pełnym;

● niecielesność;

● inteligibilność;

● niezmienność;

● jedność.

DUALIZM PSYCHOFIZYCZNY u Platona: dusza jest czymś istotnie innym od ciała.

Odchodząc od koncepcji Sokratesa, Platon nie redukował duszy tylko do tego, co rozumne.

Aspekty duszy:

● rozumny;

● impulsywny;

● pożądliwy.

(Niektóre) problemy teorii idei Platona:

● Wyjaśnienie stosunku idei do rzeczy;

● Problem “trzeciego człowieka”;

● Ustalenie, idee czego istnieją? (Np. idea błota?)

(Niektóre) związki koncepcji Platona z myślą poprzedników:

● Heraklitejska zmienność w sferze rzeczy;

● Eleacka niezmienność w sferze idei;

● za Anaksagorasem: rozumowa natura rzeczywistości.

Arystoteles:

Hylemorfizm – wszystkie rzeczy składają się z materii (możności) i formy (aktu, entelechii)

Stosunek duszy do ciała jest stosunkiem formy do materii

Dusza – inteligibilna zasada, która organizując ciało czyni je tym, czym być powinno

Dusza ma 3 aspekty: wegetatywny, zmysłowy, rozumny

Etyka: dobro jest celem wszelkiego dążenia; najwyższym dobrem: szczęście.

Czym ono jest? Dobrym wykonaniem funkcji swoistej człowieka, czyli: działaniem duszy zgodnie z rozumem

Cnoty: dianoetyczne (związane z rozumną częścią duszy) i etyczne (związane z podporządkowaniem działania rozumowi)

Cnoty nabywamy przez działanie. (A nie otrzymując wiedzę.)

Zasada złotego środka:

Każda cnota jest słuszną proporcją między dwiema skrajnościami (nadmiarem i niedostatkiem)

PRZESKAKUJEMY DO XVII WIEKU

Ważne czynniki:

● renesansowy postęp naukowy, matematyczna wizja świata;

● rezygnacja z doszukiwania się przyczyn celowych;

● mniejsze uzależnienie od teologii;

● odejście od łaciny jako obowiązującego języka akademickiego;

● odejście od wizji naukowca jako profesora akademickiego

Dwa ważne prądy myślowe: racjonalizm i empiryzm.

Racjonalizm: istnieją podstawowe prawdy rozumowe, których prawdziwość nie zależy od doświadczenia, a z których wydedukować można inne prawdy; prymat rozumu w zdobywaniu wiedzy

Empiryzm: wszystko, co w umyśle, musiało wcześniej być “w zmyśle”, czyli pochodzi z doświadczenia: prymat doświadczenia w zdobywaniu wiedzy

KARTEZJUSZ (1596-1650)

Cel: zdobycie wiedzy pewnej

Metoda: rozumowa. Niektóre zasady:

Poszukiwanie wiedzy pewnej trzeba zacząć od wątpienia (sceptycyzm metodyczny):

● w świadectwo zmysłów (bywa, że nas łudzą);

● w istnienie ciał (możemy śnić);

● w twierdzenia matematyki (może nas mamić jakiś potężny zwodziciel)

Co zostaje? “Cogito, ergo sum” (“Myślę, więc jestem.”)

Ale czym jestem ów “ja”? Rzeczą myślącą.

Substancja: “rzecz, która tak istnieje, że żadnej innej rzeczy nie potrzebuje do istnienia”

Dualizm psychofizyczny: istnieją substancje duchowe oraz cielesne

Atrybut substancji duchowej: myślenie (res cogitans)

Atrybut substancji cielesnej: rozciągłość (res extensa)

Problem związku umysłu z ciałem: czy, a jeśli tak, to w jaki sposób wpływają na siebie wzajemnie?

Kartezjusz: “ruch tchnień życiowych”; punkt styku jest w szyszynce. (Kapitulacja.)

NICOLAS MALEBRANCHE (1638 – 1715): przyczyny naturalne są przyczynami “okazjonalnymi” - działają tylko dzięki woli Boga

Okazjonalizm: jest związek umysłu z ciałem, ale oddziaływanie przyczynowe

za każdym razem zachodzi wyłącznie za sprawą woli Boga

BARUCH SPINOZA (1632-1677)

Główne dzieło: Etyka porządkiem geometrycznym wywiedziona.

“Znajomość skutku zależy od znajomości przyczyny i obejmuje ją w sobie.”

Substancja: “To, co istnieje samo w sobie i pojmowane jest samo przez siebie, czyli to, czego pojęcie nie wymaga pojęcia innej rzeczy, za pomocą którego musiałoby być utworzone.”

Monizm: jest jedna substancja (czyli Bóg, czyli przyroda – panteizm)

My, ludzie, poznajemy dwa atrybuty tej substancji, czyli myślenie oraz rozciągłość. Problem stosunku umysłu do ciała znika – ich związek jest oczywisty, skoro są one związane z atrybutami tej samej substancji

GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ (1646-1716)

Dwa typy prawd:
● rozumowe: są konieczne, a rządzi nimi zasada sprzeczności;

● faktyczne: są przygodne, a rządzi nimi zasada racji dostatecznej

Prawdom faktycznym można bez sprzeczności zaprzeczyć; ich negacja jest niesprzeczna, czyli (wg. Leibniza) możliwa

Zasada racji dostatecznej: dla każdej prawdy faktycznej musi być wystarczający powód, dla którego jest tak, jak ta prawda głosi

Zasada tożsamości nieodróżnialnych: jeśli dwa przedmioty mają dokładnie te same cechy, to są tym samym przedmiotem

(Zatem substancja rozumiana jako “czysty podmiot cech” musiałaby być tylko jedna!)

Substancja ma być tym, co w przypadku zmieniających się cech przedmiotu decyduje o tym, że to nadal ten sam przedmiot. Mamy np. nieprzerwane doświadczenie samotożsamości

Substancja to podmiot zawierający w sobie potencjalnie wszystkie swoje orzeczenia.

Skoro są substancje złożone, są też substancje proste: monady

Niektóre z cech przypisywanych przez Leibniza monadom:
● są niepodzielne, brak im kształtu i rozciągłości;

● jest ich nieskończenie wiele;

● wszystkie różnią się od siebie;

● każda posiada wewnętrzną tendencję do samorozwoju – entelechię, zasadę

aktywności;

● wszystkie zmieniają się w harmonii wprzód ustanowionej przez Boga;

● każda jest odbiciem całego wszechświata

Harmonia przedustawna:

“Związek duszy i ciała, a nawet działanie jednej substancji na inną, polega jedynie na tej doskonałej wzajemnej zgodności, celowo ustanowionej przez porządek pierwszego stworzenia, mocą którego każda substancja – stosując się do własnych praw – jest dostrojona do wymogów innych substancji, tak że działania jednej następują po lub towarzyszą działaniu czy zmianie innej.”

Bóg: zegarmistrz

Dusza / ciało: zegary zsynchronizowane przez Boga, później chodzące bez

regulacji

Percepcja: “wewnętrzny stan monady przedstawiający rzeczy zewnętrzne.”
Apercepcja: “świadomość, refleksyjne poznanie tego stanu.”

Podsumowanie nowożytnych, racjonalistycznych stanowisk w kwestii związku umysłu z ciałem:

Kartezjusz	Malebranche	Spinoza	Leibniz
dualizm	dualizm	monizm	pluralizm
interakcjonizm	okazjonalizm	problem nie istnieje	harmonia przedustawna

NOWOŻYTNI EMPIRYŚCI: JOHN LOCKE (1632-1704)

Idea - “wszelka rzecz, która może być przedmiotem myśli”.

Przeczył koncepcji idei wrodzonych.

“Skąd bierze się w umyśle cały materiał dla rozumu i wiedzy? Odpowiadam: z doświadczenia; na nim oparta jest cała nasza wiedza i z niego ostatecznie się wyprowadza.”

Dwojakie źródło:

● wrażenia zmysłowe;

● refleksja (postrzeganie czynności własnego umysłu).

Idee:

● proste: umysł je tylko odbiera;

● złożone: umysł konstruuje je z idei prostych.

Wszystkie idee złożone (nawet idee przestrzeni, czasu, nieskończoności) pochodzą z idei prostych.

Odróżnienie idei oraz cech:

“Cokolwiek umysł postrzega w sobie, czyli co stanowi bezpośredni przedmiot postrzegania, myślenia lub rozumienia, nazywam ideą; zdolność wytwarzania w naszym umyśle jakiejś idei nazywam cechą przedmiotu, w którym tkwi ta zdolność”.

Cechy:

● pierwotne: nieodłącznie towarzyszą rzeczom (kształt, ruch, liczba, rozciągłość);

● wtórne: “zdolności wywoływania w nas różnych wrażeń dzięki cechom pierwotnym” (kolory, dźwięki, smaki, zapachy).

Reprezentacjonistyczna koncepcja poznania: rzeczy poznajemy nie bezpośrednio, lecz za pośrednictwem idei.

Idee – znaki rzeczy (naturalne). Słowa – zmysłowe znaki idei (konwencjonalne).

Nazwy ogólne są znakami ogólnych idei abstrakcyjnych.

(Ogólne) idee abstrakcyjne.

“Idee stają się ogólne przez to, że się od nich oddziela okoliczności miejsca i czasu, jak również wszelkie inne idee, które

mogłyby je ograniczać do tej lub innej rzeczy poszczególnej.”

GEORGE BERKELEY (1685-1753)

Źródłem pomyłek w filozofii jest właśnie koncepcja abstrakcyjnych idei ogólnych.

Przykład rzekomej idei abstrakcyjnej: idea substancji materialnej.

Przedmioty poznania ludzkiego:

● idee “aktualnie wyryte w zmysłach”;

● idee, które “postrzegamy, gdy zatrzymujemy uwagę na uczuciach i czynnościach umysłu”;

● idee “ukształtowane z pomocą pamięci i wyobraźni” z idei powyższych dwóch typów.

“Ponieważ zauważono, iż niektóre idee towarzyszą sobie wzajemnie, doszło do tego, iż oznaczono je jedną nazwą, a tym sa-

mym uznano je za jedną rzecz. Tak na przykład zaobserwowawszy, że pewna barwa, smak, zapach, kształt i spoistość występują razem, uznano je za jedną oddzielną rzecz i oznaczono nazwą 'jabłko'.”

Rzeczy – zespoły idei. Oprócz idei istnieje oczywiście to, co idee spostrzega, czyli duchy (umysły, dusze).

Oczywiste, że idee “nie mogą istnieć inaczej, jak tylko w umyśle, który je postrzega.” “Ich esse to percipi” - istnieć to być postrzeganym.

Rzeczy realne - “idee wyryte na zmysłach przez Twórcę przyrody”.

Substancje materialne nie istnieją, ale istnieją duchy, “to, co myśli, chce i postrzega” - często mówi się, że wg Berkeleya istnieją substancje duchowe.

Koncepcja Berkeleya nie jest reprezentacjonistyczna: idee nie są elementem pośredniczącym między nami a rzeczami; idee to są rzeczy.

DAVID HUME (1711-1776)

Wszystkie treści umysłu (czyli percepcje) pochodzą z doświadczenia.

Są dwa typy percepcji:

● impresje (bezpośrednie dane doświadczenia; wrażenia);

● idee (zazwyczaj: kopie impresji uzyskane drogą myślenia / rozumowania)

Zarówno impresje, jak i idee mogą być proste oraz złożone.

Jedne i drugie mogą być zmysłowe lub refleksywne.

Cała nasza wiedza ostatecznie pochodzi z impresji.

Główne zadanie: “skoro podejrzewamy, że jakiś termin filozoficzny bywa używany bez znaczenia, czyli idei (co zbyt często

się dzieje), pozostaje nam tylko zbadać, z jakiej impresji wywodzi się owa rzekoma idea. Jeśli zaś żadnej impresji nie da się

wskazać, potwierdzi to słuszność naszych podejrzeń.”

Umysł zazwyczaj działa zgodnie z pewnymi ogólnymi zasadami kojarzenia idei. Trzy właśności, które decydują o tym, że naturalnie przechodzimy od jednej idei do drugiej to:

● podobieństwo;

● styczność czasoprzestrzenna;

● związek przyczynowo-skutkowy.

Pierwsza “ofiara”: idea substancji.

Nie ostaje się nawet substancja duchowa:

Przedmioty badania ludzkiego:

● stosunki między ideami;

● fakty.

Sądami o stosunkach między ideami rządzi zasada sprzeczności.
Nasze rozumowania dotyczące faktów wychodzące poza impresje naszych zmysłów (np. przewidywania) opierają się na stosunku przyczyny i skutku. Ale z jakiej impresji pochodzi idea przyczynowości?

“Tylko z doświadczenia możemy wywnioskować o istnieniu jakiejś rzeczy na podstawie innej.”

Obserwujemy ciągle powtarzające się następstwo dwóch rzeczy.

“Zgodnie z tym doświadczeniem można zdefiniować przyczynę jako przedmiot, po którym następuje przedmiot inny, przy czym po wszystkich przedmiotach podobnych do pierwszego następują przedmioty podobne do drugiego; albo innymi słowy: gdyby nie było przedmiotu pierwszego, drugi nie mógłby istnieć.”

Ale wszystkie nasze sądy przyczynowe i przewidywania opierają się na milczącym założeniu podobieństwa przyszłości do przeszłości! “To założenie, że przyszłość podobna jest do przeszłości, nie jest oparte na żadnych argumentach, lecz wywodzi się całkowicie z nawyku, który sprawia, że oczekujemy na przyszłość takiego samego biegu rzeczy, do jakiegośmy byli nawykli.”

(Hume wskazuje na psychologiczne źródło idei przyczynowości.)

Sceptycym: umysłowi dane są tylko percepcje i niemożliwe jest posiadanie jakiegokolwiek doświadczenia dotyczącego ich związku z przedmiotami.

STOICYZM I STAROŻYTNY SCEPTYCYZM

Stoicyzm: ruch filozoficzny wywodzący się od Zenona z Kition (336-296), wpływowy jeszcze w czasach myślicieli rzymskich (Seneka, Epiktet, Marek Aureliusz).

U stoików widoczne są pewne elementy racjonalistyczne.

Sofiści: rzeczywistość jest taka, jaka się nam przedstawia.

Stoicy: nie; tylko niektóre dane są godne zaufania, te pochodzące z poznań kataleptycznych (jasnych i wyraźnych, podobnie jak u Kartezjusza).

Wg stoików świat ma naturę rozumową; Bóg jest twórczym logosem wypełniającym cały świat (panteizm, podobnie jak

u Spinozy).

Etyka stoicka: cnota, czyli działanie zgodne z naturą, czyli rozumem, jest warunkiem koniecznym i wystarczającym do osiągnięcia szczęścia.

Sens jest troszczyć się wyłącznie o to, co od nas zależy, a takie są właściwie tylko nasze stany psychiczne.

Marek Aureliusz: “Co jest poza moim umysłem, nie ma żadnego wpływu na mój umysł. Zrozum to, a odzyskasz na stałe spokój.”

Sceptycyzm: od IV w. p.n.e. (Pirron z Elidy, Tymon z Flius) aż do II w. n. e. (Agryppa, Sekstus Empiryk).

Wg sceptyków nie istnieje kryterium odróżniania prawdy od fałszu: z każdym z dwóch sądów sprzecznych przemawiają równie silne racje (zasada izostenii).

IMMANUEL KANT (1724-1804)

Główne dzieła:

Krytyka czystego rozumu (1781);

Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która mogłaby wystąpić jako nauka;

Uzasadnienie metafizyki moralności;

Krytyka praktycznego rozumu;

Krytyka władzy sądzenia.

Kontekst oświeceniowy: postępy matematyki i przyrodoznawstwa.

Ale w człowieku tkwi nieusuwalna potrzeba rozważania kwestii metafizycznych (Bóg, wolność,

dusza): jak to się stało, że metafizyka nie odniosła podobnych sukcesów? Czy możliwa jest metafizyka jako nauka?

„Wszelkie nasze poznanie zaczyna się wraz z doświadczeniem, ale nie całe poznanie wypływa z doświadczenia”.

W każdym doświadczeniu obecne są czynniki aprioryczne (niepochodzące z doświadczenia).

„Zła” metafizyka powstaje, gdy tych pojęć staramy się użyć do wykraczania poza doświadczenie, odnosząc się do obiektów ponadzmysłowych. Tę władzę rozumu należy poddać krytyce.

„Krytyka czystego rozumu” to „krytyka samej władzy rozumu w odniesieniu do wszelkich poznań, do których by rozum mógł dążyć niezależnie od wszelkiego doświadczenia”.

Badanie transcendentalne: badanie warunków poznawania przedmiotów, które to warunki zawarte są w ludzkim podmiocie.

Warunki poznania mogą być:

1) empiryczne – np. dobre oświetlenie itp.;

2) czyste, czyli nieempiryczne: te interesują Kanta.

Analogicznie, Kanta interesuje aprioryczność bezwzględna: to, co jest warunkiem każdego doświadczenia.

Aby metafizyka była możliwa, musi być możliwe poznanie a priori. „Konieczność i ścisła ogólność to znamiona poznania a priori.”

Wg Kanta są przykłady wiedzy a priori: cała matematyka i np. stwierdzenie „Każda zmiana ma swoją przyczynę”. Czy metafizyka może dostarczyć takiej wiedzy? Trzeba zbadać, jak możliwa jest wiedza a priori.

Dwa podziały sądów:

1) a) analityczne: takie, w przypadku których to, co w orzeczeniu, zawiera się w tym, co w podmiocie (funkcja wyjaśniająca);

b) syntetyczne: rozszerzające nasze poznanie.

2) a) a priori;

b) a posteriori: oparte na doświadczeniu.

Oczywiście, że istnieją sądy analityczne a priori i syntetyczne a posteriori. Wg Kanta istnieją sądy syntetyczne a priori - znajdziemy je w matematyce i przyrodoznawstwie. Zatem należy spytać: jak możliwa jest czysta matematyka/przyrodoznawstwo?

„Przewrót kopernikański”:

„Dotychczas przyjmowano, że wszelkie nasze poznanie musi się dostosowywać do przedmiotów.

Lecz wszelkie próby, by o nich przy pomocy pojęć orzec coś, co by poszerzyło poznanie nasze, obracały się przy takim założeniu wniwecz. Spróbujmy więc raz, czy się nam lepiej nie powiedzie przy rozwiązywaniu zadań metafizyki, jeśli przyjmiemy, że to przedmioty muszą się dostosowywać do naszego poznania. Zgadza się to już lepiej z wymaganą możliwością poznania ich a priori, które ma coś ustalić o przedmiotach, zanim nam są one dane.”

Przedmioty naszego poznania należy odróżnić od rzeczy samych w sobie.

Poznanie przedmiotu możliwe jest przez jego „ogląd”, przedstawienie w „naoczności”.

„Istnieją dwa pnie ludzkiego poznania: mianowicie zmysłowość i intelekt. Przez pierwszą z nich przedmioty są nam dane, przez drugi pomyślane.”

To, co dane, jest już dane w apriorycznych formach czasu i przestrzeni. Funkcja intelektu: syntetyzowanie danych zmysłowości.

Zmysłowość to coś w rodzaju „odbiorczości”: „zdolność uzyskiwania przedstawień przedmiotów dzięki pochodzącym od nich pobudzeniom.”

Przedmiot naoczności zmysłowej, czyli zjawisko, ma składnik materialny (to, co „wrażeniowe”) i formalny (ukształtowanie czasowe (w przypadku zjawisk jawiących się jako zjawiska wewnętrzne) lub czasoprzestrzenne).

Są dwie formy naoczności: czas i przestrzeń.

Jak zatem jest możliwa matematyka jako dochodząca do sądów syntetycznych a priori? Dlaczego rzeczywistość, którą poznajemy zawsze zgadza się z twierdzeniami geometrów?

Właśnie dlatego, że u podstaw geometrii leży przestrzeń jako aprioryczna forma naoczności, w której dane są wszystkie doświadczane przez nas przedmioty.

Intelekt syntetyzuje różnorodność zjawisk dzięki apriorycznym pojęciom; te czyste pojęcia intelektu to inaczej kategorie.

„Intelekt można przedstawić jako zdolność wydawania sądów.” Każdy sąd to jakaś pojęciowa synteza – zjednoczenie różnych przedstawień tak, by stanowiły jedno poznanie.

Zatem kategorii jest tyle, ile sposobów sądzenia (możliwych form sądów). (Wg Kanta dwanaście.)

Kategorie to konieczne warunki tego, by przedmioty były pomyślane, czyli konieczne warunki jakiegokolwiek doświadczenia. Dlaczego?

Klucz: pojęcie apercepcji. U Leibniza była to świadomość aktu przedstawiania sobie rzeczy zewnętrznych.

Apercepcja empiryczna: uprzytomnienie sobie, że dany stan psychiczny jest „mój”. Jak to uogólnić na poziom „czysty”?

Kategorie odnoszą się do przedmiotów, gdyż przedmioty, by w ogóle być przedmiotami, muszą się do nich dostosowywać.

Wg Kanta „świadomość własnego istnienia jest zarazem świadomością istnienia rzeczy poza mną” (a zatem przeczy on Kartezjuszowi).

Nie mamy bezpośredniego doświadczenia naszego „ja”; zawsze doświadczamy nas samych jako przedstawiających sobie inne rzeczy. Co zatem z metafizyką? Rozum (Vernunft; intelekt to Verstand) wykazuje naturalne dążenie do tego, by dopełnić syntezy dokonywanej przez intelekt. Tworzy zatem idee transcendentalne:

1) duszy jako trwałego podmiotu substancjalnego (dopełnia syntezę czystej apercepcji);

2) kosmosu (świata) jako całości przyczynowo powiązanych zjawisk;

3) Boga jako warunku możliwości wszystkiego, co da się pomyśleć.

Te idee mają ważne funkcje regulatywne, wspierając wg Kanta starania psychologii i innych nauk.

Ale zagadnień związanych z tymi ideami nie da się rozwijać jako nauk – musiałoby się do dziać

za pomocą kategorii intelektu, a te stosują się wyłącznie do tego, co dane w doświadczeniu!

Zatem: metafizyka jako nauka nie jest możliwa.

Szkic etycznych poglądów Kanta:

Jedyną rzeczą dobrą bezwzględnie i bez ograniczeń jest dobra wola, czyli taka, która działa w imię obowiązku, co znaczy, że jej działanie wynika z poszanowania prawa moralnego.

Cel Kanta: nie zbudowanie systemu konkretnych zasad etycznych, ale odkrycie apriorycznej zasady prawa moralnego.

Tą zasadą jest tzw. imperatyw kategoryczny:

„Postępuj tylko wedle takiej maksymy, co do której mógłbyś równocześnie chcieć, by stała się prawem powszechnym.”

Uwaga: to zupełnie co innego niż „postępuj wobec innych tak, jakbyś chciał, by postępowali wobec ciebie”!

IDEALIZM NIEMIECKI: J. FICHTE, F. SCHELLING, G. HEGEL

Krytyka Kanta za „dogmatyczne” pozostawienie pojęcia rzeczy samej w sobie.

Jeśli ją usuniemy, cały świat okaże się być produktem myśli, oczywiście nie ludzkiego umysłu, ale myśli / rozumu absolutnego.

Świat poznaje samego siebie poprzez ludzki umysł. Filozofia to samowiedza absolutu.

GEORG W.F. HEGEL (1770-1831)

Główne dzieła:

Fenomenologia ducha (1807)

Nauka logiki (1812-16)

„Absolut ma być skonstruowany dla świadomości: takie jest zadanie filozofii”.

Absolut to tożsamość w zróżnicowaniu. To całość rzeczywistości. Filozofia zajmuje się prawdą, a „prawda jest całością”.

„(...) cała rzecz sprowadza się do tego, by prawdę ująć (...) również jako podmiot”.

Skoro zatem Absolut ma być całością, i podmiotem, to co jest przedmiotem? Zostaje tylko on sam.

Absolut to myśl myśląca samą siebie. To Duch, samoświadomy podmiot, proces autorefleksji: dochodzi do poznania samego siebie w ludzkim duchu i przez niego. Świat to konieczny proces, w którym urzeczywistnia się nieskończony rozum.

Zadanie filozofii: ukazać systematycznie ten ruch

rozumu.

Życie Absolutu ma 3 fazy: faza logicznej idei, faza przyrody, faza ducha, którym odpowiadają 3 części filozofii: logika (bada „Absolut w sobie), filozofia przyrody (Absolut „dla siebie”) i filozofia ducha („w sobie i dla siebie”).

Filozofia musi pokazać ruch pojęcia. Technika: teza, antyteza, synteza. Wskazanie wykluczających się przeciwieństw, a następnie ich utrzymanie w jedności na wyższym poziomie.

Przykład: początek Nauki logiki. Teza i antyteza: byt i niebyt. Synteza: stawanie się.

Fenomenologia ducha: historia rozwoju ducha.

3 fazy: świadomość, samoświadomość, rozum, od bezkrytycznego ujmowania zmysłowych przedmiotów aż do uznania podmiotowości w sobie i w innych poprzez uprzytomnienie sobie istnienia w skończonych jaźniach ogólnego, nieskończonego ducha.

W fazie świadomości podmiot uświadamia sobie przedmiot jako zewnętrzny i inny od siebie samego.

W fazie samoświadomości podmiot widzi siebie jako skończoną jaźń, a w ostatniej fazie rozumu widzi przyrodę jako przedmiotowy wyraz nieskończonego ducha, z którym sam jest zjednoczony.

Rozwój ten jest wielostopniowy: Hegel rekonstruuje historię cywilizacji pokazując każdą epokę jako etap na drodze ducha do uzyskania świadomości swej wolności.

Duch świata, Weltgeist, uzyskuje świadomość w procesie dziejów powszechnych, w umyśle człowieka. Jednostki rozwoju: narody.

Każdy duch narodowy ucieleśniony w państwie to moment w życiu Weltgeist, który jest rezultatem oddziaływań między duchami narodowymi.

W każdej epoce jeden naród jest wyróżniony:

4 epoki / ludy przewodnie:

1) Wschód: człowiek tej epoki nie był świadomy, że wolny jest człowiek jako taki, ale że wolny jest jeden człowiek, despota;

2) Grecja: wolni niektórzy (obywatele);

3) Rzym: tu chrześcijaństwo wprowadza pomysł, iż człowiek jako taki jest wolny;

4) Ludy germańskie: pod wpływem chrześcijaństwa dochodzą do pewnego przekonania o wolności człowieka.

Duch świata w „chytrości rozumu” wykorzystuje pewne jednostki do swoich celów (Juliusz Cezar, Napoleon).

Hegel: ostatni wielki system filozofii.

Koniec wielkich, metafizycznych, wszechogarniających systemów pretendujących do miana uniwersalności.

Konsekwencjalizm: wartość etyczna czynu zależy tylko od jego skutków.

Wariant: utylitaryzm (J. Bentham, J.St. Mill)

Dla wartości etycznej istotna jest użyteczność czynu: zwiększanie / maksymalizacja sumy powszechnego szczęścia.

Pierwotnie: hedonizm (istotna dla oceny jest maksymalizacji przyjemności i unikanie bólu); później bardziej skomplikowane koncepcje odwołujące się do różnych dóbr.

Niektóre problemy utylitaryzmu:

- skutki rzeczywiste / domniemane?

- jeśli rzeczywiste, to które?

- kontrintuicyjne wnioski:

1) niektóre intuicyjnie złe czyny utylitaryzm uzna za dobre moralnie (przykład przeszczepu);

2) niektóre intuicyjnie neutralne moralnie czyny uzna za niemoralne (przykład kupna butów i pomocy chorym)