Stres - podstawowe ujęcia
1. Stres jako czynnik zewnętrzny (bodziec, zdarzenie).
2. Stres jako forma uogólnionej reakcji człowieka.
3. Stres jako forma relacji (interakcji) pomiędzy podmiotem a otoczeniem.
Stresor – wszystko to, co stawia przed nami jakieś wymagania. Stresory to źródła stresu.
Reakcja stresowa – odpowiedź organizmu na działanie stresora.
Sytuacja rodzinna
Praca
Stan zdrowia
Poważne zmiany, dotykające dużą liczbę osób (kataklizmy, wojny, zmiany społeczno – ustrojowe)
Poważne zmiany dotykające jedną lub kilka osób
Codzienne trudności
Stres utożsamiany z sytuacją trudną.
Zdarzenia rozumiane jako trudne sytuacje same z siebie wzbudzają stan napięcia i zdenerwowania, a różni ludzie reagują podobnie na dany bodziec.
Skala Ponownego Przystosowania Społecznego (SRRS)
T. Holmes’a i R. Rahe’a
43 sytuacje powszechnie odczuwane jako stresujące, ponieważ wymagają psychicznego przystosowania się i potencjalnie wpływają na pojawienie się chorób
Zarówno pozytywne jak i negatywne - prowokują do zmian w indywidualnych przyzwyczajeniach i tworzenia wzorców radzenia sobie ze stresem, których nie ma w codziennym repertuarze
Pomiar stresu za pomocą tej skali nie uwzględnia subiektywnej oceny doświadczanych zdarzeń.
Nie tylko poważne wydarzenia życiowe ale także codzienne troski i utrapienia takie jak nadmierny hałas, wymagania przełożonych, prowadzenie domu, rosnące ceny są źródłem stresu - Skala utrapień (117 opisów codziennych wydarzeń uznawanych za przykre) i Skala radości (135 wydarzeń uznawanych za pozytywne) Lazarusa.
Wykazano słabą zależność wydarzeń pozytywnych ze zdrowiem – funkcja ochronna tych wydarzeń nie jest tak istotna jak przypuszczano.
Stres to stan pogotowia organizmu, spełniający funkcje adaptacyjne (reakcja walki/ucieczki) (W.Cannon)
Stres rozumiany jako niespecyficzna reakcja organizmu na bodziec (wszelkie wymagania stawiane jednostce przez otoczenie) (H.Selye)
Pojawienie się szkodliwych czynników i ich działanie przez dłuższy czas wywoła Ogólny Zespół Adaptacyjny (General Adaptation Syndrom – GAS)
Fazy GAS:
Stadium reakcji alarmowej.
Stadium odporności.
Stadium wyczerpania
W miarę wzrostu pobudzenia (aktywacji) wzrasta sprawność działania do momentu przekroczenia progu odporności stresowej. Jeśli pobudzenie dalej rośnie, sprawność i adekwatność działań spada.
W fazie mobilizacji człowiek w pełni wykorzystuje swoje potencjalne możliwości-jest najbardziej twórczy, pomysłowy, sprawny w działaniu. Pobudzenie można w pewnej mierze kontrolować
Kryterium ilościowe:
Stres przeciążenia (nadmiar stymulacji).
Stres niedociążenia (niedosyt stymulacji, np. nuda).
Kryterium jakościowe:
Dystres (zły stres) – reakcja na stresory niosące cierpienie i dezintegracje.
Eustres (dobry stres) – reakcja na stresory motywujące do wysiłku i osiągnięć życiowych.
Poznawcza koncepcja stresu R.S. Lazarusa
Stres to rodzaj relacji, określenia stopnia równowagi (lub jej braku) między wymaganiami a możliwością sprostania im bez nadmiernych lub destrukcyjnych kosztów.
Człowiek i środowisko pozostają w dynamicznym związku, wzajemnie na siebie oddziałując.
O tym czy relacja jest stresowa decyduje subiektywna ocena jej znaczenia, dokonywana przez osobę (ocena poznawcza), a nie obiektywne właściwości sytuacji.
Nikt oprócz samego podmiotu w danej sytuacji nie może określić czy mamy do czynienia ze stresem czy nie.
Radzenie sobie to odpowiedź na psychologiczne i środowiskowe (czyli wewnętrzne i zewnętrzne) wymogi konkretnej sytuacji stresowej.
Poszukuje ogólnych zasad kierujących celowym zachowaniem człowieka.
Przeciwstawia się paradygmatowi Lazarusa (paradygmat poznawczy) nawiązując do interdyscyplinarnego kontekstu stresu. Postuluje kolektywistyczny charakter radzenia sobie uznając, że zjawisko stresu i jego opanowywania dotyczy jednostki będącej częścią szerszych systemów: rodziny, grup społecznych i narodu.
Głównym celem aktywności człowieka jest uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych obiektów, czyli zasobów.
Zasoby to:
Przedmioty
Warunki, np. stała praca, dobre małżeństwo
Zasoby osobiste, np. umiejętności interpersonalne, poczucie skuteczności
Zasoby energetyczne, np. pieniądze, zdrowie, wiedza
Hobfoll krytykuje uznanie subiektywnej oceny za kryterium wystąpienia stresu.
Rozpoznanie stresu może nastąpić tylko wtedy, gdy zachodzą obiektywne okoliczności:
Zagrożenie utratą zasobów
Faktyczna utrata zasobów
Brak zysków w następstwie zainwestowania zasobów
Stres – wewnętrzny stan jednostki zdeterminowany przez percepcję tych okoliczności.
Źródłem stresu jest zagrażające lub zaistniałe zakłócenie równowagi w wymianie zasobów między jednostką a otoczeniem.
Gospodarka zasobami obejmuje spiralę zysków i strat.
Utrata zasobów nieproporcjonalnie dotkliwsza niż odczuwany zysk
Ludzie, którym brakuje zasobów są bardziej podatni na ich utratę, a także początkowa strata powoduje uruchomienie spirali strat. Osoby takie są pozbawione zasobów, które mogłyby być zainwestowane po początkowej stracie, w celu odwrócenia sytuacji i uruchomienia spirali zysków.
Załamanie zdrowia – rezultat wyczerpania się zasobów odpornościowych wydatkowanych w procesie długotrwałego radzenia sobie ze stresem psychologicznym.
Odporność na stresor – fakt niereagowania pobudzeniem, mimo, że człowiek jest w sytuacji obiektywnie trudnej (niska reaktywność)
Czynniki wpływające na ten rodzaj odporności:
cechy układu nerwowego (temperament)
doświadczenie osobiste – powtarzalność stresora powoduje oswojenie się z nim i emocjonalne odwrażliwienie, nabywamy wprawy w pokonywaniu go.
Odporność na stres – zdolność do utrzymywania pożądanego kierunku, sprawności i poziomu organizacji zachowania, pomimo występowania pobudzenia emocjonalnego
Czynniki wpływające na ten rodzaj odporności:
typ układu nerwowego (temperament),
stan zdrowia
rodzaj motywacji występującej w stanie stresu (nastawienie na sukces-stres rozumiany jako wyzwanie vs na unikanie porażki-stres rozumiany jako zagrożenie)
samoocena i samoakceptacja
Radzenie sobie, gdy sytuacja stresowa już zaistniała(reaktywne):
Mechanizmy obronne osobowości – nieświadome zniekształcanie rzeczywistości, tak aby w niepomyślnej sytuacji możliwe było uniknięcie przykrych emocji i uchronienie samooceny przed obniżeniem.
Ukierunkowane na problem – koncentracja na poprawie niekorzystnej relacji wymagań do możliwości.
Ukierunkowane na emocje – obniżanie napięcia i innych przykrych doznań emocjonalnych.
Skoncentrowane na unikaniu, np. zaprzeczanie chorobie lub zagrożeniu.
Skoncentrowane na znaczeniu – stosowanie strategii poznawczych umożliwiających nadawanie znaczenia np. chorobie, chronicznemu stresowi nie dającemu się kontrolować.
Poszukiwanie wsparcia społecznego.
Religijne radzenie sobie – modlitwa o zdrowie, delegowanie na Boga odpowiedzialności za wyzdrowienie, itp.
Wykorzystujące emocje „pozytywne”.
Bezpośrednie działanie sprzyja emocjom pozytywnym, akceptacja łagodzi negatywne.
Istnieje również pogląd, że niekiedy zaniechanie aktywności i tolerowanie źródła stresu może być dla podmiotu bardziej korzystne i adaptacyjne niż podejmowanie radzenia sobie.
2. Radzenie sobie zorientowane na przyszłość (proaktywne):
Antycypacyjne – ukierunkowane na nieuchronne wydarzenie, które ma nastąpić w niedalekiej przyszłości i jest związane z ryzykiem krzywdy lub utraty.
Prewencyjne – dotyczy krytycznego wydarzenia w bardzo odległej przyszłości, które może zajść z jakimś prawdopodobieństwem i polega na gromadzeniu zasobów mogących zmniejszyć skutki przyszłych wydarzeń stresowych.
Proaktywne – wiąże się z przyszłymi wyzwaniami, polega na gromadzeniu zasobów ułatwiających wykorzystanie przyszłych szans (np. zdrowy styl życia).