Metoda sondażu

Metoda sondażu to metoda badań, którą podstawową funkcją jest gromadzenie informacji o interesujących badacza problemach w wyniku relacji badanych osób, zwanych respondentami. Cechą tej metody jest „wypytywanie” lub sondowanie opinii. W tej metodzie respondentom zadawane są pytania w formie ustnej (i wtedy metoda przybiera formę wywiadu) lub pisemnej (mamy do czynienia z badaniami ankietowymi).

Metodę sondażu stosujemy, kiedy chcemy dowiedzieć się o opiniach respondentów na dany temat, jak oni oceniają ten temat, czy go znają lub chcieliby się o nim dowiedzieć. Jest mało użyteczna w kwestii rozwiązywania problemów dotyczących, np. skuteczności wychowania. Może pomóc w precyzowania hipotez i celów badawczych, jednak do rozwiązania używamy bardziej rzetelnych metod badań pedagogicznych.

W badaniach pedagogicznych nie można opierać się wyłącznie na metodzie sondażu, ponieważ odgrywa ważną rolę, kiedy badacz chce poznać opinię i przekonania respondentów, ale nie stanowi podstawy do rozstrzygnięć ostatecznych rozwiązań w sprawach dotyczących przekonań na temat badanego problemu. W stosowaniu metody sondażu obowiązuje umiar i ostrożność w wyciąganiu wniosków na podstawie otrzymanych wyników.

Badania ankietowe

Wymagania stawiane metodzie sondażu:

- odpowiednio sformułowane pytania kwestionariuszowe;

- instrukcja poprzedzająca zadawanie pytań.

Pytania mogę mieć formę zdań pytających (Jak długo…), rozkazujących (Proszę podać…, Interesuje nas…) albo oznajmujących (Pragnę dowiedzieć się o …). W kwestionariuszu ankietowym należy unikać pytań (wg A. L. Edwardsa):

• odnoszących się do przeszłości zamiast teraźniejszości

• dotyczących spraw oczywistych

• rozumianych niejednoznacznie

• nie mających znaczenia dla badanego problemu.

Pytania powinny:

• być tak sformułowane aby otrzymać odpowiedź

• być sformułowane w sposób prosty, jasny i bezpośredni

• być zwięzłe i złożone z mniej niż 20 słów

• dotyczyć jednej a nie kilku spraw

• być pozbawione wyrażeń tj. „wszyscy”, „zawsze”, „żaden”, „nigdy”

• być zdaniami prostymi a nie złożonymi

• być zrozumiałe dla badanego i pozbawione słów niezrozumiałych

• być pozbawione podwójnego zaprzeczenia

• dotyczyć spraw istotnych z naukowego punktu widzenia

• być obiektywne a nie sugestywne

• być ograniczone do takiej liczby, aby nie przekraczały „granic psychofizycznej wytrzymałości badanego”

• być wyrażone w formie grzecznościowej bez względu na to, do kogo są adresowane

• być tak sformułowane, aby nie wywołać rozdrażnienia lub innych niepożądanych uczuć

• nie naruszać strefy intymnej osoby badanej.

Bardzo ważna jest kolejność zadawania pytań. Powinny stanowić zwartą i logiczną całość. Respondentom najpierw zadaje się pytania dotyczące ogólnych aspektów badanego problemu, aby potem przejść do pytań bardziej szczegółowych. Takie uporządkowanie pytań nazywa się „konstrukcją lejkową”. Taka konstrukcja może ułatwić badanemu odpowiedzi na dalsze pytania. „Konstrukcję odwróconego lejka” stosuje się natomiast, gdy istnieje przypuszczenie, że badany nie ma własnych przemyśleń na temat zadawanych pytań, ma trudności w formułowaniu myśli lub jest w stanie napięcia emocjonalnego. Nie należy na początku umieszczać pytań zbyt trudnych, aby nie zniechęcić respondenta. Gdy zaczniemy kwestionariusz pytaniami łatwymi, badany wejdzie w nawyk „odpowiadania” na pytania. Metryczka powinna być umieszczona na końcu, ponieważ usytuowana na początku może budzić podejrzliwość wypełniającego kwestionariusz.

Niezbędnym elementem każdego kwestionariusz jest instrukcja, czyli wskazania i pouczenia związane z zadawanymi pytaniami. Dobrze zbudowana może korzystnie wpłynąć na jakość udzielanych odpowiedzi. W instrukcji informujemy osoby udzielające odpowiedzi:

- o tym, kto jest organizatorem, i kto je przeprowadza

- jaki przyświeca im cel

- jak należy odpowiadać na pytania

- w jakim stopniu zapewnia się badanym anonimowość i dyskrecję.

Należy zawsze poinformować badanego o tym z czyjej inicjatywy jest prowadzone badanie. Brak takiej informacji może doprowadzić do udzielania mniej szczerych odpowiedzi lub odmowę ich udzielenia. Warto też zamieścić informację o celu badania, nie zagłębiając się w szczegóły. Należy również udzielić instrukcji udzielania odpowiedzi i zaznaczyć, że nie ma złych odpowiedzi, o ile zostały udzielone szczerze. Często prosi się o udzielenie odpowiedzi bez zwracania uwagi na poprawność wypowiedzi i dłuższego zastanawiania się. Nie bez znaczenia jest zapewnienie o anonimowości badania, zwłaszcza jeśli badacz zna osoby badane. Instrukcja nie może być zbyt obszerna, gdyż respondent może zagubić sens tego, co zostało napisane, lub w ogóle ją pomijając.

Rodzaje pytań kwestionariuszowych:

• otwarte – pozostawiają swobodę odpowiedzi badanemu;

• zamknięte – pytania z góry ustalonymi możliwymi odpowiedziami, respondent dokonuje samodzielnego wyboru;

• półotwarte – przysługuje im charakter pytań zamkniętych, jak i otwartych; przewiduje wybór spośród przewidzianych z góry odpowiedzi i jednocześnie umożliwia swobodne wypowiedzi na dany temat;

• inne – projekcyjne, filtrujące, korekcyjne.

Wywiad

Wywiad jest sposobem gromadzenia interesujących informacji w bezpośrednim kontakcie z badanymi. W tej metodzie uczestniczą co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Polega on na ustnym zadawaniu pytań badanemu, lecz nie koniecznie w takiej formie i kolejności jak zostało to wcześniej ustalone. Oprócz zadawania pytań powinien to być proce interakcji, czyli wzajemnego oddziaływania. Jest to bardzo ważne, ponieważ respondenci mają prawo niedowierzać prowadzącemu a co za tym idzie udzielać fałszywych informacji. Po stworzeniu odpowiedniego klimatu badający są bardziej chętni do udzielania prawdziwych informacji.

Czynniki składające się na proces wzajemnego oddziaływania:

- cechy osobiste osoby badającej i respondenta (wiek, płeć, wykształcenie, zawód)

- niektóre cechy psychiczne

- cele i przedmiot badań

- zewnętrzne warunki badań

- środowisko społeczne, z którego wywodzą się badający i badany

- emocjonalne zaangażowanie

- wygląd zewnętrzny

- sposób mówienia.

Skuteczne stosowanie wywiadu opiera się na zapewnieniu mu 3 wskaźnikowych funkcji:

• komunikacyjnej, polegającej na zgodności zasłyszanej wypowiedzi z tym, co rzeczywiście chciano przekazać

• ekspresyjnej, zakładającej szczerość wypowiedzi

• informacyjnej, zapewniającej wartość poznawczą otrzymanych informacji.

Aby uzyskać wiarygodne informacje należy pokonać dużo przeszkód. Zastosowanie tej techniki pozwala na łatwe dotarcie do wielu nieobserwowalnych faktów i przeżyć osób badanych.

Skuteczność wywiadu zależy nie tylko od dobrze przygotowanego zestawu pytań kwestionariuszowych, ale przede wszystkim od sposobu ich zadawania i całego przebiegu. Osoba przeprowadzająca wywiad powinna mieć indywidualne podejście do każdego z respondentów. Nieodzownym elementem jest otrzymanie od nich pełnej zgody. Należy tak kierować rozmową i atmosferą aby nawiązać bliski kontakt psychiczny a także, aby respondenci nabrali zaufania do prowadzącego.

Aby wywiad przebiegł pomyślnie już na samym początku należy o to zadbać. Rozpoczyna się go zwykle osobistym przedstawieniem się badanym. Następnie rozmawiamy z respondentem na przyjemne dla niego tematy, aby potem przejść do przekazania instrukcji, w której przekonujemy respondenta o ważności prowadzenia badań, korzyściach z niego płynących i pełnej dyskrecji. Dopiero teraz możemy przejść do zadawania pytań, ale w ścisłym powiazaniu z udzielanymi odpowiedziami. Nie wolno zaskakiwać respondentów pytaniami, których się nie spodziewali. Przy każdym zadawaniu pytania zwracamy uwagę na to, czy badany zrozumiał pytanie i czy jest w stanie na nie odpowiedzieć. W budowie pytań unikamy stylu przesadnie naukowego lub literackiego. Staramy się mówić prosto i rzeczowo, a jednocześnie zgodnie z zasadami logiki.

Ważną rzeczą jest intonacja głosu i wyraźne wymawianie pytań. Od tego w dużej mierze zależy zrozumienie ich. Miarą dobrze przeprowadzonego wywiadu nie jest ilość zadanych pytań ale jakość odpowiedzi. Ważną umiejętnością w czasie przeprowadzania wywiadu jest słuchanie, tego co mówią respondenci. Nierzadko jest to nawet ważniejsze niż sposób zadawania pytań. Badający powinien odpowiednio reagować na słowa respondenta. Niedopuszczalne są jakiekolwiek złośliwe, ironiczne uwagi lub jawne napomnienia respondentów. Nie wolno też zbytnio się spoufalać i tworzyć zażyłej atmosfery, gdyż może to wpłynąć na udzielane odpowiedzi.

W czasie przeprowadzanego wywiadu należy dokumentować udzielone odpowiedzi poprzez ich zapisanie. Ma to swoje dobre (pozwala wiernie rejestrować wypowiedzi) i złe (zakłócenia normalnego przebiegu wywiadu) strony. Zapisywanie w trakcie wpływa przede wszystkim deprymująco na osoby badane i dekoncentrują uczestników badania. Czasem stosuje się zapis magnetofonowy wypowiedzi respondenta, ale budzi to skrępowanie i nie zawsze jest metodą odpowiednią. Niedopuszczalne jest korzystanie z magnetofonu z ukrycia.

Nie wolno bagatelizować zakończenia wywiadu, gdyż wpływa na wrażenia jakie zostawiliśmy w pamięci badanych. Dajemy do zrozumienia respondentom, że przyczynili się do naświetlenia interesujących nas zagadnień. Używamy form grzecznościowych i zostawiamy sobie czas, aby udzielić wszelkich wyjaśnień a także, aby odreagować doznania jakie towarzyszyły podczas badania. Po badaniu należy wprowadzić badanego w dobry nastrój, ponieważ dobrze przeprowadzony wywiad może pełnić funkcje poznawcze, wychowawcze i terapeutyczne. Po zakończeniu zapisujemy swoje spostrzeżenia.

Odmiany wywiadu:

• nieskategoryzowany – pozostawia prowadzącemu możliwie duży zakres swobody w zadawaniu pytań respondentom, stosuje się zarówno pytania otwarte (dominują) jak i zamknięte, możliwe jest zadawanie pytań, których nie ma w kwestionariuszu;

• skategoryzowany – zadaje się przeważnie pytania zamknięte i zawsze zgodnie z przygotowanym zestawem, nie można zadawać dodatkowych pytań i zmieniać kolejności już ustalonych;

• jawny – badani zdają sobie sprawę z jego przeprowadzania;

• ukryty – przeciwstawny wywiadowi jawnemu;

• indywidualny – przeprowadzany z jedną osobą, stwarza większy komfort poczucia bezpieczeństwa;

• zbiorowy – przeprowadzany z większą liczbą osób.

Błędy w badaniach sondażowych

- błędnie sformułowane pytania

- zbytnia pewność, co do wiarygodności wypowiedzi respondentów

- niewłaściwy sposób przeprowadzania badań

- niekorzystne warunki zewnętrzne badań

- cechy i poglądy osób przeprowadzających badania.