1. Wprowadzenie w przedmiot pedagogiki specjalnej jako nauki
   

1. Podmiot, przedmiot oraz zakres zainteresowania pedagogiki specjalnej; klasyfikacje i terminologia

• Pedagogika specjalna jest nauką szczegółową pedagogiki, a jej przedmiotem jest opieka, terapia, kształcenie i wychowanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej jednostek mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn i skutków zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń. Podmiotem pedagogiki specjalnej jest osoba niepełnosprawna i jej rodzina. Charakteryzuje ją specjalny cel –rewalidacja społeczna dzieci upośledzonych, chorych, niedostosowanych społecznie lub w inny sposób odchylonych od normy. Pojęcie „specjalny” oznacza nie tylko coś wyjątkowego, ale rozumiane jest również jako: odnoszący się do wybranego przedmiotu, zagadnienia, osoby, rzeczy; charakterystyczny, przeznaczony wyłącznie do kogoś lub czegoś.

• Norma, normalność – odchylenie od niej występuje wówczas, gdy jednostka odbiega od typowych, najczęściej występujących w danej populacji zachowań. Pojęcie normalny może odnosić się do trzech podstawowych odmian:

  • Kiedy oznacza powszechność, masowość, pospolitość, częstość występowania

  • Kiedy oznacza normatywną zgodność z przyjętymi wzorcami, nastawieniami, oczekiwaniami, konwencjami, przepisami

  • Kiedy jest synonimem wyrażenia „zdrowy psychicznie” i dotyczy tych samych obiektów, w odniesieniu do których sensowne jest użycie przymiotnika „zdrowy”.

• Niepełnosprawność - obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich
  w każdym społeczeństwie wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób normalny, typowy.

• Rewalidacja (walidus- silny, sprytny; re- powrotne) oznacza wszelkie działanie mające na celu przywrócenie pełni zdrowia jednostce upośledzonej. Skoro jednak możliwe jest to w wyjątkowych przypadkach, rewalidację rozumiemy jako wychowanie zmierzające do najpełniejszego rozwoju jednostki upośledzonej. W związku z tym rewalidacja ma następujący kierunek:

  • rozwijanie sił biologicznych zadatków i cech najmniej uszkodzonych- przy parcjalnych uszkodzeniach aktywizowanie zdrowych partii fizycznych lub psychicznych;

  • wzmacnianie, maksymalne usprawnianie- wykorzystywanie uszkodzonych cech sfer psychicznych i fizycznych np. drogą racjonalnych ćwiczeń analogicznych; przy zastosowaniu aparatów słuchowych dziecko niedosłyszące może uzyskać znacznie lepsze warunki rozumienia rzeczywistości;

  • wyrównywanie braków niedorozwoju, np. u dziecka upośledzonego umysłowo wyrównuje się niedostatki w rozwoju umysłowym drogą kształcenia często niezaburzonych uzdolnień manualnych; działalność tę określa się jako kompensację;

  • zastępowanie braków określane także jako działanie substytucyjne, ma miejsce wtedy, gdy brak lub niedobór zastępuje się inną funkcją, np. u niewidomego brak wzroku - dotykiem.

• Korekcja - Odnosi się do jakiegoś niesprawnego, nieprawidłowego działania okre­ślonych narządów, układów, zmysłów, np. narządów artykulacyjnych, po­stawy ciała, zaburzeń w pisaniu (dysgrafii, dysortografii) itd., jest wszech­obecna w działaniach terapeutyczno-edukacyjnych.

• Kompensacja to złożony proces uzupełniania, wyrównywania bra­ków oraz zastępowania (substytucji) deficytów rozwojowych, na­rządów i przystosowywania się na innej możliwej drodze. Polega on na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu, zmysłu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych or­ganizmu ludzkiego.

• Usprawnienie to postępowanie maksymalnie rozwijające zadatki i siły biologiczne organizmu, które są najmniej uszkodzone, jego celem jest poprawa lub utrzymanie na zadowalającym poziomie przede wszystkim sprawności fizycznej, a szczególnie wydolności i tolerancji wysiłku.

• Specjalne potrzeby edukacyjne - potrzeby, które w procesie rozwoju dzieci i młodzieży wynikają z ich niepełnosprawności lub powstałe z innych przyczyn trudności
  w uczeniu się.

• Wyrównywanie szans

2. Cele i zasady

• przygotowanie osób niepełnosprawnych. na miarę ich indywidualnie maksymalnych możliwości do życia samodzielnego w środowisku

• zapewnienie maksymalnego i wszechstronnego rozwoju, na miarę możliwości psychofizycznych .

• jednostkę upośledzoną, należy wszechstronnie kształcić i wychowywać tak, aby mogła osiągnąć szczęście osobiste i znaleźć miejsce i uznanie w społeczeństwie pomimo swego upośledzenia.

3. Rys historyczny

• Początek lat 60: stopniowy wzrost zainteresowania dyskryminacją niepełnosprawnych

• Rok 1981: Międzynarodowy Rok Osób Niepełnosprawnych. Opracowano „Światowy Program działań na rzecz osób niepełnosprawnych”: przyjęty przez ONZ w 1982 roku. Był nowatorski ze względu na:

  • Podkreślenie równych praw osób niepełnosprawnych, dostępu do udogodnień cywilizacyjnych i społeczno-gospodarczych. Podejście humanistyczne.

  • Zdefiniowanie niepełnosprawnych w kategoriach relacji interpersonalnych, w środowisku ich życia. Zależność człowiek – jego środowisko. Podejście ekologiczne.

• 1983 – 1992: Dekada osób niepełnosprawnych, zorganizowana przez ONZ

  • Podkreślono potrzebę opracowania filozofii oraz politycznych i moralnych priorytetów na rzecz niepełnosprawnych

  • Opracowanie standardowych zasad wyrównywania szans niepełnosprawnych dzieci

• 1996: Kongres w Helsinkach, Międzynarodowe Stowarzyszenie Badań nad Niepełnosprawnością Intelektualną

  • Znaczny wzrost i popularyzacja wiedzy o upośledzeniu umysłowym

  • Podniesienie jakości pracy specjalistycznych placówek

  • Rozszerzenie kompetencji osób mających kontakt z niepełnosprawnymi

• Kwiecień 2000: Światowy Kongres, Stowarzyszenie Pedagogów Specjalnych (Vancouver, Kanada)

Polska:

• 1997: Polska „Karta Osób Niepełnosprawnych”. Ustawa o rehabilitacji zawodowej
  i społecznej w zatrudnianiu niepełnosprawnych.

4. Umiejscowienie i podziały pedagogiki specjalnej w systemie nauk

a) pedagogika specjalna w strukturze nauk pedagogicznych

Miejsce i rola pedagogiki w systemie współczesnych nauk społeczno-humanistycznych wynikają z przynależności do grupy nauk o wychowaniu. W podziale tych nauk, opartym na kryterium pragmatycznym, pedagogikę umieszczono w grupie nauk wyznaczających przyszłość działalności ludzkiej, a dokładniej uznano jako naukę służącą upowszechnianiu wiedzy i wszelkiego postęp). Według kryterium epistemologiczno-metodologicznego pedagogika zakwalifikowana została do nauk z przewagą badań stosowanych lub prac wdrożeniowych w naukach o wychowaniu człowieka, a ze względu na obszar badań należy do nauk szczegółowych zajmujących się życiem indywidualnym i społecznym człowieka.

b) relacje z pedagogiką ogólną

Określając ogólne relacje między pedagogiką ogólna a specjalną można ująć w ten sposób, że pedagogika ogólna zmierza do naukowego ujmowania ogólnych zagadnień dotyczących wychowania, natomiast pedagogika specjalna ma węższy zakres, gdyż zajmuje się tylko jednostkami, które odbiegają od normy.

1. Subdyscypliny pedagogiki specjalnej i ich rozwój
   

1. Oligofrenopedagogika – to dział pedagogiki specjalnej zajmujący się nauczaniem
i wychowaniem jednostek upośledzonych umysłowo.

Zadaniem oligofrenopedagogiki jest:

• ustalenie takich metod i form rewalidacji, które jednostce upośledzonej zapewniłyby optymalny, wszechstronny rozwój

• przystosowanie do warunków społecznych

• przygotowanie do zawodu

• wspieranie autonomii

2. Surdopedagogika -  jest działem pedagogiki specjalnej, zajmują­ cym się teorią
i praktyką kształcenia osób z wadą słuchu, a więc osób niesłyszących (głuchych) i słabo słyszących (niedosłyszą­cych, z resztkami słuchu).

Surdopedagogika określa cele działań rewalidacyjnych, m.in.:

• przywracanie sprawności uszkodzonego zmysłu słuchu przez umożli­wienie korzystania z posiadanych resztek słuchowych drogą odpowied­nich ćwiczeń bądź pobudzanie nerwu słuchowego i centralnego układu
  nerwowego przez zastosowanie wszczepu ślimakowego i rewalidacje;

• przywracanie sprawności psychicznej przez usprawnianie procesów poznawczych, zaburzonych wskutek ograniczenia percepcji bodźców słuchowych, w tym mowy dźwiękowej.

Nadrzędnym celem pracy surdopedagoga jest przygotowanie osób z wa­dą słuchu do funkcjonowania w warunkach życiowo zmienionych wskutek istniejącej wady i do możliwie samodzielnego życia.

3. Tyflopedagogika - jest nauką o kształceniu i rewali­dacji niewidomych, ociemniałych i niedowidzących. z uszkodzonym wzrokiem można podzielić na dwie grupy - nie­widomych i niedowidzących od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa oraz ociemniałych tzn. osoby, które całkowicie lub w znacznym stopniu utraciły wzrok w ciągu swego życia (> 5 roku życia).

Rewalidacja osób niepełnosprawnych obok celów wspólnych zmierza do realizacji celów specyficznych, związanych ściśle z charakterem uszkodzenia.

• akceptacja utraty wzroku i rozwój motywacji do wysiłków na rzecz go­towości do uczenia się sztuki życia z pomocą nienaruszonych zmysłów i sprawności. Najpierw musi nastąpić akceptacja straty i dopiero potem akceptacja edukacji zmierzającej do jej przezwycięże­nia. Dużą rolę w osiąganiu tego celu rewalidacji może odegrać biblioterapia oraz rodzina.

• nauka pis­ma dotykowego systemem Braille'a.

• nauka orientacji i samodzielnego poruszania się. Nauka orientacji przestrzennej obejmuje:

  • naukę technik ochraniających,

  • ustalanie kierunku marszu,

  • poznawanie właściwości otoczenia,

  • odnajdywanie upuszczonych przedmiotów,

  • korzystanie z pomocy przewodnika,

  • posługiwanie się laską,

  • chodzenie po schodach i korzystanie ze schodów ruchomych,

  • korzystanie ze środków komunikacji miejskiej.

• kształtowanie nawyków prozdrowotnych. Obejmują one na­wyk przejawiania ruchu oraz aktywności wypoczynkowo-rekreacyjnej.

4. Pedagogika osób ze sprzężonymi niepełnosprawnościami

Z upośledzeniem sprzężonym mamy do czynienia wówczas, gdy u danej osoby występują dwie lub więcej niesprawności spowo­dowane przez jeden lub więcej czynników endo- lub/i egzogen­nych, działających jednocześnie lub kolejno w różnych okresach życia (w tym również w okresie prenatalnym).

a) pedagogika dzieci głuchoniewidomych (surdotyflopedagogika) - jest to teoria i praktyka nauczania i wychowania dzieci z równoczesnym uszkodzonym wzrokiem i słuchem przy zastosowaniu specjalnych metod.

Cele surdotyflopedagogiki:

• Usprawnianie zachowanej zdolności widzenia u dzieci z resztkami wzroku.

• Usprawnianie zachowanej zdolności słyszenia u dzieci z resztkami słuchu.

• Nauka metod komunikowania się.

• Nauka mowy dźwiękowej.

• Nauka czynności dnia codziennego.

• Orientacja i poruszanie się w przestrzeni.

• Usprawnienie fizyczne.

• Zajęcia muzyczne.

• Posługiwanie się komputerem.

• Terapia zajęciowa.

• Przygotowanie do pracy.

5. Pedagogika terapeutyczna (lecznicza) dzieci przewlekle chorych

Pedagogika terapeutyczna, zwana także pedagogiką leczniczą, jest nauką szczegółową pedagogiki specjalnej. Podstawy teoretyczne pedagogiki tera­peutycznej stworzyła w latach pięćdziesiątych J. Doroszewska. Jej zainteresowania naukowe koncentrowały się na wychowaniu w zakła­dach leczniczych dzieci przewlekle chorych i z uszkodzonym narządem ru­chu. W pierwszych latach po wojnie najwięcej dzieci i młodzieży chorowało na gruźlicę i reumatyzm. W latach pięćdziesiątych pojawiła się także w kraju epidemia choroby Heinego-Medina, w wyniku której wiele dzieci doznało dysfunkcji narządu ruchu. Wymienione choroby spowodowane były głów­ nie wyniszczeniem organizmów dziecięcych i obniżeniem się ich odporności w wyniku niedostatecznego zaspokojenia potrzeb biologicznych dzieci w okresie wojny i w pierwszych latach po wojnie.

Przemiany dokonujące się w organizowaniu rehabilitacji dzieci przewle­kle chorych wyrażają się w następujących tendencjach:

1. odchodzenie od długotrwałej hospitalizacji dzieci chorych, które kie­rowane są do ośrodka leczniczego ( szpitala, kliniki, sanatorium) tylko na pewien okres, niezbędny dla ich intensywnego leczenia i usprawniania. Po powrocie do domu rodzinnego leczenie dzieci kontynuowane jest w ośrodkach lecznictwa otwartego (specjalistycz­ne poradnie
   i ośrodki rehabilitacji). Dzięki temu dzieci przewlekle chore nie są długotrwale izolowane od naturalnego środowiska i le­piej mają zaspokojone potrzeby psychoemocjonalne.

2. dążenie do wczesnego wykrywania (diagnozy) chorób dzieci oraz obejmowania ich wczesną interwencją medyczną i pedagogiczną. Po­ za diagnozą dokonywaną w szpitalnych oddziałach dziecięcych i w specjalistycznych poradniach organizuje się ośrodki wczesnej diag­nozy i interwencji zatrudniające różnych specjalistów medycyny, psychologu i pedagogiki.

3. dążenie do jak najpełniejszego włączenia rodziny w proces rehabilita­cji dziecka i wyposażenia rodziców w odpowiednie wiadomości i umiejętności niezbędne w postępowaniu z dzieckiem chorym. Włącza się rodziców w różne rodzaje terapii, organizuje dla nich indywidualne i grupowe konsultacje ze specjalistami oraz wczasowe turnusy rehabilitacyjne, w których uczestniczą razem z chorymi dziećmi.

4. organizowanie otwartych ośrodków rehabilitacyjno-wychowawczych, w których dziecko przebywa kilka godzin w ciągu dnia i poddawane jest odpowiedniej terapii. Specjaliści ośrodka udzie­lają także porad rodzicom ukierunkowując ich postępowanie
   z dziec­kiem.

6. Pedagogika osób odmiennych somatycznie

Wśród odmienności somatycznych człowieka wyróżnić można między innymi: niski wzrost, znaczną chudość, zniekształcenie rysów twarzy itp. . Nie będąc ani kalectwem, ani też chorobą, odmienność somatyczna jest je­dynie odchyleniem od pewnych społecznie przyjętych standardów urody i atrakcyjności fizycznej, które może być przyczyną przykrych emocji i bo­lesnych doświadczeń społecznych.

1. Zaburzenia wzrostu

Biorąc pod uwagę skutki psychologiczne, jakie mogą pojawić się w związku z zaburzeniami wzrostu, pożądana byłaby wobec dzieci niskorosłych, oprócz opieki lekarskiej, pomoc pedagogiczna. Zasadniczym jej celem pozostanie redukowanie lęku i innych negatywnych emocji u dziecka oraz jego rodziców, jak też budowanie pozytywnego obrazu siebie i samooceny. Pedagog może i powinien:

• pomóc rodzicom wyciszyć własny niepokój związany z zaburzeniem dziecka, poprzez edukowanie ich w zakresie problematyki niedoboru wzrostu i prowadzonego leczenia;

• przekonać rodziców do tego, by temat wzrostu dziecka nie był „tabu" w rodzinie;

• stworzyć taką atmosferę, by dziecko ujawniało swoje napięcie emocjonalne i negatywne przeżycia wobec swoich bliskich, którzy powinni stworzyć mu poczucie bezpieczeństwa i akceptacji;

• wskazać rodzicom konieczność traktowania dziecka niskorosłego zgodnie z wiekiem, a nie wyglądem, a więc nieograniczania jego aktywności i stwarzanie szansy na samodzielne radzenie sobie z włas­nymi trudnościami;

• zachęcać nadopiekuńczych rodziców, by starali się stawiać dziecku za­ dania i oczekiwania zgodne z wiekiem i zachęcali je do działań ambit­nych i przystających do możliwości rozwojowych;

• przekonać rodziców, by poprzez strój czy fryzurę zmienili wygląd dziecka tak, aby czuło się doroślej i bardziej dojrzale;

• zachęcać rodziców, by nawiązali kontakt z nauczycielami dziecka i wspólnie podjęli działania wymagające partnerstwa oraz współpracy wszystkich rówieśników;

• w przypadku bardzo poważnych problemów psychicznych skłonić ro­dziców do korzystania z porad psychologa klinicznego czy psychoterapeuty.

1. Zakłócenia ciężaru ciała

Na przestrzeni wieków zmieniały się poglądy na to, co zdrowe i piękne. Jednak odchylenia w ciężarze ciała, jako dość powszechne, mogą powodo­wać skutki nie tylko biologiczne, ale i psychologiczne. Najczęstszą postacią za­burzeń ciężaru ciała jest otyłość, która w polskiej populacji dzieci i młodzieży szacowana jest na kilka do kilkunastu procent.

Uwzględniając najczęściej występujące psychospołeczne przyczyny nadmiernego ciężaru ciała, należy dążyć do ich zlikwidowania. Leczeniu otyłości poprzez stosowanie odpowiedniej diety ustalonej przez lekarza powinno towarzyszyć:

• stymulowanie dziecka do zwiększonej aktywności fizycznej,

• podtrzymywanie motywacji do przestrzegania diety,

• uczenie innego niż jedzenie sposobu rozładowania napięcia w stresie,

• kształtowanie samokontroli u dzieci poprzez zachęcanie rodziców do stwarzanie sytuacji odraczania gratyfikacji,

• korygowanie postaw rodzicielskich przypisujących obfitemu odżywieniu nadmierną rolę w opiece nad dzieckiem.

1. Deformacje twarzy

Deformacje twarzy obejmują 8 rodzajów zniekształceń ze względu na to, jaka okolica jest nimi dotknięta: nos, oko, szczęka, ucho, warga, nerw twarzo­wy, wrodzone znamiona i blizny. Deformacje te może charakteryzować różny stopień nasilenia - od nieznacznego po ciężki. Deformacje twarzy mogą doty­czyć tkanek miękkich lub też kości twarzowych czaszki. Rodzaj zniekształcenia ocenia się także ze względu na etiologię, a więc orzeka, czy są wrodzone, czy też nabyte wskutek urazu, choroby lub zabiegu chirurgicznego.

1. Interseksualizm - niepełne wyrażenie płci, hermafrodytyzm, definiowany jest jako zjawisko występowania cech obu płci u jednej osoby. Odmienność somatyczna dotyczy tu układu moczowo-płciowego i manifestuje się większymi lub mniejszymi anomaliami narządów moczowo-płciowych dziecka.

7. Pedagogika osób z trudnościami w uczeniu się

Specyficzne trudności w uczeniu się to długotrwały stan (a chronić condition), najprawdopodobniej pochodzenia neurolo­gicznego, który w sposób wybiórczy manifestuje się poprzez za­kłócenia rozwoju, integracji i realizacji werbalnych oraz niewer­balnych zdolności. Specyficzne trudności w uczeniu się występują jako odmienny rodzaj niepełnosprawności przy zachowaniu przeciętnej lub ponadprzeciętnej inteligencji, prawidłowo funk­cjonujących systemów sensorycznych, właściwej sprawności motorycznej
i adekwatnych możliwości uczenia się. Trudności te ma­nifestują się w bardzo różny sposób, zarówno jeśli chodzi o ich zakres, jak i stopień nasilenia. W ciągu życia mogą one wpływać na poczucie własnej wartości i samoocenę, edukację, aktywność zawodową, społeczną oraz czynności dnia codziennego. Dzieci z trudnościami w uczeniu się cechuje wiele właściwości, które od­różniają je od rówieśników. Właściwości te można kategoryzować w różne grupy.

Najczęściej grupuje się je w następujący sposób:

• zaburzenia w funkcjach percepcyjnych, percepcyjno-motorycznych

• oraz koordynacji ruchowej;

• nadpobudliwość i zaburzenia uwagi;

• zaburzenia pamięci i myślenia;

• zaburzenia rozwoju języka;

• braki w umiejętnościach szkolnych;

• nieprawidłowości w rozwoju emocjonalnym i społecznym (trudności adaptacyjne).

a) Organizacja procesu edukacji

• Dzieci z trudnościami w uczeniu się mają prawo do specjalnej pomocy psychologicznej i pedagogicznej. Pomoc ta może być organizowana w formie zajęć dydaktyczno-wyrównawczych, zajęć korekcyjno-kompensacyjnych oraz klas wy­równawczych

• Zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze organizowane są dla uczniów, któ­rzy mają znaczne opóźnienia w opanowaniu programów obowiązkowych przedmiotów nauczania. Zajęcia te prowadzone są przez nauczyciela właści­wego przedmiotu. Kwalifikacji uczniów dokonuje nauczyciel uczący danego przedmiotu.

• Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne organizuje się dla uczniów, u któ­rych nieprawidłowości rozwojowe utrudniają opanowanie określonych umiejętności. Zajęcia prowadzą nauczyciele posiadający przygotowanie w zakresie terapii pedagogicznej. Oni też dokonują kwalifikacji uczniów na podstawie decyzji poradni psychologiczno-pedagogicznej. Zespół powinien liczyć od 2 do 5 uczestników przy głębszych zaburzeniach i do 10 przy od­chyleniach o mniejszym nasileniu

• Klasy wyrównawcze organizowane są dla uczniów, u których występują rozliczne braki w opanowaniu programów obowiązkowych przedmiotów nauczania. Liczba uczniów wynosi od 10 do 15. Nauczanie w tych klasach odbywa się według obowiązujących w danej szkole planów i programów nauczania, z dostosowaniem metod i form ich realizacji do potrzeb uczniów. Do klas wyrównawczych mogą uczęszczać uczniowie jednej lub kilku szkół. Kwalifikacji uczniów dokonuje wychowawca klasy na podstawie opinii po­radni psychologiczno-pedagogicznej lub innej poradni specjalistycznej

• Zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze i korekcyjno-kompensacyjne orga­nizowane są w wymiarze 2-3 godzin tygodniowo, są więc pomocą bardzo doraźną, nie mogącą przynieść szybkich i trwałych efektów. Stąd wynika konieczność ścisłej współpracy nauczyciela-terapeuty prowadzącego dany zespół z nauczycielami danej klasy. Brak takiej współpracy może zniweczyć wysiłek dzieci i nakład pracy tera­peuty. W ramach tej współpracy nauczyciele powinni:

• poznać charakterystyczne cechy psychoruchowego rozwoju określo­nych uczniów;

• współuczestniczyć w opracowaniu indywidualnych programów wspomagania rozwoju poszczególnych uczniów;

• w miarę możliwości wykorzystać na lekcjach zestawy ćwiczeń stoso­wanych na zajęciach korekcyjno-kompensacyjnych;

• stawiać uczniom objętym pomocą psychopedagogiczną wymagania na miarę ich możliwości;

• nie stwarzać tym uczniom sytuacji dydaktycznych wywołujących na­ pięcia emocjonalne.

8. Logopedia - pedagogika osób z zaburzeniami mowy

Logopedia jest jedną z nowszych dyscyplin naukowych, ma charakter interdyscyplinarny zarówno w swojej warstwie teoretycznej jak i praktycznej. Wyróżnia się swym wielospecjalistycznym charakterem, co wyznacza z jednej strony konieczność wprowadzania takich form postępowania, które zapewniłyby współdziałanie ze sobą różnych specjalistów np. psychologów, lekarzy, pedagogów, asystentów społecznych, a z drugiej uporządkowania terminologii, która powinna ułatwić współdziałanie.

Mowa - zespół czynności składający się na proces komunikowania się za pomocą języka. Jej podstawę stanowi współdziałanie wielu okolic mózgu w jednym układzie funkcjonalnym. Na czynności mowy składają się funkcje wielu układów i narządów mowy obwodowych oraz różnych pięter centralnego układu nerwowego. Mowa u człowieka ,,wyzwala” się wskutek wytwarzania odpowiednich fal dźwiękowych głosu. Rozwój mowy dziecka, przebiegający pewnymi etapami, warunkowany jest genetycznie. Zależy on jednak nie tylko od fizycznych i psychicznych predyspozycji dziecka, ale także warunków społecznych, ilości i jakości kontaktów ze środowiskiem, z innymi ludźmi. W procesie rozwoju mowy dziecka istotną rolę spełniają trzy grupy czynników:

• Anatomiczno-fizjologiczny

• Psychologiczny

• Społeczny

Mowa rozumiana jako proces przechodzi w toku swojego rozwoju szereg stadiów, które u większości zdrowych, prawidłowo rozwijających się dzieci pojawiają się sam ocznie dzięki wrodzonemu mechanizmowi zezwalającemu na opanowanie przez nie wiedzy o języku, określonej mianem kompetencji językowej.

Etapy rozwoju mowy dziecka:

• Etap przygotowawczy- od 3 do 9 miesiąca życia płodowego,

• Okres melodii- od urodzenia do 12miesiąca życia,

• Okres wyrazu- od 1 do 2 roku życia,

• Okres zdania- od 2 do 3 roku życia,

• Okres swoistej wymowy dziecięcej- od 3 do 7 roku życia

Opóźniony rozwój mowy u dziecka

Termin ,,opóźniony rozwój mowy” stosowany jest najczęściej w przypadku, gdy sfera rozwoju mowy danego dziecka nie przebiega zgodnie z zakłóceniami lub zaburzeniami procesu rozwojowego.

O opóźnieniu mowy mówi się często zarówno wtedy , gdy jest ono przejawem dysharmonii rozwojowych czy następstwem oddziaływania czynników środowiskowych, jaki i wówczas, gdy jest ono efektem poważnych zaburzeń rozwoju psychomotorycznego np. upośledzenie umysłowe, wady słuchu, mózgowe porażenie dziecięce bądź inne zakłócenia dające w efekcie zaburzenia rozwoju o charakterze sprzężonym.

Przyczyny opóźnionego rozwoju mowy

a) Zewnętrzne:

• Oddziaływania wychowawcze środowiska, np. słabe zainteresowanie niemowlęciem i jego potrzebami;

• Pozbawienie dziecka kontaktu z matką i jej pobudzającego wpływu ;

• Nadmiar wzorców językowych, których dziecko nie jest w stanie opanować

b) Wewnętrzne:

• Zburzenie słuchu, które w zależności od stopnia ich głębokości izolują dziecko od mówiącego otocznia;

• Upośledzenie umysłowe, które ten rozwój ogranicza lub nawet całkowicie wyklucza;

• Organiczne uszkodzenie ośrodka układu nerwowego;

• Zaburzenie metabolizmu , w których wadliwa przemiana materii wywiera blokujące działanie na rozwój komórek nerwowych istotnych procesu rozwoju mowy.

Do najczęściej występujących zaburzeń mowy dziecka możemy zaliczyć:

• afazję – określana jest jako częściowa lub całkowita utrata umiejętności posługiwania się językiem, spowodowana uszkodzeniem struktur mózgowych. M. Maruszewski definiuje ją następująco: ,,Afazja to spowodowane organicznym uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych częściowe lub całkowite zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy u człowieka , który już uprzednio opanował te czynności”

• alalię (dyslalię) – charakterystyczne dla niej jest dobre rozumienie mowy, a jeżeli jest ono zaburzone, to w mniejszym niż mówienie. W dyslalii dużego stopnia dziecko posługuje się zaledwie kilkoma głoskami (najczęściej są to samogłoski a, o oraz spółgłoski t, d)

• dyzartrię – zaburzenie mowy wynikające z uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych, unerwiających narządy mowne. Dysartria towarzyszy najczęściej mózgowemu porażeniu dziecięcemu.

• anartrię - skrajną postać dyzartrii. Jest to brak rozwoju mowy lub utrata wcześniej nabytych umiejętności wytwarzania dźwięków mowy na skutek uszkodzenia układu pozapiramidowego, ośrodków pnia mózgu i dróg unerwiających narządy mowy.

• seplenienie – jest to zdecydowanie najczęściej spotykana wada wymowy. Podobnie jak wiele innych zaburzeń, powstaje najczęściej już w procesie rozwoju mowy. Przyczyną seplenienia mogą być zaburzenia słuchu fonetycznego, naśladownictwo, zmienione warunki jamy ustnej w czasie wymiany zębów lub częste używanie przez kilkuletnie dziecko mowy pieszczotliwej. Wyróżniamy seplenienie wargowo-zębowe, międzyzębowe, przyzębowe, boczne, krtaniowe, nosowe i fizjologiczne (proste).

• reranie - jest to nieprawidłowa wymowa głoski r. Głoska ta może być wymawiana jako j, l, rl , jako r języczkowe lub zupełnie opuszczana. Głoska r pojawia się stosunkowo późno, około 4-5 roku życia, czasem dopiero w klasie I. Bezpośrednią przyczyną rerania jest niedostateczna sprawność ruchowa języka. Przy wymowie tej głoski język wykonuje drobne ruchy wibracyjne. Jeżeli język jest za gruby, o zbyt mocnym napięciu mięśniowym lub osłabionym, ma krótkie wędzidełko – tych ruchów nie wykona. Dziecko szuka innego zastępczego r. Błędem jest zmuszanie dziecka do przedwczesnego wymawiania głoski r na siłę.

• mowę bezdźwięczną – polega na tym, że osoba wymawia głoski dźwięczne jako bezdźwięczne (np. puty zamiast buty). Przyczyną tego zaburzenia, prócz wad słuchu fonetycznego, jest zakłócenie w koordynacji mięśni przywodzących wiązadła głosowe.

• nosowanie – to z kolei zaburzenie zachodzi wtedy, gdy głoski nosowe wymawiane są jako głoski ustne (nosowanie zamknięte) lub odwrotnie (nosowanie otwarte). Przyczyną tej wady jest niedrożność jamy nosowo-gardłowej spowodowana przerostem śluzówki nosa, skrzywieniem przegrody nosa itp.

• jąkanie – wada objawiająca się zaburzeniami płynności mowy, na skutek występowania mimowolnych skurczów narządów mownych. Powstaje zwykle u dzieci
w wieku przedszkolnym.

III. Pedeutologia specjalna oraz deontologia edukacyjna

Deontologia - „deontos” - powinność, obowiązek, „logos” - słowo, nauka. Jest to dział etyk normatywnej, zwanej teorią powinności, zajmuje się przede wszystkim zagadnieniami norm etycznych oraz czynników decydujących o moralnej wartości czynów ludzkich. Został wprowadzony przez Jeremy'ego Benthama. Deontologia nauczycielska to teoria powinności nauczyciela, wywodzi się z etyki, a dokładnie z etyki zawodowej.

Pedeutologia - „paidentes” - wychowawca, nauczyciel, „logos” - słowo, nauka. Nauka o nauczycielu, wychowawcy. Pedeutologia to dział nauki pedagogiki, zajmujący się zagadnieniami związanymi z zawodem nauczyciela. Główne kierunki badań pedeutologii to osobowość nauczyciela, dobór kandydatów do zawodu, status zawodu, kompetencje kształcenia nauczycieli.

1. Kształcenie pedagogów specjalnych

Kształcenie pedagogów specjalnych w Polsce trwa od 1922 r. W latach 1922 -1969 objęto nim osoby posiadające kwalifikacje pedagogiczne i kilku­letni staż pracy w szkolnictwie zwykłym, przy czym do 1956 r. na rocznych studiach, a w latach 1957 - 1969 w formie dwuletnich studiów. Przełomowym rokiem był 1970 rok, ponieważ wówczas uruchomiono trzyletnie wyższe studia zawodowe dla absolwentów szkół średnich (bez przygotowania pedagogicznego). Z kolei kształcenie pedagogów specjalnych na poziomie magisterskim rozpoczęto w Polsce w 1973 r. Pięć lat później, tzn. w 1978 r., uruchomiono trzy semestralne studia podyplomowe z pedagogiki specjalnej dla absolwen­tów innych kierunków studiów magisterskich z przygotowaniem pedago­gicznym. W 1986 r. wprowadzono kształcenie dla absolwentów studiów na­uczycielskich w formie trzyletnich studiów magisterskich uzupełniających w systemie zaocznym. Ta ostatnia forma kształcenia koresponduje z zary­sowaną tendencją odstępowania od dominującego systemu kształcenia nie­pełnosprawnych w postaci segregacyjnej (izolacyjnej) i tworzenia alterna­tywnego systemu kształcenia niepełnosprawnych w ogólnodostępnych szkołach publicznych. Jest to istotne, gdyż w 1995 r. na rynku pracy pojawili się absolwenci trzyletnich kolegiów nauczycielskich, zwłaszcza w dwóch specjalnościach: wychowanie przedszkolne i nauczanie początkowe.

Studia w zakresie pedagogiki specjalnej mają charakter interdyscypli­narny, obejmują bowiem - oprócz wiedzy, jaką powinien posiadać każdy humanista pedagog - także wiedzę z zakresu medycyny, psychologii kli­nicznej, teorii i organizacji kształcenia specjalnego oraz umiejętności z zakresu nauczania i wychowania dzieci o konkretnym upośledzeniu (konkret­nej niesprawności), jak również w zakresie wszystkich terapii stosowanych w odniesieniu do dzieci niepełnosprawnych.

2. Osobowość i kompetencje pedagoga specjalnego

U pedagogów specjalnych kształtowane są intencjonalne określone cechy osobowości. Cechy, które powinien posiadać pedagog specjalny:

• Ze względu na dobro jednostki upośledzonej, pedagog specjalny mu­si zrozumieć wartość społeczną swojej pracy i charakteryzować się specjalnym stosunkiem do jednostki upośledzonej. W tym stosunku
  nie może być miejsca na sentymentalizm, tkliwość czy też rozrzewnie­nie, ale musi się on odznaczać racjonalną organizacją opieki rewalidacyjnej.

• Pedagog specjalny, rozumiejąc wartość społeczną swojej pracy, musi też dobrze zrozumieć problemy indywidualności i otoczyć dużą troską każdą jednostkę, aby wprowadzić ją na odpowiednią drogę rewalidacji. Wynika z tego, że pedagog specjalny powinien odznaczać się dużą wnikliwością poznawczą i badawczą dociekliwością.

• Pedagog specjalny musi też być wyjątkowo odpowiedzialny za orga­nizowany proces dydaktyczno-wychowawczy z jednostką upośle­dzoną. To duże poczucie odpowiedzialności zmusza go do współpra­cy z różnymi specjalistami, rodziną, bliższym i dalszym środowiskiem społecznym. W tym miejscu trzeba dodać, że musi on nie tylko w pełni zrozumieć potrzebę współpracy, ale posiadać również dobrą umiejęt­ność organizowania jej. Praca ta wymaga, aby odznaczał się łatwością w nawiązywaniu kontaktów z różnymi osobami.

• Ze względu na często spotykany u jednostek niepełnosprawnych brak wiary we własne siły i możliwości, poczucie niższości, procesy zaha­mowania i frustracji, pedagoga specjalnego musi cechować wyjątko­we zaufanie i przychylność do jednostek niepełnosprawnych. Wyżej wymienione właściwości osobowościowe potrzebne są, aby zapewnić sobie dobre efekty pracy w zakresie przeciwdziałania frustracji, a także nabywania przez jednostkę niepełnosprawną poczucia własnej godno­ści i wartości. Osobista emocjonalna przychylność do jednostek upośle­dzonych, jako właściwość osobowości pedagoga specjalnego, jest – jak twierdzi O. Lipkowski - konieczną formą zachowania się.

• Osobowość pedagoga specjalnego powinna odznaczać się również du­żym optymizmem, który zapobiega zniechęceniu, gdy rezultaty jego pracy są skromne lub gdy trzeba na nie długo czekać.

IV. Wybrane problemy z zakresu pedagogiki specjalnej - współczesne wyzwania, tendencje, perspektywy

1. Autonomia osób niepełnosprawnych

Autonomia oznacza przede wszystkim niezależność jednostki od kogoś lub od czegoś, a więc zakłada, że ludzkie „ja" osiąga się w procesie indywidualizacji oraz z udziałem innych osób. Dojrzewanie psychiczne człowieka można rozpatrywać jako przechodzenie od stanu społecznej zależności do stanu niezależności lub współzależności, od racji otoczenia do racji własnego działania w zakresie formowania celów i zadań życiowych

a. Autonomia jako samodzielność wykonywania zadań

Cechą charakterystyczną osób na różny sposób mniej sprawnych jest czę­ściowo zwiększona zależność od innych ludzi w różnych sytuacjach zada­niowych. Poczucie stałej zależności wytworzone w dziecku przez społeczne otoczenie wynika nie tylko np. ze zmniejszonej sprawności umysłowej, ale także z niewiary we własne siły i z nieumiejętności stałej kontroli nad popra­wnością podejmowanych czynności i ich efektami.

b. Autonomia jako przejaw i rezultat procesu przystosowania

Adaptacja osoby niesprawnej fizycznie lub z dysfunkcjami intelektualny­mi do środowiska życia wymaga większego wysiłku, jest wolniejsza, dłuż­sza w czasie, gdyż poznanie i przyswojenie określonych wzorów zachowań, systemów wartości, norm i umiejętności jest utrudnione lub ograniczone ze względów osobowościowych, sytuacyjnych i środowiskowych. Podstawą dobrego przystosowania jednostek upośledzonych w środowisku ich życia jest akceptacja ze strony rodziny, rodzeństwa, rówieśników, sąsiadów itd. Podejmowane przez te osoby próby pełnienia ról społecznych wymagają pozytywnych wzmocnień motywacyjnych do ujawnienia się potrzeby auto­nomii jako wartości sprzyjającej rozwojowi poczucia sensu życia, samo­stanowienia, jako możliwości opanowywania umiejętności podejmowania prostych decyzji dotyczących samego siebie oraz uzyskiwania choćby mini­malnego zadowolenia z dokonanych wyborów, mimo posiadanych niepeł­nosprawności.

c. Autonomia jako siła wyzwalająca własną aktywność jednostki

Aktywność autonomiczna człowieka charakteryzuje się tym, że nie jest wymuszona przez otoczenie, wypływa z indywidualnych cech osobowo­ściowych, potrzeb sytuacyjno-decyzyjnych określających subiektywne mo­żliwości do samookreślenia się oraz posiada niewątpliwe właściwości intencjonalne i autokreacyjne. Praca rewalidacyjno-wychowawcza z jednostkami upośledzonymi nastawiona jest więc na eksponowanie ekspresyjnych treści i form terapii, w której jest wiele możliwości do „pożytecznego ekscytowa­nia się" własnymi zdolnościami, zainteresowaniami i upodobaniami, stwa­rzającymi możliwość nauczenia się autoidentyfikacji i autoprezentacji

d. Autonomia jako przygotowanie do życia w integracji społecznej w środowisku

Opinia społeczna lokalnego środowiska niepełnosprawnych jest ważnym regulatorem aktywnego funkcjonowania społecznego tych jednostek, sprzy­jającym mechanizmom samosterowania i samorealizacji. Nieuwzględnienie czynników subiektywnych lub traktowanie ich jako mar­ginalnych było błędem w niektórych teoriach psychologicznych i socjologicz­nych. Obszary wspólnych badań mechanizmów wychowania i socjalizacji osób niepełnosprawnych można ustalić dopiero wtedy, kiedy uzna się wza­jemną zależność dwóch procesów: a) zobiektywizowanej społeczno- kulturowej instytucjonalizacji, b) wewnątrzpsychicznego (subiektywnego) formo­wania się ich indywidualnych osobowości

2. Integracja osób niepełnosprawnych

Integracja społeczna osób niepełnosprawnych jest kolejnym, nowym eta­pem ewolucji poglądów dotyczących stosunku społeczeństwa do problemów życiowych i rehabilitacji osób z odchyleniami od normy, jest ona przejawem humanitarnej akceptacji ich miejsca oraz podmiotowej roli w życiu społecznym. Według opinii jej głównego propagatora w Polsce, A. Hulka,

integracja „wyraża się w takim wzajemnym stosunku pełno-i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa (...) i w których stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego, wszechstronnego rozwoju. Integracja pozwala więc osobie niepełnosprawnej być sobą wśród innych. Integracja w takim znaczeniu może mieć zastosowanie do wszystkich sfer życia jednostki niepełnosprawnej - życia rodzinnego, kształcenia ogólnego i zawodowego, pracy, czasu wolnego, aktywności spo­łecznej i politycznej itp."

Celem integracji jako ruchu i procesu społecznego oraz edukacyjnego za­razem jest przeciwdziałanie tendencjom segregacyjnym, izolacyjnym, nie­akceptowania, stygmatyzacji, nietolerancji i dyskryminacji osób upośledzo­nych jako zjawisk społecznych, które nie mieszczą się w nowoczesnej kulturze humanistycznej. Kształtowanie pozytywnych więzi emocjonalno-społecznych pomiędzy ludźmi o różnym poziomie sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej, stwarza warunki do zaistnienia wspólnoty ideowej (systemów, wartości i norm) oraz wspólnoty ich interesów w rozwiązywa­niu trudnych problemów życiowych. Ich efektem ma być nowa jakość, szer­szy zakres i zwiększona częstotliwość wzajemnych kontaktów na poziomie nie tylko struktur formalnych, ale także nieformalnych. Ostatecznym celem działań integracyjnych jest więc przygotowanie dzieci, młodzieży i dorosłych do godnego życia w otwartej społeczności oraz aktywnego podejmowania róż­norakich społecznych ról rodzinnych, zawodowych i kulturalnych.

V. Podstawy edukacji, rehabilitacji, rewalidacji, resocjalizacji, terapii , opieki oraz wychowania dzieci
i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

1. Zasady kształcenia i wychowania w pedagogice specjalnej

Współcześnie w Polsce występuje system częściowo integracyjny, częściowo segregacyjny. System segregacyjny, czyli nauczanie w szkołach specjalnych obejmuje większość dzieci z upośledzeniem umysłowym, niewidomych, słabo widzących z dodatkowymi dysfunkcjami, niesłyszących i słabo słyszących z dodatkowym upośledzeniem. Dzieci przewlekle chore, z dysfunkcją narządu ruchu i lekkimi deficytami uczą się w szkołach integracyjnych. Klasy integracyjne liczą ok. 15 uczniów a pomoc nauczycielowi powinien zapewniać pedagog specjalny.

W zakres systemu kształcenia specjalnego i opieki nad dzieckiem, wchodzą:

• Ochrona rozwoju dziecka przed jego ewentualnymi zaburzeniami

• Wyrównanie i kompensowanie braków i niewielkich zaburzeń rozwojowych

• Rehabilitacja dzieci upośledzonych

W Polskim systemie kształcenia specjalnego panują zasady:

• Wychowanie dzieci niepełnosprawnych musi odbywać się w maksymalnej integracji
  z dziećmi zdrowymi

• Dziecko wykazujące odchylenia od norm powinno jak najwcześniej otrzymać pomoc i opiekę

• Diagnoza i kwalifikacja dziecka do odpowiednich form kształcenia i rehabilitacji muszą odbywać się wcześnie, aby jak najwcześniej móc stosować odpowiednie metody stymulacji i korekty rozwoju

• Opieka nad człowiekiem upośledzonym musi obejmować długi, a czasami cały okres jego życia

• Kształcenie ogólne i zawodowe musi uwzględniać rodzaj i stopień upośledzenia oraz predyspozycje i potrzeby niepełnosprawnych

2. Formy postępowania terapeutyczno – wychowawczego

a) wczesna diagnoza i interwencja

Poczęcie życia ludzkiego należy rozpatrywać w wielu aspektach:

• organicznym, biologicznym, prokreacyjnym, genetycznym, prenatalnym;

• moralnym, godnościowym, emocjonalnym.

Świadomość odpowiedzialnego rodzicielstwa polega na wieloaspektowym rozpatrywaniu prokreacji w płaszczyźnie medycznej, filozoficznej, psychologicznej ekonomicznej, demograficznej
i socjologiczno-kulturowej. psychiczny dziecka nie rozpoczyna się w momencie narodzin, ale już w okresie prenatalnym. Dzięki medycynie i psychologii prenatalnej wiadomo, że płód odbiera różnego rodzaju stymulację i reaguje na nią określonym zachowaniem, przeżywa też różnorodne stany emocjonalne, a wśród nich strach w sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia. Niepomyślne zdarzenia (np. choroby, niedotlenienie, ból. chroniczny stres przeżywany przez matkę itp.) mogą spowodować utorowanie się w układzie nerwowym reakcji lękowych i źle zapisać się w pamięci dziecka.

Mogą one mieć wpływ na funkcjonowanie noworodka, a w przypadku biologicznego uszkodzenia dziecka przed lub po urodzeniu się czynniki te mogą pogłębić patologię jego funkcjonowania.

Już w okresie prenatalnym możliwa jest też stymulacja pozytywna, która zmierza do odczuwania przez dziecko zadowolenia z odbieranych bodźców wewnętrznych i zewnętrznych, co ma olbrzymie znaczenie dla jego dalszego rozwoju.

b) indywidualizacja - jest to najogólniej biorąc uwzględnianie w procesach rozwojowo-edukacyjnych jednostkowych właściwości człowieka, wynikających z fizycznych i psychicznych dyspozycji oraz sytuacji społeczno-wychowawczych w każdej fazie jego osobowej egzystencji.

c) profilaktyka i prewencja

Profilaktyka - jest działaniem zmierzającym do stworzenia odpowiednich warunków rozwojowych i edukacyjnych, szczególnie dla dzieci i młodzieży, oraz zapobiegania różnym zjawiskom, chorobom i urazom, które mogą prowadzić w konsekwencji do niepełnej sprawności organizmu lub dysfunkcji jego narządów.

Prewencja - obejmuje różnego rodzaju działania prozdrowotne (szczepienia, badania okresowe, przekrojowe), opiekuńcze (prenatalne i postnatalne) oraz edukacyjne (dotyczące żywienia, bhp, zanieczyszczenia, zatrucia środowiska), nastawione na zapobieganie uszkodzeniom fizycznym, dysfunkcjom intelektualnym, psychicznym i narządów zmysłów (prewencja podstawowa); obejmuje też działania zapobiegające trwałym uszkodzeniom funkcjonalnym lub trwałej niepełnosprawności (prewencja wtórna).

d) wspieranie i wspomagania

Wspieranie odnosi się przede wszystkim do warunków i okoliczności, w jakich następuje rozwój określonych właściwości zachowań człowieka, jego postaw i przekonań lub stylów życia.

Wspomaganie dotyczy tych czynników, które nie odnoszą się do dysfunkcji czy zaburzeń, ale do wartościowanych pozytywnie właściwości psychicznych, mechanizmów osobowości i wpływów środowiska.