Sęk, Psychologia kliniczna

Psychopatologia

- wzrost chorób cywilizacyjnych, wymaga prewencji, a nie naprawwiania

- działalność na rzecz zdrowia ma charakter interdyscyplinarny - różne definicje promocji zdrowia

- Karta Ottawska (1986) - promocja zdrowia to proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymania.

- inicjowanie procesów społecznych, zdrowie jako wartość, zaangażowanie wszystkich.

- zdrowie rozumiane jako zasób umożliwiający spełnienie aspiracji, potrzeb i dbanie o środowisko. Zdrowie nie jako cel, ale środek.

- idea promocji zdrowia nakłada wymóg aktywnego uczestniczenia na szkoły, władze, administracje itd.

- działania ukierunkowane na całą populację w kontekście całego życia,

- podnoszenie jakości życia

5 obszarów działania:

1. Budowanie prozdrowotnej polityki państwa

2. Tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu

3. Wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz zdrowia

4. Rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu

5. Reorientacja służby zdrowia.

Udział psychologii w promocji zdrowia:

- Złożony zespół działań profesjonalnych, których celem jest rozwój i wzmacnianie zdrowia populacji, od poczęcia do starości.

Ważne cele:

- podnoszenie świadomości o zdrowiu

- umożliwienie kontroli nad zdrowiem

- rozwój zasobów zdrowotnych.

Działanie na rzecz autonomii i partycypacji w kształtowaniu celów zdrowotnych.

- Świadoma aktywność jednostki

- Nie ingerować w przekonania ludzi i nie tworzyć nowej tożsamości lub jej złudzenia.

- Działania promocyjne powinny polegać na przedstawieniu oferty i pozostawieniu adresatowi decyzji, ale i odpowiedzialności za jej skutki zdrowotne.

- kształtowanie nawyków, czynności i własnego stylu życia

- perswazje, modelowanie itd. można wykorzystywać w procesie pierwotnej socjalizacji - nauka higieny, unikanie ryzykownych zachowań

- psycholog może dbać o to, by zdrowie było istotnym czynnikiem dla polityki państwa, może też prowadzić badania, raporty.

- psycholog kliniczny - rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu. (treningi, warsztaty dla przyszłych rodziców, dzieci itd.)

2 obszary i formy działania:

1. Upowszechnianie wiedzy psychologicznej przydatnej do promocji zdrowia - Charakter psychoedukacji profesjonalistów i nieprofesjonalistów pracujących w zespołach zdrowia np: lekarze, pielęgniarki, nauczyciele, dziennikarze, rodzice itd. Czyli wszyscy, których zadania polegają na kształtowaniu innych.

Upowszechnianie wiedzy o psychologicznych koncepcjach i modelach zdrowia i zasadach kształtowania, utrzymywania i ochrony zdrowia.

Szczególnie koncepcje, gdzie jest konieczność tworzenia pozytywnych, całościowych i procesualnych. A także koncepcje traktujące zdrowie jako zasób (potencjały i czynniki rozwoju).

Podstawą promocji zdrowia jest model salutogenetyczny + wiedza o czynnikach warunkujących rozwój psychospołeczny i jakość życia.

Ważne jest odkrywanie potocznych poglądów na temat zdrowia.

Makrokampanie, w przeciwieństwie do indywidualnych pomijają podmiotowy aspekt w promocji zdrowia.

2. Kształtowanie zasobów zdrowotnych i zachowań prozdrowotnych: zasoby odpornościowe wraz z metazasobem, jakim jest poczucie koherencji - wykorzystanie: rozwijanie Ja, tożsamości, samooceny, rozwój przekonań zdrowotnych, przekonanie o kontroli nad zdrowiem, poczucie skuteczności i kompetencji samoregulacyjnej.

Programy indywidualne, grupowe, instytucjonalne (pracownicze, szkolne) i środowiskowe (społeczności lokalne).

Zmiana zachowań zdrowotnych:

- mechanizmy socjalizacji

- procesy naśladowania

- modelowanie.

Promocja psychicznego wymiaru zdrowia:

- rozwój umiejętności społecznych - komunikowanie się, porozumiewanie, współpraca, pomagania, tworzenie więzi międzyludzkich.

Najbardziej rozwinięte programy:

- rozwój osobisty dla nauczycieli i uczniów,

- relacje, radzenie sobie ze stresem, konfliktami

- programy prewencji zaburzeń.

Promocja zdrowia jest działaniem nastawionym prospektywnie, a jej efekty można będzie badać w perspektywie wielu lat w przyszłości. Dlatego programom tym powinny towarzyszyć badania ewaluacyjne.

Caplan - 3 rodzaje prewencji:

1. Prewencja pierwotna - obniżenie prawdopodobieństwa zaburzeń poprzez przeciwdziałanie czynnikom ryzyka.

2. Prewencja wtórna - przy pojawieniu się wczesnych sygnałów zaburzeń - celem jest powstrzymanie rozwoju patologii. Wykorzystuje się metody właściwe dla psychoterapii.

3. Prewencja trzeciego stopnia - Zapobieganie skutkom przebytej choroby i hospitalizacji i przeciwdziałanie nawrotu. Metody rehabilitacji i opieki środowiskowej.

Psychologiczna prewencja psychopatologii powinna dotyczyć ludzi, którzy mają subiektywne poczucie zdrowia, ale należą do grup ryzyka.

Ryzyko:

- oblicza się obiektywnie, wskaźnik to stosunek liczby osób, u których występuje dana choroba do wszystkich ludzi w określonej populacji.

- ustala się jakie czynniki są w ciągu przyczynowo-skutkowym z wystąpieniem:

a) zaburzeń psychicznych

b) zaburzeń i chorób somatycznych i psychosomatycznych i niepełnosprawności

c) krytycznych wydarzeń życiowych i kryzysów - niechcianej ciąży, rozwodu, bezrobocia...

d) konfliktów spolecznych, interpersonalnych itd.

Sytuacje ryzyka (sytuacje zagrożenia, krytyczne wydarzenia) i środowiskowe czynniki ryzyka (ubóstwo, toksyczność, stresowość). Środowiskowe są bardziej długotrwałe, niektóre z nich są poza kontrolą człowieka (np. rynek, ekologia).

Behawioralne czynniki ryzyka - zachowania, które mają związek z powstawaniem zaburzeń, np. palenie, picie, narkotyki.

grupy ryzyka - np. sekty, młodzieżowe grupy alternatywne.

Ryzyko podmiotowe (osobowościowe) - genetyczne, biologiczne, temperamentalne, osobowościowe itd. Kryzysy rozwojowe: aby móc rozwiązać kryzys potrzebne jest podejmowanie ryzykownych nowych zadań - ryzyko rozwojowe.

Czynniki ryzyka są w interakcji z zasobami jednostki i środowiska i dlatego ryzyko nie zawsze musi się ujawniać i prowadzić do patologii.

„Wzór” na prawdopodobieństwo wystąpienia patologii:

$$\text{PP} = \frac{czynniki\ ryzyka\ (B,\ P,\ S,\ E)}{zasoby\ (B,\ P,\ S,\ E)}$$

PP - prawdopodobieństwo patologii

B - biologiczne

P - psychologiczne

S - społecznej

E - ekologiczne

PP tym większe, im więcej działa różnorodnych czynników ryzyka przy słabych zasobach, kompensujących zagrożenie. I odwrotnie.

Diagnoza relacji między czynnikami ryzyka i zasobami jest podstawą wszelkich profesjonalnych interwencji prewencyjnych.

Rodzaje działań prewencyjnych:

- strategia negatywna - oddziaływanie na czynniki ryzyka. Apele w mediach i perswazja z elementami uświadamiania konsekwencji i ich usuwania. Wywołuje zjawisko reaktancji (oporu psychicznego), ale gdy ryzyko jest bardzo wysokie jest skuteczna.

- strategia pozytywna - wzmacnianie zasobów jednostki i środowiska + kształtowanie kompetencji służących przeciwdziałaniu zagrożeniom. Jest podstawą w promocji zdrowia i przeciwwagą i uzupełnieniem negatywnej.

W prewencji poszukuje się zależności przyczynowo-skutkowych między ryzykiem a zachorowaniem.

Prewencja jest zorientowana na grupy ryzyka, zachowywanie statusu quo, a promocja zdrowia na całą populację i rozwój.

2 rodzaje prewencji:

1. Ukierunkowana na jednostkę (grupę docelową)

2. Ukierunkowana na kontekst

7 czynników kształtowania działań prewencyjnych (wymiary prewencji):

1. Znajomość mechanizmów zagrożeń patologią

2. Wiedza o zasobach

3. Ocena czasu działania (tuż przed albo z dużym wyprzedzeniem)

4. Adresat prewencji

5. Relacja strategii negatywnej do pozytywnej

6. Aktywność vs. pasywność

7. Konieczność ewaluacji działań prewencyjnych.

Metody profilaktyki:

- techniki informacyjno-edukacyjne - zwiększanie świadomości zdrowotnej. Często się stoduje techniki wywoływania strachu.

- techniki edukacji emocjonalnej - nauka rozpoznawania i wyrażania emocji, co zapobiega uczieczkowym reakcjom w różne formy patologii.

- model działań alternatywnych - nastawiony na rozwój zainteresowań i aktywność. Atrakcyjny i angażujący, wysoce wyczerpujący - szczególnie skuteczny w przeciwdziałaniu uzależnień i patologii społecznych młodzieży.

Wywodzące z teorii społecznego uczenia się (techniki poznawczo-behawioralne), najskuteczniejszy przy zapobieganiu uzależnień:

- trening umiejętności zyciowych: podejmowanie decyzji, wysoka samoocena, samokontrola, asertywność, rozwiązywanie problemów, radzenie sobie ze stresem.

- model wpływów społecznych: kształtowanie przekonań o szkodliwości ryzyka i promowanie zachowań prozdrowotnych. Mechanizm tworzenia norm osobistych w oparciu o autorytety (idole).

W programach profilaktycznych najczęściej chodzi o zapobieganie patologii społecznej agresji, przemocy, zapobieganie uzależnieniom i zaburzeniom psychicznym i psychosomatycznym.

Skuteczność ograniczona + czasem szkodliwe efekty uboczne.

Program powinien być:

- bezpieczny (czyli należy zminimalizować efekty uboczne)

- pogłębiona diagnoza potrzeb, czynników ryzyka i zasobów.

Diagnoza ma mieć postać systemowej ekspertyzy.

Trafna diagnoza = adekwatny program.

Skuteczność programów profilaktycznych zależy od czynników takich jak:

1. Adekwatne do celu i naukowo uzasadnione podstawy diagnozowania zarówno sytuacji, jak i realizowania programu.

2. Sprawdzone strategie redukowania czynników ryzyka i wzmacniania zasobów.

3. Wykorzystywanie różnych kanałów wpływu, współpraca ze środowiskiem.

4. Stosowanie interaktywnych technik uczenia się, zdobywania doświadczenie.

5. Uwzględnianie zróżnicowania poziomu zdrowia w grupie czy systemie i różnego poziomu zagrożenia.

6. Staranne przygotowanie programu i zespołu realizującego badania pilotażowe, przygotowanie kadry i środowiska, metod monitorowania i ewaluacji

7. Opracowanie czasu intensywnego trwania programu i działań uzupełniających.

8. Tworzenie sieci wsparcia dla programu - administracja, sponsorzy.

Najbardziej successful są te, które można twórczo modyfikować stosując ideę tworzenia więzi grupowych i podejmują naturalne, realne problemy społeczności. Tworzą ciągłą i długofalową działalność psychoedukacyjną.