Romantyzm:
Informacje wstępne
Romantyzm europejski rozpoczyna się w latach dziewięćdziesiątych XVIII wieku i trwa do około lat czterdziestych XIX wieku.
W Polsce mamy d 1822 rok. 1822 rok to wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza. Romantyzm polski kończą daty: 1855 – śmierć Mickiewicza i 1863 – powstanie styczniowe.
Powstał jako reakcja na zmiany społeczne i polityczne wywołane rewolucją przemysłową i rewolucją francuską. Był formą buntu przeciwko ustalonym regułom społecznym.
Według romantyków świat dzielił się na to, co widzialne (materialne) i poznawalne zmysłowo oraz na to, co niewidzialne (duchowe) – dające się poznać jedynie za pomocą środków pozarozumowych, takich jak wiara i intuicja.
Romantycy zwrócili uwagę na życie wewnętrzne człowieka – duchowość, uczucia, emocje, a również na odrębność jednostki ludzkiej, jej odmienność i indywidualność. Dominacja uczucia nad rozumem była także buntem przeciwko zastanej rzeczywistości i obowiązującym w niej normom społecznym. Typowy romantyczny bohater literacki to buntownik motywowany wielkimi namiętnościami, takimi jak miłość lub nienawiść. Bohater ten charakteryzuje się nieprzeciętnością, konfliktowością; samotnie buntuje się przeciw normom społecznym lub walczy w obronie ojczyzny. Najważniejszym uczuciem dla romantyka jest miłość, przeważnie nieszczęśliwa i tragiczna, zawsze jednak wszechogarniająca i potężna.
Z romantyzmem związane było także przeświadczenie o konieczności walki z tyranią, ze zniewoleniem człowieka, z uprzedzeniami społecznymi i rasowymi.
Pojęcia związane z epoką
Irracjonalizm – przekonanie, że świat można (i trzeba) poznawać za pomocą pozarozumowych środków takich, jak: wiara, intuicja, przeczucie, uczucia, wizje. Po Romantyczność Adama Mickiewicza.
Mistycyzm – wiara w kontakt z siłami pozaziemskimi. Romantycy uważają, że człowiek może kontaktować się ze światem nierealnym za pomocą snu, wizji, odczuć. Po Romantyczność Adama Mickiewicza.
Tajemniczość – jest główną domeną świata przedstawionego w romantycznych utworach literackich. Realizuje się na poziomie czasu (akcja utworów rozgrywa się często w nocy, kiedy jest ciemno), miejsca (zazwyczaj są odludne, sprzyjające kontemplacji, będące samotnią bohatera romantycznego) i postaci (nietypowe, o których czytelnik nic nie wie, a poznaje ich historię stopniowo). Po Ballady i romanse Adama Mickiewicza.
Fantastyka – za Szekspirem literatura romantyczna uwielbia elementy fantastyczne, a więc np.: zamiana kobiety w ryby, postacie duchów zmarłych mężów, zjawy, kobiety-syreny, itp. Po Ballady i romanse Adama Mickiewicza.
Orientalizm – fascynacja romantyzmu kulturą Wschodu. Chodzi tu w szczególności o kulturę arabską, muzułmańską. Po Sonety krymskie Adama Mickiewicza, Giaur George`a Byrona.
Ludowość – fascynacja kulturą ludu, ludową moralnością (Ballady i romanse, Dziady część II i IV Adama Mickiewicza), twórczością, językiem, obyczajami. Wszystko to stało się w romantyzmie inspiracją literacką.
Indywidualizm – jest jednym z podstawowych wyróżników człowieka romantyzmu. Indywidualista to człowiek osamotniony, wyobcowany, natchniony (najczęściej poeta), niezależny, wolny, mający poczucie własnej wyjątkowości i niezależności.
Profetyzm – profeta to ten, kto przewiduje przyszłość, jest jasnowidzem, prorokiem. To pojęcie łączy się naturalnie z romantycznym indywidualizmem i frenezją (Zygmunt Krasiński; Nie-Boska komedia).
Frenezja – to szał, zapał i namiętność w ukazywaniu świata przedstawionego. Frenezja prowadziła do posługiwania się motywami szaleństwa, zbrodni, okropności. Dlatego właśnie w tej epoce powstają początki powieści kryminalnej i horroru
Szekspiryzm – tak nazywała się romantyczna fascynacja dziełami Szekspira, czyli tego, który wprowadził elementy tajemniczości i grozy do literatury oraz złamał konwencje antyczne w dramacie. Po Balladyna Juliusza Słowackiego.
Byronizm – postawa, która narodziła się z fascynacji angielskim pisarzem Byronem i jego bohaterami. Są oni najczęściej samotni, zbuntowani, skłóceni ze sobą i światem, przeżywają nieszczęśliwą (czyli niemożliwą w realizacji) miłość.
Werteryzm – kolejna postawa, której pierwowzorem był główny bohater powieści Goethego, Werte Był on mężczyzną nieszczęśliwie zakochanym, cierpiącym na tzw. chorobę wieku (weltschmerz), ból istnienia, czuł się osamotniony, rozczarowany życiem i światem.
Cierpienie mł. Wertera:
Powieść skonstruowana jest jako zbiór listów napisanych przez Wertera. W listach Werter wspomina swoje chwile spędzone w wiosce Wahlheim. W Wahlheim Werter zakochuje się w Lotcie (Locie), młodej i pięknej kobiecie, która zajmuje się domem i rodzeństwem po śmierci matki. Lotta jest jednak już zaręczona z Albertem. Werter jest zrozpaczony, jednak stara się tego nie okazywać. Spędza miłe chwile z Lottą oraz Albertem zwiększając przyjaźń pomiędzy nimi. Potem jednak postanawia wyjechać i rozpocząć pracę w poselstwie. Po pewnym czasie, gdy dowiaduje się, że Lotta wzięła ślub z Albertem, kończy z dotychczasową pracą i wyjeżdża do miejscowości, w której się urodził i spędził dzieciństwo. Następnie postanawia powrócić do Wahlheim, gdzie Lotta prosi go o to, aby oddalił się od niej do okresu świąt, aby nie wzbudzać podejrzeń ich o romans. Jednak na wieść o tym, że Lotta pozostała sama w domu, Werter przybywa do niej, aby spędzić z nią czas. W czasie ich rozmowy sam na sam nie wytrzymuje i zaczyna całować dziewczynę, na co ona reaguje ucieczką i zamknięciem się w pokoju. Werter znów odczuwa straszny ból związany z brakiem Lotty. Postanawia, że popełni samobójstwo. Wysyła posłańca po pistolet do Alberta, Albert nakazuje, aby Lotta przygotowała pistolety. Werter pisze list pożegnalny, w którym jednoznacznie obarcza Lottę winą za jego śmierć. Twierdzi, że to ona była jego cierpieniem i to jej zachowanie doprowadziło do samobójstwa. Werter ładuje broń i strzela w głowę. Pada na ziemię, ale aż do rana jest świadomy, później wykrwawia się na śmierć.
Bohater bajroniczny to wielki indywidualista, buntownik, osoba niezwykle tajemnicza, która często występuje przeciw powszechnie przyjętym prawom i normom społecznym. Bohater wykreowany przez Byrona pozostaje w konflikcie ze światem, ulega wielkim namiętnościom, jego życie naznaczone jest ogromną miłością, zbrodnią, występkiem, które wywarły wpływ na jego dalsze losy. Bohater cierpi z powodu przeszłości (wyrzuty sumienia z powodu popełnionego zła); nieufność wobec społeczeństwa sprawia, że nie może zaznać spokoju i odnaleźć ukojenia. Bohaterem bajronicznym jest tytułowy bohater powieści poetyckiej pt. "Giaur". Bohater taki, pomimo tkwiących w nim sprzeczności, potrafi docenić przyjaźń - przedśmiertna spowiedź. Często stawiany jako przeciwieństwo bohatera werterycznego, pomimo tkwiącej w nich jednakowej istoty - wielkiego, dławiącego cierpienia, które jednak potrafi przezwyciężyć, we własny, indywidualny sposób.
Adam Mickiewicz urodził się Zaolzie pod Nowogródkiem. W 1815r. po ukończeniu szkoły w Nowogródku wyjechał do Wilna gdzie studiował na uniwersytecie. W czasie studiów wstąpił do Towarzystwa filomatów , i pisał dla towarzystwa wiersze problemowe, Mickiewicz musiał podjąć prace jako nauczyciel w szkole by odpracować stypendium .W okresie tym napisał "Ballady i Romanse". W 1823r.władze carskie wpadły na ślad tajnych organizacji, senator Nowosilcow który wszczął śledztwo w sprawie tajnych organizacji młodzieżowych. W związku ze śledztwem Mickiewicz i wielu innych został aresztowany skazani. Adam Mickiewicz został skazany na zesłanie w głąb Rosji. Z Wilna wyjechał do Petersburga a następnie Odessy i Moskwy, tu zetknął się z literatami spiskowcami i brał udział w powstaniu które upadło. Pod czas wycieczki na Krym miał okazje poznać kulturę orientalną. Po tej wycieczce napisał "Sonety Krymskie".W okresie rosyjskim napisał też : "Dziady" cz. II i IV oraz. Poecie udało się opuścić Rosje. Mickiewicz podróżował przez Hamburg, Berlin, Pragę czeską itd. po całej europie był w Rzymie i tam dotarła wieść o powstaniu. Mickiewicz wrócił do ojczyzny ale nie dotarł do powstania r. Pod czas podróży po europie napisał "Pana Tadeusza" ożenił się z córką polskiej pianistki Cliną Szymanowską. 26 listopada 1885r. Jego śmierć wywołała głęboka żałobę wśród Polaków i nie tylko.
Oda do młodości:
Podstawą konstrukcji wiersza jest bowiem kontrast pomiędzy światem młodych i starych.
| tak mówi się o przedstawicielach świata starych. Ci ludzie nie mają w sobie żadnych uczuć, związani z ziemią nie są zdolni do żadnych uniesień. W ich kontekście pojawia się obraz starca z pokrytym zmarszczkami czołem. Świat starych to pokryty mgłą „obszar gnuśności zalany odmętem”. Opisując go, poeta sięga nawet po elementy brzydoty i mówi, że pokrywają go „wody trupie”. To świat martwy („szkieletów ludy”, „wody trupie”), świat ludzi ospałych, bezczynnych. Zarzuca się im egoizm,samolubni, samotni, tak, jak mięczak przemijają bowiem bez śladu i pożytku dla otoczenia. Na szczęście ten świat odchodzi już w przeszłość. Nowa rzeczywistość to „wychodzący z zamętu świat ducha”, który powstaje „z bożej mocy”.Poeta w powtarzających się apostrofach zwraca się do młodości jako tej, dzięki której ów nowy świat powstanie. Pojawiają się obrazy młodości wzlatującej nad światem, młodości, która dodaje skrzydeł, która niczym słońce zapanować ma nad światem: |
|---|
Jej panowanie oznaczać będzie nadejście nowej rzeczywistości. Ten nowy świat stworzą młodzi ludzie mający wyższe niż ich poprzednicy cele, gotowi do wspólnych działań, poświęceń dla innych. Ludzie, którzy potrafią przezwyciężać słabości, walczyć nawet za cenę
życia o szczęście innych. porównują działania młodych do walki Heraklesa, które mają zniszczyć wszystko to, co w przeszłości było barbarzyńskie. Podkreśla się też wyraźnie siłę tego młodego pokolenia tkwiącą we wspólnocie, w zjednoczeniu się w podejmowanych wysiłkach
| Razem, młodzi przyjaciele!… W szczęściu wszystkiego są wszystkich cele; Jednością silni, rozumni szałem, Razem, młodzi przyjaciele!… |
|---|
Muszą oni podejmować wyzwania, przekraczać dotychczasowe horyzonty i bariery.
Wiele w tym wierszu oświeceniowego optymizmu, wiary w postęp i możliwość stworzenia nowego lepszego społeczeństwa. To, co jednak cechuje Odę do młodości, to także olbrzymi entuzjazm, zapał, wola, która wzywa do czynu.
Romatycznosc:
Romantyczność jest utworem składającym się z dwóch części. W pierwszej pokazane zostały losy Karusi, dziewczyny, która straciła swego ukochanego i która twierdzi, że – mimo upływu dwóch lat od jego śmierci – widzi swego Jasieńka i w środku dnia na ulicy z nim rozmawia. Ta obyczajowa scenka stanowi pretekst do pokazania odmiennych postaw bohaterów wobec tego, co się dzieje i poszukiwania odpowiedzi na pytania o drogi dochodzenia do prawdy. Część druga ma zatem charakter refleksyjno-polemiczny i odzwierciedla konflikt dotyczący interpretacji rzeczywistości, jaki zaistniał pomiędzy romantykami a klasykami. Dzień, miasteczko i zbiegowisko ludzi. Zainteresowanie budzi dziewczyna, która twierdzi, że rozmawia z duchem – zmarłym przed kilku laty Jasieńkiem. Dla Karusi jest środek nocy, wydaje się jej, że jest sama z Jasieńkiem w domu, że może usłyszeć go macocha. Mówi do niego o tym, jak się boi i jak trudno jej żyć teraz samej. ludzie widzą dziewczynę, która straciła zupełnie kontakt z otaczającym ją światem, która mówi do kogoś, kogo nie widać i nie reaguje zupełnie na zadawane jej Tragedia bohaterki jest przejmująca. Prosta dziewczyna z ludu okazuje się osobą nieprzeciętnie wrażliwą, a przez to niezwykle samotną. Silne przeżycia sprawiły, że nie jest w stanie funkcjonować w normalnym świecie, świat ten jest dla niej groźny, wrogi, nikt z jej otoczenia nie potrafi jej zrozumieć
Starzec, jest racjonalistą, On jako jedyny ze zgromadzonych nie wierzy w to, co mówi Karusia i traktuje ją oraz tych, którzy uważają, że mówi prawdę, w sposób pogardliwy:
Poglądom starca zaprzecza narrator-poeta – nie prosty człowiek z ludu, ale również osoba wykształcona, intelektualista. Wyraża on przekonanie, że do prawdy dochodzi się drogą intuicji, a narzędziem poznania jest ludzka dusza:
świadczą jedynie o tym, że „szkiełko i oko” nie może być ostateczną miarą poznawania świata. Narzędzia nauki służą do poznawania „prawd martwych”, natomiast „czucie i wiara” otwierają nowe perspektywy, poszerzają horyzont poznawczy człowieka. On bowiem wierzy, iż można widzieć „przed oczyma duszy”, co więcej – według poety – postrzeganie świata w sposób wyłącznie rozumowy nie pozwoli nam zrozumieć spraw najważniejszych. Wyznaje pogląd, że istnieje inna rzeczywistość, wobec której doświadczenie i rozum stają się po prostu bezradne. Stąd też jego wezwanie:
| Miej serce i patrzaj serce! |
|---|
To aforystyczne sformułowanie dobitnie kończące utwór jest programową wypowiedzią Mickiewicza, wyrazem pewnego widzenia rzeczywistości, nowego, romantycznego odczuwania świata. Tytuł utworu – Romantyczność podkreśla, że poeta próbuje objaśnić czytelnikowi znaczenie tego słowa.
Najbardziej rozpowszechnionym i najczęściej eksploatowanym „romantycznym” tematem jest miłość. Twórcy uwzględnili jej wszystkie odmiany. Mamy na przykład miłość do ojczyzny, miłość do kobiety Ważnym motywem jest także ojczyzna, realizowana w różnych perspektywach Często także pojawiają się tematy związane z bohaterem romantycznym, a raczej z jego zdefiniowaniem. Chodzi tu o bunt jednostki nieprzystosowanej do otoczenia, podróż jako element biografii czy samotność
Cechy ballad romantycznych:
ludowość (obecność ludu – mieszkańców wsi, symbolika ludowa),
przysłowia ludowe, złote myśli, które kształtują moralnie ludzi,
przyroda jako żywy bohater,
język stylizowany na język ludowy (elementy mowy potocznej i gwary),
cały tekst ma charakter zwykłej, ludowej opowieści,
autor (utożsamiony z narratorem) solidaryzuje się z ludem (mieszkańcy wsi),
synkretyzm rodzajowy – utwór łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu
Obecność przyrody :
jest tłem dla wszystkich wydarzeń,
tajemnicza, groźna i niesamowita, tworzy groźny nastrój,
jest siłą sprawczą wydarzeń,
jest surowym trybunałem osądzającym człowieka,
stoi na straży wierności i lojalności, honoru i cnoty itp.,
jest związana ze światem ludzkim,
Tytułowe stepy akermańskie porównane są do oceanu, którego nie można objąć wzrokiem:Wysokie trawy przypominają fale morskie, a wóz nie jedzie tylko płynie. Przyroda wzbudza zachwyt podmiotu lirycznego - samotnego wędrowca, który w pierwszym momencie podziwia piękno krajobrazu, ale po pewnym czasie zaczyna przypominać sobie swoją ojczyznę. Tęsknota, którą przesycona jest dusza podmiotu lirycznego wywołuje nie tylko żal, ale także rozgoryczenie. Wyrazem całkowitej rezygnacji są ostatnie słowa, które niszczą wszelką nadzieję i zamykają podróżnika w kręgu osamotnienia i osaczenia wszelkimi, możliwymi przejawami obcości.
Burza:
Inspiracją do napisania tego utworu było autentyczne przeżycie – podczas podróży na Krym Mickiewicz przeżył burzę morską. realistyczny opis sztormu; poeta ogranicza się do wrażeń rejestrowanych zmysłem wzroku i słuchu. narastający chaos. Targany wiatrem i falami statek zostaje upersonifikowany - pompy jęczą, liny wyrywają się majtkom z rąk.
Początkowo realistyczny opis burzy w kolejnej strofie ulega odrealnieniu. Fale kojarzą się poecie z górami wypiętrzającymi się z morza. Grożącemu niebezpieczeństwu zostaje nadana postać „geniusza śmierci”, żołnierza szturmującego fortecę – okręt. Przyroda staje się dla człowieka groźnym przeciwnikiem, agresorem.
W strofie trzeciej poeta powraca do realistycznego obrazowania. Koncentruje się na reakcjach podróżnych: Przytoczone zostają trzy postawy ludzi w obliczu grożącego niebezpieczeństwa. Niektórzy tracą kontrolę nad sobą, rezygnują z jakiegokolwiek działania. Inni koncentrują się na bliskich bądź zwracają do Boga. Możemy domyślać się, że to ów wędrowiec, bohater całego cyklu sonetów. Jego zachowanie jest wyjątkowo nietypowe; tkwi niewzruszony z boku, obserwuje innych podróżnych, milczy. Można przypuszczać, że radzi sobie najlepiej ze wszystkich, nie traci panowania nad sobą, zachowuje spokój. Paradoksalnie jednak jego sytuacja jest znacznie trudniejsza niż pozostałych podróżnych. Wyjaśnia to puenta utworu, dwuwersowa część refleksyjna: Wędrowiec zazdrości innym ich ludzkich, zwyczajnych reakcji, nawet strachu i utraty kontroli. On jest już niezdolny do wzruszeń, do autentycznych przeżyć. Stawia go to poza grupą. Jest wyalienowany, pozostaje mu tylko status obserwatora
Burza to wiersz przede wszystkim o tragicznej samotności i wyobcowaniu wędrowca. Cechy te czynią go typowym bohaterem romantycznym Brak ludzkich reakcji stawia go poza wspólnotą, skazuje na niezrozumienie.
Motyw podróży i wędrówki jest obrazem bardzo rozpowszechnionym w literaturze romantyzmu. Jest to związane w dużej części z ty, że jest to okres popowstaniowej emigracji, kiedy to wielu artystów zmuszonych było do wyjazdu za granicę, by nie trafić do więzienia carskiego za swoje poglądy.
Taką sytuacje mamy chociażby w przypadku Adama Mickiewicza, który zmuszony został do wyjazdu do Rosji, kiedy to został skazany w procesie Filomatów. Kiedy znalazł się w głębi Rosji postanowił zobaczyć piękno stepów Półwyspu Krymskiego. Z tej podróży pochodzi jeden z najpiękniejszych zbiorów liryków - "Sonety Krymskie."
Motyw podróży odnajdujemy też u Juliusza Słowackiego w "Kordianie". Ukazuje nam tu poeta podróż jako wyprawę po widzę życiowa. Podczas niej bohater dowiaduje się wiele o rzeczach złych tego świata. O dominacji pieniądza nad uczuciami. Jest tu też jednak podróż do ojczyzny na chmurze z Mont Blank, która może symbolizować wzniosłe idee bohatera.
O podróżach czytamy tez w innych utworach z epoki romantyzmu. Chociażby w "Dziadach" Mickiewicza mamy dramatyczny obraz wywózki Polaków na Syberię, którzy zostali skazani za działalność antyrosyjska.
Widzimy więc, że podróż i wyprawy są częstymi motywami, z których korzystali artyści i literaci tej epoki. Mają one różne charakter, ale zawsze symbolizują i prowadzą do pewnej zmiany w bohaterze.
Stepy – dzikie, mroczne dramty przeszlosci, Gory – wzniosłe, groźne, Wschód – przepych,, okrucieństwo, haremy, bazary, mraczone świątynie.
Bohater
Bohaterem a raczej podmiotem lirycznym jest wygnaniec, zesłaniec przebywający na obczyźnie wbrew własnej woli. Ta sytuacja podmiotu lirycznego, który sam się nazywa pielgrzymem, jest analogiczna do ówczesnego położenia samego poety. W tej sytuacji utożsamienie bohatera z samym Mickiewiczem wydaje się prawomocne.
Obraz bohatera nie jest jednak jednorodny, poszczególne utwory, ukazują inne jego oblicze. Wspólna cecha, charakterystyczną z resztą dla liryki w ogóle jest refleksyjność podmiotu lirycznego, dla którego egzotyczny krajobraz jest pretekstem do rozmyślań o własnej kondycji i sytuacji jego kraju.
We wszystkich sonetach przewija się motyw tęsknoty. W pierwszym utworze cyklu bohater podziwia ciszę, panującą na d brzegami Dniestru. Roślinność jest tu bujna, woda toczy się leniwie, krajobraz jest piękny, a jednak tylko potęguje poczucie wyobcowania i samotności. "Stepy Akermańskie" są doskonałym przykładem ujmowania nostalgii, mimo zachwytu nad miejscem zesłania. W sonecie "Burza" z kolei widzimy owego Pielgrzyma, jak wraz z innymi przebywa na statku w czasie szalejącego sztormu. Sytuacja przedstawia się bardzo groźnie, pasażerowie popadają w panikę, modlą się o ocalenie i żegnają z bliskimi. Tylko ów Pielgrzym jest obojętny jak zawsze, jakby ziemskie zagrożenia wcale go nie obchodziły. Jego myśli krążą znacznie dalej, rozpamiętuje przeszłość. Groźba śmierci wydaje się go nie przerażać, odkąd tkwi na obcej ziemi, życie straciło swoją wartość. Z reszta nie ma się z kim żegnać, ponieważ jest zupełnie sam, nie ma tu bliskich. Utracił radość życia wraz z ojczyzną, teraz wszystko jest mu obojętne, wszystko, co nie dotyczy Litwy.
Z jednej strony jest on wygnańcem, pozbawionym własnej ziemi, skazanym na tułaczkę po obcym kraju, jednak czuje się raczej pielgrzymem, ponieważ uważa, ze ta tułaczka ma sens i cel, ze doprowadzi go wreszcie do "ziemi świętej", do jego Mekki. Główny bohater jest tez podróżnikiem. W niektórych utworach wyraźnie staje się turystą, podziwiającym obcą kulturę. Sonet zatytułowany "Bakczysaraj w nocy", jest lirycznym opisem zmierzchu zapadającego nad miastem. Opis ten jest bardzo sugestywny, zdradza fascynację cudownym widokiem, zjawiska tu przedstawiane są personifikowane, autor nadaje im życie.
Całość jest bardzo kunsztowna. Mickiewicz obrazuje wschodnie krajobrazy z dużą dokładnością. Często stosuje metafory, by niecodzienne zjawiska przedstawić w kategoriach bliskich zachodniemu odbiorcy. Opisy przyrody są tu malownicze,, nadając przedstawieniom bogate barwy, kształty...
Podmiot liryczny "Sonetów Krymskich" poszukuje wrażeń, jakich może mu dostarczyć natura, są to silne estetyczne odczucia, potęga i bezmiar natury budzi zachwyt, czasem lęk, jedna daje chwilę ukojenia, chwilę tylko, ponieważ szybko powracają natrętne myśli o własnym wygnaniu i nieszczęśliwym losie ojczyzny.
Natura w "Sonetach krymskich" ma jeszcze inne znaczenie, poeta widzi w niej pośrednika między Bogiem i człowiekiem. Przemierzanie stepów, wędrówka po górach i brzegami morza jest rodzajem pielgrzymki, prowadzącej do Boga. W miarę pokonywania kolejnych dróg, zmagania się z burzą czy lękiem nad przepaścią, podróżnik pojmuje coraz więcej
Utwór ukazuje wydarzenia związane z procesem filomatów i filaretów w Wilnie w 1923 roku. Został napisany niedługo po klęsce powstania listopadowego. Te przeżycia były dla Mickiewicza wielkim wstrząsem.
Rozpracowanie tajnych organizacji studenckich i uczniowskich stało się przyczyną tragedii wielu młodych ludzi tamtego pokolenia. Podczas śledztwa aresztowano i uwięziono również Mickiewicza. Ten fakt zaważył na całym jego dalszym życiu i na konstrukcji scen więziennych w Dziadach. Autor utworu przebywał bowiem w więzieniu w klasztorze ojców bazylianów w Wilnie wraz z towarzyszami z organizacji. Skazany na zesłanie w głąb Rosji opuścił Litwę 25 października 1824 roku. Nigdy już nie powrócił w rodzinne strony, dręczony tęsknotą i wspomnieniami stworzył wiele dzieł opisujących przeżycia wygnańca, który nigdy nie pogodził się z narzuconym mu losem.
Klęska powstania listopadowego doprowadziła do prześladowań Polaków w jeszcze większej skali niż miało to miejsce w Wilnie 1823 r. Naród polski pod zaborem rosyjskim przeżywał dotkliwe cierpienia. Uczestnicy powstania emigrowali, obawiając się represji. Ci, którzy zostali w kraju, musieli liczyć się z tym, że ich życie będzie pasmem niepokojów i kłopotów.
Historia narodu, burzliwa i tragiczna, stała się tą wartością, tym kręgiem tematycznym, do którego Mickiewicz nawiązywał stale i jakby pod wpływem nieubłaganego imperatywu wewnętrznego. Nie można było odsunąć na margines wydarzeń, które zdecydowały o tragicznym losie ojczyzny i doprowadziły do trudnej osobistej sytuacji autora-wygnańca.
Jednym z najważniejszych elementów III. części "Dziadów" Mickiewicza, który poeta bardzo mocno akcentuje w tym, ale w innych utworach, jest idea prometeizmu.
prometeizm to postaw, której nazwa pochodzi od imienia Proteusza, mitologicznej postaci, której najważniejszymi cechami są indywidualizm i poświęcenie swojego dobra w imię idei. To postawa, która wyraża chęć zrobienia czegoś wielkiego, co umożliwi i da dobro innym ludziom, pomimo, że samemu trzeba będzie ponieść duże konsekwencje
Taką też osobę odnajdujemy w Konradzie, bohaterze z III. części "Dziadów". Poeta ukazuje nam go jako bohatera romantycznego. Zaliczyć do nich możemy również jego postawę prometejską, gdyż Konrad jest wielkim patriotą, któremu najbardziej zależy na wolności jego kraju, jest w stanie poświęcić wszystko, po to tylko, by jego ojczyzna odzyskała wolność.
Nie ważne są dla niego jakiekolwiek przeszkody, nie powstrzymuje go nawet sam Bóg, wobec którego buntuje się w "Wielkiej Improwizacji". Nic nie jest w stanie zatrzymać go przed tym, by nieść ludziom dobro - podobnie jak Prometeusz, który zbuntował się przeciwko bogom i wykradł ogień z Olimpu, by oddać go właśnie im.
Prometejski bunt przeciwko Bogu "Wielkiej Improwizacji". Mamy tu ukazaną postać Konrada, który kieruje swe słowa do Boga. Prosi go i pyta, dlaczego dzieje się tak, że naród polski cierpi takie katusze? Czym sobie na to zasłużył. Po tych pytaniach przychodzi czas na oskarżenia Boga. Prometeizm przedstawiony przez Mickiewicza ukazuje wielki patriotyzm, jaki kierował bohaterem utworu. Chce pokazać, że nie ma żadnych większych wartości ponad poświęcenie dla ojczyzny oraz działanie dla jej wyzwolenia i dobra.
Martyrologia to ukazywanie cierpienia i tragicznej sytuacji człowieka. W utworze Mickiewicza dotyczy ono całego narodu polskiego, który znalazł się w niewoli. Tragizm sytuacji Polaków polega na utracie ojczyzny i niemożności przezwyciężenia zaistniałej sytuacji. Kolejne zrywy niepodległościowe kończą się klęską pochłaniając przy tym setki ofiar. Naród musi się zmagać z zewnętrznym wrogiem, jakim jest zaborca, rosyjski car a jednocześnie nie może liczyć na pomoc. Największą nadzieje pokłada autor w młodzieży, która najsilniej pragnie zmian i gotowa jest do największych poświęceń. Jednak żaden zapał nie wystarczy, jeśli nie ogarnie on całego narodu, wszystkich [pokoleń i wszystkich warstw społecznych.
III części "Dziadów" wyraźny jest podział społeczeństwa na dwa obozy. Pełna zapału i patriotyzmu młodzież, skontrastowana jest z przedstawicielami arystokracji, dla których najważniejsze jest ich własne bezpieczeństwo i dobrobyt. Martyrologia, czyli cierpienie jest udziałem tej pierwszej
Spoleczesntwo:
Społeczeństwo polskie według Adama Mickiewicza podzielone było na dwa obozy: patriotów i zdrajców, kosmopolitów obojętnych wobec losów ojczyzny.
Najbardziej patriotyczna grupa to młodzież wileńska. Wzrastała ona w duchu filomanckiej solidarności, koleżeństwa i przyjaźni. Tomasz Zan, stojący niegdyś na czele towarzystwa chce wziąć całą winę na siebie. Twierdzi, że trzeba poświęcić jednostki dla dobra ogółu. Jednak więźniowie solidaryzują się z nim, chcą, aby żył jak najdłużej. Młodzież ta chce walczyć o utrzymanie ducha narodowego, o polskość pokojowymi metodami. Dla dobra kraju, ojczyzny cierpią, są mordowani, zsyłani na Sybir - ofiarowują najwyższą cenę - życie.
Adam Mickiewicz scharakteryzował postawy polskie w scenie "Salon Warszawski", gdzie podzielił je na tzw. stolikowe (wysocy urzędnicy, oficerowie, generałowie, damy z towarzystwa i "wielkich" literatów) i towarzystwo przy drzwiach. Są to dwa kontrastujące obozy. Tematem rozmów tych pierwszych są zabawy, bale. Żałują, że Nowosilcow wyjechał z Warszawy, ponieważ był znakomitym organizatorem balów i zabaw. Jest to grono osób całkowicie pozbawionych patriotyzmu, kosmopolityczne (rozmawiają po francusku), modne. Są obojętni, ślepi na losy kraju, egoistyczni. Mickiewicz negatywnie pokazał środowisko literatów, którzy uciekają od rzeczywistości, nie chcą wiedzieć tego, co się dzieje w ojczyźnie. Chcą jedynie sielanek, bo twierdzą, że tylko to zainteresuje czytelników. Po opowiedzianej przez Adolfa historii o Cichowskiem na pytanie damy, czy może owa historia stać się tematem literackim, literat odpowiada, że temat jest zbyt nowy, zbyt współczesny, świadkowie tej tragedii żyją, a poza tym jest zbyt krwawa i społeczeństwa owa historia nie zainteresuje. Opozycją do grupy stolikowej to towarzystwo przy drzwiach. W grupie tej rozmawia się po polski, a nie po francusku. Krytykują arystokrację przy stoliku. jest zdania, że arystokracja zasłużyła sobie na hak, żałuje, że tacy ludzie, jak arystokracja stoją na czele państwa. Podsumowuje to Piotr Wysocki: ". . . Nasz naród jak lawa, z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi, Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi. " Plgawa skorupa to arystokracja, obojętna, zimna na losy narodu i niemożliwa do przebicia. Natomiast wewnętrznym ogniem jest patriotyczna młodzież polska. Wysocki twierdzi, że trzeba ignorować, nie szanować tej skorupy, lecz wspomagać gorący ogień, czyli młodzież polską. W społeczeństwie polskim znajdują się też ewidentni zdrajcy. Są to ludzie z otoczenia Nowosilcowa - chcą się wkraść w łaski imperatora kosztem swojego narodu. Są jawnymi zdrajcami, że kryją się z tym.
Adam Mickiewicz pokazał w "Dziadach" cz III, że społeczeństwo polskie nie było jednolite. Obok zagorzałych patriotów, prawdziwych rodaków istnieli zdrajcy oraz obojętni na losy własnego narodu arystokraci.
Pan Tadek:
Wątki
wątek miłosny Tadeusza i Zosi – wątek rozwijający się od początku utworu, kiedy to Tadeusz zauważa młodą dziewczynę. Potem Tadeusz myli Zosię z Telimeną. Następnie Tadeusz wyjawia stryjowi swą miłość do Zosi, a Zosia czule żegna Tadeusza. Wątek ten rozwija się przez cały utwór, aż doprowadza do zaręczyn Tadeusza i Zosi.
wątek Stolnika – Stolnik był wielkim panem z rodu Horeszków, o czym opowiada Gerwazy w II księdze. Posiadał jedyne dziecko, Ewę Horeszkównę, w której zakochał się Jacek Soplica. Do zaręczyn nie doszło z powodu różnicy majątkowej i wyraźnej niechęci ojca wobec tego związku; obawiając się rekuzy Soplica nie poprosił formalnie o rękę córki, zaś Horeszko przyjął swatów kasztelana witebskiego. Stolnik został zabity przez Soplicę w zamku podczas najazdu Moskali. Od tego momentu Gerwazy przysiągł sobie zemścić się na rodzie Sopliców.
wątek sporu o zamek – przez cały utwór przewija się spór o zamek Horeszków. Teoretycznie należy on do Sopliców, gdyż został nadany im podczas konfederacji targowickiej. Hrabia, Gerwazy – Klucznik i okoliczna szlachta zamierzają dokonać zajazdu na Sopliców. Podburza ich do tego Klucznik.
wątek niepodległościowy – akcja Pana Tadeusza rozgrywa się w czasach wojen napoleońskich. Ks. Robak próbując naprawić swoje dawne winy agituje polską szlachtę do powstania i walki u boku Napoleona. Usiłowania jego niweczy Klucznik, który zapał szlachty wykorzystuje przeciwko Soplicom doprowadzając do zajazdu. Jednak, gdy pojawia się wspólny wróg – Rosjanie, następuje pogodzenie wszystkich stron sporu i wspólna walka przeciw Moskalom.
Tło historyczno-polityczne najwięcej znaczeń niesie w kontekście wątku działalności Ks. Robaka stotną cechą owego tła jest jego epicki status – stanowi ono jedną z najważniejszych cech eposu. Dlatego też musi to być moment przełomowy, po którym można spodziewać się nowego porządku świata. Tak właśnie postrzegana była ówcześnie kampania napoleońska, jako świt nowego ładu w Europie. Znamienna jest ogólna wesołość, optymizm i wiara w możliwości oraz dobrą wolę Cesarza. Większość jednak, upatruje tam właśnie szansy na odzyskanie niepodległości. „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza jako epopeja narodowa
Przedstawiciele szlachty, którzy występują w "Panu Tadeuszu" są przedstawieni w sposób niezwykle zróżnicowany. W związku z tym pojawiają się osoby majętne - do reprezentantów tej części szlachty należy z pewnością: Hrabia, także Podkomorzy oraz Sędzia. Śmiało można rzec, że należą oni do elity szlacheckiej. Pozostała część to szlachta zubożała, jak również zaściankowa. Cieszą się ze swego pochodzenia, jednak sami muszą wykonywać ciężkie prace na roli. Ponadto w "Panu Tadeuszu" znajdują się również przedstawiciele chłopstwa, z którymi konwersuje ksiądz Robak. Chłopi spędzają czas przy pracy lub w kościele, jak również na wiejskich zabawach czy dożynkach dworskich. Postaci ukazane w "Panu Tadeuszu" prezentowane są jako ludzie pracujący, bawiący się, jako ci, którzy smucą się i weselą. Posiadają oni zalety oraz wady. Do ich najbardziej charakterystycznych wad należą: pycha, także skłonność do wszczynania kłótni oraz mściwość. To właśnie wady ludzkie wpłynęły po części na to, że doszło do rozbiorów Polski.
Jednym z cech charakterystycznych eposu jest prezentowanie losów Poza tym istnieje jeszcze drugie wydarzenie historyczne, które posiada przełomowe znaczenie dla narodu polskiego. Dotyczy ono przemarszu wojsk napoleońskich. Okazuje się, że do armii zgłaszają się przedstawiciele Polaków. Wszyscy popadają w stan euforii, ponieważ zwycięstwo Napoleona wydaje się niepodważalne. Natomiast klęska narodu rosyjskiego wydaje się być nieuchronna. Wśród Polaków rodzi się nadzieja na lepsze jutro.