dr hab. Irena Pilch, OSOBOWOŚĆ 2. Teorie cech

Perspektywa teorii cech

• Siebie i innych opisujemy w kategoriach cech – względnie stałych elementów, wnioskowanych z zachowania

• Cechy tworzą strukturę

• Cechy są efektem interakcji czynników genetycznych i środowiskowych

Cechy indywidualne czy wspólne?

Gordon Allport – twórca t. cech, inicjator badań leksykalnych, prekursor ps. humanistycznej

• Cel - opis i zrozumienie niepowtarzalnej osoby

• Cechy mają podłoże neurofizjologiczne i predysponują do określonych zachowań, co obserwujemy jako ich stałość

• Cechy: wspólne (ilościowe) i indywidualne (jakościowe) -

• Cechy: kardynalne, centralne, drugorzędne

Cechy jako przedmiot pomiaru

• Są bipolarne (ekstrawersja-introwersja)

• Są mierzalne (ich nasilenie zmienia się w sposób ciągły na skali)

• Są względnie stałe

• Przyjmują w populacji rozkład normalny

• Są od siebie względnie niezależne

• Opisują całe spektrum różnic indywidualnych -----

• Są wnioskowane z zachowania (przez obserwację lub samoocenę)

• Obejmują – prócz typowych zachowań – typowe przeżycia, uczucia, preferencje i dążenia

• Tworzą strukturę osobowości (hierarchiczną)

UWAGA: konkretne zachowanie w danej sytuacji nie musi być „typowe” (wpływ motywacji i sytuacji), dlatego trudno je przewidzieć na podstawie cech, i odwrotnie.

Analiza czynnikowa jako metoda tworzenia hierarchicznych modeli osobowości

• Gromadzenie obserwacji wielu różnych zachowań w dużej grupie osób

• Szukanie prawidłowości w odpowiedziach – analiza czynnikowa („Czy osoby odpowiadające „tak” na pytanie 1 odpowiadają podobnie na niektóre inne pytania?”)

A. Identyfikacja czynników

B. Analiza zachowań tworzących czynnik, psychologiczna interpretacja i nazwa („Co łączy zachowania, tworzące czynnik?”)

3. Upraszczanie struktury – szukanie czynników 2-go rzędu

• Czy analiza czynnikowa jest metodą "obiektywną"? Subiektywizm w doborze zmiennych (zachowań) „na wejściu”→od nich zależy struktura „na wyjściu”

• Problemy statystyczne: wymuszanie rozwiązań 5-czynnikowych, rozwiązania nieortogonalne - czynniki korelują, problem ze składowymi o niskich ładunkach czynnikowych i „należących” do różnych czynników, subiektywizm w doborze nazwy i interpretacji.

BADANIA LEKSYKALNE

• Allport i Odbert (1936) wypisują ze słownika słowa opisujące jednostkę (ok. 18 tys.), dzielą je na grupy, wyróżniając m.in. cechy osobowości

• Cattell formułuje hipotezę leksykalną: Wszystkie ważne aspekty osobowości zostały utrwalone w treści języka, i redukuje listę cech (4 tys.) → poszukiwanie taksonomii osobowości

• Badania leksykalne: samoopis i szacowanie cech, redukowanie zmienności do kilku czynników.

• 5 czynników uzyskiwano od lat 50-tych (ekstrawersja, ugodowość, sumienność, stałość emocjonalna-neurotyzm, kultura (intelekt)

• Goldberg (1992) tworzy listę 100 przymiotników – markerów dla pięciu biegunowo opisanych cech

• Badania w innych językach potwierdzają 5-czynnikową strukturę. UWAGA! TREŚĆ I NAZWY NIE SĄ IDENTYCZNE!!!

BADANIA PSYCHOMETRYCZNE

• Badania przy pomocy kwestionariuszy osobowości (EPQ-R Eysencka , NEO-FFI Costy i McCrae’a)

Szesnastoczynnikowa teoria Cattella

• 36 cech tworzy INDEKS UNIWERSALNY

• 16 cech mierzy 16-czynnikowy Kwestionariusz Osobowości Cattella (do dziś stosowany)

• Struktura cech u Cattella nie jest uniwersalna – uzyskujemy ją tylko używając jego zestawu pytań

• Badając testami wielokrotnie tą samą osobę badał unikalną strukturę osobowości

• By przewidywać zachowanie, wymyślił „równanie specyfikacyjne”:

Zach a = Cecha 1x waga1+cecha 2 x waga 2 + cecha 3 x………..

Trójczynnikowa koncepcja Eysencka (PEN)

• Badanie osobowości: najpierw „typ”, potem pomiar

• Cechy mają być biologicznie uwarunkowane (→temperament)

• Osobowość = charakter, temperament, inteligencja, właściwości fizyczne

wysoki neurotyzm

• emocje powstają łatwo,

• są silne,

• są trwałe,

• są labilne,

• reagowanie na nowość niepokojem,

• tendencja do kryzysów,

• łatwa dezorganizacja pod wpływem stresu,

• somatyczne reakcje na stres,

• podatność na nerwicę

niski neurotyzm (stabilność emocjonalna)

• odporność,

• stabilność,

• mała wrażliwość,

• mała trwałość emocji

„do ludzi”(ekstrawersja)

• potrzebuje podniet

• towarzyski

• gadatliwy

• optymista

• preferuje działanie

• niefrasobliwy

• lubi zmiany

„od ludzi” (introwersja)

• potrzebuje ciszy u spokoju

• lubi introspekcję

• lubi przebywać sam

• powściągliwy

• traktuje życie poważnie

• sumienny

• pesymista

Psychotyczność – brak psychotyczności

• Słaby kontakt społeczny

• Oschłość, chłód uczuciowy

• Impulsywność, agresja – obniżona samokontrola

• Skłonność do ryzyka i nieodpowiedzialnych, aspołecznych zachowań

• Egocentryzm, wrogość, podejrzliwość, brak empatii

• Zdolności twórcze!!!

Skłonność do popadania w psychozę co najmniej dyskusyjna.

Pięcioczynnikowa teoria Costy i McCrae’a

Wielka Piątka jako zespół podstawowych cech osobowości:

• cechy istnieją obiektywnie,

• wykazują dużą stałość,

• pojawiają się w badaniach różnymi kwestionariuszami, w różnych kulturach,

• są odziedziczalne (wg różnych źródeł 30-50%)

Ekstrawersja – introwersja: komfort w relacjach z ludźmi:

• liczba i intensywność interakcji,

• poziom aktywności,

• potrzeba stymulacji,

• zdolność cieszenia się życiem

Neurotyczność – stabilność emocjonalna: zdolność znoszenia stresu

• stabilność lub niestabilność emocjonalna,

• przeżywanie dyskomfortu psychicznego,

• skłonność do nierealistycznych idei, niepohamowanych pragnień

Ugodowość – brak ugodowości: jakość stosunków interpersonalnych

• od współczucia po antagonizm w myślach, uczuciach i działaniu

• ugodowy – współczujący, dobroduszny chętny do współpracy, unikający konfliktów

• nieugodowy: niewzruszony, sceptyczny, dumny i rywalizujący, bezpośrednio wyrażający złość

Sumienność – brak sumienności: miara rzetelności

• stopień organizacji, wytrwałości i motywacji w zachowaniach ukierunkowanych na cel

• sumienny: dobrze zorganizowany, stawia sobie wysokie wymagania, dąży do celu

• niesumienny: beztroski i niezorganizowany, nieuważny, nie lubi planować

Otwartość na doświadczenie – brak otwartości: zainteresowanie i fascynacja nowością/zmianą,

• aktywne poszukiwanie i ocena nowych doświadczeń

• otwarty: o szerokich zainteresowaniach i bogatej wyobraźni

• niska otwartość: chodzący po ziemi, praktyczny, tradycyjny, o mocno utrwalonych sposobach działania

PMO a prawidłowości rozwojowe

• Introwersja koreluje z zahamowaniem społecznym

• Niskie ugodowość i sumienność korelują z agresywnością

• Sumienność i otwartość korelują z osiągnięciami szkolnymi

PMO a zmiany cech na przestrzeni życia

• Stabilność (stałość) cech zwiększa się od okresu niemowlęctwa, ok. 7 r.ż są względnie stałe, lecz stałość nadal wzrasta do 30-50 r.ż.

• Im starsza osoba, tym mniejszy wpływ mają na nią wydarzenia życiowe

• Zmiany rozwojowe w dorosłości: słabną E, N i O, rosną U i S

• Z czasem cechy o skrajnym nasileniu słabną

PMO a praca zawodowa

• Sumienność najlepszym predyktorem wykonania każdej pracy

• Neurotyczność wypływa na wykonanie negatywnie (słabo)

• Pozostałe cechy ważne dla pewnych zawodów i niektórych sytuacji:

• Ugodowość, sumienność – praca w zespole

• Zachowania prospołeczne: ugodowość, ekstrawersja

• Wypadki w pracy: otwartość, neurotyczność, niskie ugodowość i sumienność

Cechy PMO w dzieciństwie a sukces zawodowy (badania podłużne, po 50 latach)

• Subiektywnie oceniany sukces: sumienność, otwartość, stabilność emocj.

• Ranga zawodu: sumienność, otwartość, stabilność emocj.

• Dochody: ekstrawersja, sumienność, stabilność emocj.

PMO a zdrowie

Ugodowość (mierzona w dzieciństwie) jako główna cecha warunkująca długie życie (po 70 latach):

- wiąże się z zachowaniami zdrowotnymi (nałogi, dieta, ryzykowne zachowania)

- pozwala skutecznie realizować zadania życiowe i utrzymywać relacje społeczne, a dobre przystosowanie minimalizuje stres

PMO - zalety

• Prosty, uniwersalny model struktury osobowości, najlepiej potwierdzony empirycznie

• Porządkuje teorię cech

• Inspiruje badania nad różnicami indywidualnymi, biologicznymi podstawami osobowości i dziedzicznością cech

• Jest próbą integracji nauki o osobowości

PMO - wady

• Model sprowadzony do opisu, brak podstaw do badania motywacji, innych procesów i mechanizmów osobowości

• Model stanowi uproszczenie, gubi unikalność jednostki

• Prowadzi do statycznego ujęcia osobowości, nie można wyjaśniać zmian

• Pomija wpływ sytuacji na zachowanie

Sześcioczynnikowy model osobowości

• Szósty czynnik – uczciwość (honesty) wyróżniony w badaniach leksykalnych w kilku językach

• Dotyczy moralnego aspektu działań: niechęć i eksploatacyjne nastawienie do innych ludzi (ufny, przebiegły, szczery, wyrachowany)

SZESTANSTOCZYNNIKOWA TEORIA CATELLA

CECHY

Zrodla danych:

Dane L (zyciowe)

Dane Q (samoopis)

Dane T (eksperyment)

CECHY

3czynnikowa koncepcja Eysencka

OSOBOWOSC

Zrodla roznic

TEORIA PEN

OSOBOWOŚĆ