Pojęcie kosztu jako istotnego elementu procesu decyzyjnego
Wstęp
Koszty stanowią przedmiot zainteresowania zarówno rachunkowości finansowej i zarządczej ze względu na dwa powody. Pierwszym z nich jest to, że koszty powstają wewnątrz przedsiębiorstwa. Natomiast drugim powodem jest to, iż na koszty można oddziaływać, kształtować je oraz minimalizować, czego nie można robić z przychodami, które kreowane są przez rynek. Koszty mają charakter pierwotny w porównaniu do przychodów, czyli występują zawsze w przedsiębiorstwie, a przychody nie koniecznie. Mają również charakter zwrotny, tzn. ponosimy koszty z nadzieją na uzyskanie przyszłych korzyści ekonomicznych.
Poprzez koszt rozumiemy wyrażone w pieniądzu zużycie zasobów w związku z wytworzeniem i sprzedażą produktów oraz realizowaniem innych celów przedsiębiorstwa. Można wyróżnić cztery cechy kosztów na podstawie definicji tj. są wyrażone w pieniądzu, zostały poniesione na określony cel, wyrażają zużycie czynników/zasobów produkcji oraz są związane z normalną działalnością przedsiębiorstwa.
Koszty jako zużycie czynników produkcji muszą być wyrażone w pieniądzu. Oczywiście czynniki produkcji nie są mierzone jedynie za pomocą jednostek pieniężnych, ale również za pomocą innych metod takich jak miary naturalne.
Mierniki naturalne służą do pomiaru nakładów. Przez nakład rozumiemy wyrażone w jednostkach ilościowych celowe zużycie środków rzeczowych oraz wykorzystanie pracy żywej. Do jednostek ilościowych zaliczamy między innymi : sztuki, kilogramy, metry, roboczogodziny. Ilościowe jednostki miary charakteryzują się tym, że nie można za ich pomocą porównać ze sobą różnych czynników produkcji, dopiero przy zastosowaniu pieniężnych jednostek miary staje się to możliwe. W związku z tym nakłady wyrażone w pieniądzu to koszty.
Kosztem może być tylko zużycie dokonane w określonym celu. Jednak nie każde zużycie czynników produkcji może być zaliczone jako koszt. Celem ponoszenia kosztów jest uzyskanie przychodów, rozumiemy przez to wytwarzanie produktów w celu późniejszej ich sprzedaży, a więc generowania przychodów.
Do kosztów jako zużycie czynników produkcji zaliczamy m.in. materiały, energię, usługi obce, pracę ludzką, rzeczowy majątek trwały. Przy tym występuje wydatek poprzez który należy rozumieć rozchód środków pieniężnych, bez względu na cel ich poniesienia. Wydatkiem zatem będzie np. laptop, zakup materiałów do produkcji, zapłata raty podatku dochodowego, spłata raty kredytu. Nie każdy wydatek jest kosztem oraz nie każdy koszt jest wydatkiem.
Pojęcie kosztu łączy się z normalną działalnością przedsiębiorstwa polegającej na przynoszeniu określonych efektów gospodarczych. Jednak w przedsiębiorstwie występują również zdarzenia niepowtarzalne i nie ponoszone celowo, a skutki finansowe spowodowane tymi zdarzeniami nazywają się stratami.
Wyróżniamy dwie podstawowe kategorie kosztów:
Koszty związane z wydatkami oraz przyszłą i bieżącą wypłatą środków pieniężnych -wywołują one skutki bilansowe; dzielą się na operacje powodujące wzrost stanu produktów oraz operacje wywołujące zmniejszenie kapitału własnego spowodowane działaniami innymi niż wycofanie kapitału przez właścicieli.
Koszty utraconych możliwości - występują wtedy, kiedy spośród kilku możliwości wybieramy jedną z nich tracąc przy tym możliwe do osiągnięcia korzyści płynące z pozostałych.
Dla potrzeb ewidencji wyróżniamy następującą klasyfikację kosztów:
TABLICA 1
Klasyfikacja kosztów ze względu na potrzeby zarządzania (podejmowania decyzji i kontroli) jednostką gospodarczą.
| Kryteria podziału | Pozycje kosztów |
|---|---|
Stopień zależności od rozmiarów produkcji Stopień wykorzystania zdolności produkcyjne Istotność kosztów przy podejmowaniu decyzji Tryb ustalania kosztów Inne cele decyzyjne Cele i możliwości kontroli Związek kosztów z produktami pracy |
Koszty stałe Koszty zmienne Koszty stałe użyteczne Koszty stałe nieużyteczne Koszty istotne Koszty nieistotne Koszty ustalone ex ante Koszty ustalone in tempora Koszty ustalone ex post Koszty utraconych korzyści Koszty zapadłe Koszty uznaniowe Koszty kontrolowane Koszty niekontrolowane Koszty indywidualne Koszty wspólne |
Źródło: K. Czubakowska, W. Gabrusewicz, E. Nowak – Podstawy rachunkowości zarządczej. PWE, Warszawa, 2008, s. 43;
Ze względu na potrzeby podejmowania decyzji i kontroli wyróżniamy następującą klasyfikację kosztów:
Koszty istotne i nieistotne;
Koszty istotne, są to koszty przyszłe, które różnią się rodzajem lub wielkością w poszczególnych wariantach działania, mają wpływ na wybór decyzji. Są więc kosztami którymi możemy uniknąć
Koszty nieistotne, które nie mają wpływu na decyzję oraz na przyszłe warianty działania.
Koszty ustalone ex ante, in tempora, ex post;
Ustalone ex ante, dotyczą przyszłości, mają character kosztów przewidywalnych,
Ustalone In tempora, dotyczą bieżącego okresu, wynikają z bieżącej ewidencji księgowej,
Ustalone ex post, dotyczą okresu przeszłego, odzwierciedlają one podstawowe grupy kosztów w układzie rodzajowym, podmiotowym i przedmiotowym.
Koszty pośrednie i bezpośrednie;
Koszty pośrednie, nie można ich jednoznacznie przypisać do jednostki rozliczeniowej,
Koszty bezpośrednie, istnieje jednorazowe przypisanie do jednostki rozliczeniowej,
Jednym z ważniejszych kryteriów podziału kosztów w procesie decyzyjnym jest zachowanie się kosztów względem rozmiarów działalności przedsiębiorstwa. Dlatego też wprowadza się podział kosztów ze względu na stopień reagowania na zmiany wielkości produkcji :
Stałe – są to koszty które muszą zostać poniesione w danych warunkach a ich poziom jest niezależny od wielkości produkcji; są związane z warunkami działania jednostki( dzięki nim można wyznaczyć górną granicę wielkości produkcji) oraz upływem czasu, np. amortyzacja majątku trwałego, czynsze.
Zmienne- są to takie koszty które zmieniają się wraz ze zmianami rozmiarów produkcji, wraz ze wzrostem produkcji rośnie ich poziom i odwrotnie, gdy produkcja maleje one również maleją. Mają charakter:
Kosztów zmiennych proporcjonalnie- rosną w tym samym tempie co rozmiar produkcji, zalicza się np. koszty materiałów bezpośrednich, energii, koszty płacy. wskaźnik zmienności tych kosztów jest zawsze równy 1
Wz = : =1
Gdzie:
Kz – koszty zmienne
Q – rozmiary produkcji
Kosztów zmiennych progresywnych – rosną w większym stopniu niż wzrost produkcji,traktowane są jako negatywne zjawisko i akceptowane są tylko w krótkim okresie czasu, wskaźnik zmienności tych kosztów jest zawsze >1
Wz = : > 1
Kosztów zmiennych degresywnych – rosną w mniejszym stopniu niż wzrost produkcji, wskaźnik zmienności tych kosztów jest <1 ale >0
Wz = : < 1
Kosztów zmiennych regresywnych- maleją one na skutek zmniejszenia rozmiarów produkcji, dotyczą one części kosztów zmiennych- koszty pracy żywej ale także np. pracy urządzeń i maszyn. Krzywe kosztów przy zwiększeniu i zmniejszeniu rozmiarów działalności nie pokrywają się w określonym przedziale zmienności.
Rozpatrując podział kosztów na stałe i zmienne, należy uwzględnić następujące kwestie:
- czas,
- wielkość produkcji,
- sposób ujęcia kosztów.
Znajomość kosztów stałych i zmiennych pomaga podjąć wiele decyzji w przedsiębiorstwie, takich jak:
- ile należy wytworzyć wyrobów, aby pokryć koszty zmienne i koszty stałe,
- ile należy wytworzyć wyrobów, aby osiągnąć określony zysk,
- o ile należy zwiększyć wielkość produkcji, aby obniżyć koszty jednostkowe i osiągnąć zakładany zysk,
- czy do osiągnięcia pożądanego wzrostu wielkości produkcji należy zakupić dodatkowe urządzenia produkcyjne, czy też nie,
Podział na koszty stałe i koszty zmienne zależy od przyjętego horyzontu czasowego. W bardzo krótkim czasie w zasadzie wszystkie koszty są stałe. Natomiast w długim okresie wszystkie koszty podlegają zmianom.
Koszty zmienne są pochodną podejmowania krótkookresowych decyzji w firmie a koszty stałe są efektem decyzji długookresowych, inwestycyjnych które określają potencjał wytwórczy przedsiębiorstwa.
Podstawowym kryterium podziaÅ‚u kosztów w procesie decyzyjnym jest zachowanie siÄ™ kosztów wzglÄ™dem rozmiarów dziaÅ‚alnoÅ›ci przedsiÄ™biorstwa. Za miernik rozmiarów dziaÅ‚alnoÅ›ci przyjmuje siÄ™ najczęściej wielkość produkcji, ale może być nim również np. liczba godzin czasu pracy, liczba przejechanych kilometrów. Koszty, które wykazujÄ… zwiÄ…zek z rozmiarami dziaÅ‚alnoÅ›ci przedsiÄ™biorstwa, sÄ…Â kosztami zmiennymi, natomiast koszty niezależne od rozmiarów dziaÅ‚alnoÅ›ci przedsiÄ™biorstwa nazywamy kosztami staÅ‚ymi. Do kosztów zmiennych zalicza siÄ™ np. koszty materiałów bezpoÅ›rednich, koszty zużycia energii elektrycznej, zużycia paliw. Natomiast kosztami staÅ‚ymi sÄ…: koszty amortyzacji, koszty dzierżaw oraz wynagrodzeÅ„ pracowników.Â
Do wzrostu udziałów kosztów stałych w kosztach całkowitych zalicza się:
Mechanizacje i automatyzacje produkcji,
Zmniejszanie się użytkowania wykorzystywanych maszyn oraz ich amortyzacja,
Inwestowanie nad rozwojem nowych produktów technologicznych i ich modernizacja,
Zamiana umów wynagrodzeń akordowych na czas pracy,
Rozwój firmy czynnościami usługowymi związanymi z obsługą odbiorców oraz zwiększenie wydatków na reklamę,
Tworzenie nadmiernych zdolności produkcyjnych, które były nie zamierzone,
 Mówiąc o kosztach stałych i kosztach zmiennych, trzeba odróżnić koszty całkowite i koszty jednostkowe. Zachowanie się kosztów całkowitych i kosztów jednostkowych, zarówno stałych, jak i zmiennych, jest odmienne w przypadku zmian wielkości produkcji.
Biorąc pod uwagę koszty stałe, to całkowite koszty stałe są niezależne od zmian wielkości produkcji, natomiast jednostkowe koszty stałe zmieniają się . Jednostkowe koszty stałe maleją, kiedy produkcja rośnie, a rosną, kiedy produkcja spada.
Koszty zmienne natomiast zmieniają się wraz ze zmianą wielkości produkcji w ujęciu kosztów całkowitych- rosną one, kiedy produkcja wzrasta, i maleją, kiedy produkcja spada. Jeżeli koszty zmienne podlegają proporcjonalnym zmianom w stosunku do wielkości produkcji, to wtedy jednostkowe koszty zmienne są stałe.
Posługiwanie się kosztami stałymi i zmiennymi w podejmowaniu decyzji, planowaniu i kontroli działalności przedsiębiorstwa wymaga znajomości metod wyodrębnienia kosztów stałych i kosztów zmiennych. Do najczęściej stosowanych metod podziału kosztów na koszty stałe i koszty zmienne należą:
- metoda analizy księgowej,
- metoda pomiaru inżynierskiego,
- metody statystyczno-matematyczne
Metoda analizy księgowej polega na rozróżnieniu kosztów stałych i kosztów zmiennych na podstawie zachowania się kosztów w przeszłości. Wykorzystuje się tu doświadczenie i osąd pracowników księgowości, którzy kwalifikują poszczególne rodzaje kosztów na koszty stałe i koszty zmienne. Największą jej zaletą jest prostota i stosunkowo mała pracochłonność. Natomiast wadą jest pewna subiektywność w kwalifikowaniu kosztów.
Metoda pomiaru inżynierskiego polega na ustalaniu wielkości zużycia czynników produkcji na podstawie szczegółowej analizy produktu i procesu technologicznego. Ustalenia inżynierów są ważne, lecz z reguły pracochłonne i kosztowne. Mogą być jednak pomocne dla kosztowców w ustalaniu poszczególnych składników kosztów stałych i kosztów zmiennych.
Metody statystyczno-matematyczne - Opierają się na zależnościach funkcyjnych pomiędzy kosztami a wielkością produkcji. Można odzwierciedlić te zależności za pomocą funkcji liniowej, wtedy przyjmuje się wzór: Kc =Ks + kzj x q
gdzie:
Kc - koszty całkowite
Ks - koszty stale
kzj - koszty zmienne jednostkowe
q - wielkość produkcji
Podsumowanie:
Wymienione przez nas koszty stanowiÄ… podstawÄ™ procesu decyzyjnego