Społeczne aspekty religijności ludowej

• Każda religia uniwersalna w trakcie upowszechniania ulega przystosowaniu do lokalnych warunków. Proces dwustronny: indoktrynowane środowisko, przyjmując nową religię, włącza ją do własnego dziedzictwa kulturowego i dostosowuje do swoich potrzeb i interesów.

• Religij­ność ludowa w XIX-XX wieku jest zatem pewnym stanem procesów akomodacyjno-asymilacyjnych towarzyszących upowszechnianiu chrześcijaństwa w Polsce.

• Religijność społeczności chłopskich odbiegała od po­stulowanego modelu katolicyzmu rzymskiego. Największa różnica istniała w systemie wierzeń, który tworzył swoistą, niejednorodną, synkretyczną „ideologię" religijną w ramach katolicyzmu ludowego. Przewartościowaniom uległ także system działań reli­gijnych, zwłaszcza w zakresie rytmiki i hierarchii życia religijnego, które przystosowane zostały do lokalnych warunków i uzupełnione zespołami działań religijno-magicznych o charakterze nieformalnym.

• Inkulturacja religii, a więc sytuacją, gdy powiązanie religii z życiem społecznym i gospodarczym prowadzi do uzna­nia jej za integralny składnik lokalnej kultury. Inkulturacja religii oznacza, że działania religijne stają się zwyczajowym wzorem zacho­wania, zostają połączone z innymi, niereligijnymi wzora­mi zachowania, normami i wartościami, tracąc przy tym autonomię i rozszerzając swe funkcje daleko poza obszar „potrzeb religijnych". Nie wynikające z modelu religii, uzyskują mo­tywacje sakralne, a ich niedopełnianie interpretowane jest jako grzech, a więc wykroczenie nie tylko przeciw normom społecznym, lecz także religijnym.

• W hierarchii wzorów, norm i wartości dominu­jącego znaczenia elementom sakralizowanym wynika z faktu, że one właśnie uważane są za najważniejsze instru­menty osiągania kolektywnych celów — utrzymania spójności i sprawnego funkcjonowania grupy społecznej.

• Jeżeli tedy „parafia oraz nakazy i obyczaje wynikające z postulatów kościoła regulowały całokształt życia mieszkańców wsi, to regulacja ta miała z pewnością dwa aspekty: wewnętrzny i zewnętrzny.

• Regulacja wewnętrzna dokonywała się za po­średnictwem tych wzorów, norm i wartości o charakterze religijnym, które funkcjonowały jako immanentny skład­nik lokalnej kultury. Należy wśród nich wyróżnić:

• zespół elementów uniwersalnego modelu katolicyzmu rzymskiego, które po redefinicji w kategoriach kultury ludowej zostały do niej włączone,

• Takie elemen­ty lokalnej kultury, które nigdy nie były przewidziane w modelu upowszechnianym, a mimo to włączone zos­tały w system religijności ludowej (nieraz po wtórnej redefinicji w kategoriach religijnych). Ten ostatni proces, zwany folkloryzacją religii, miał różne źródła. Z jednej strony dokonywał się spontanicznie, wywołując często opór i aktywną reakcję duchowieństwa, z drugiej nato­miast był nierzadko inspirowany przez kler dążący do silniejszej integracji społeczności wiejskich z kościołem i religią.

• Regulacja zewnętrzna dokonywała się za po­średnictwem tych elementów modelu katolicyzmu rzym­skiego, które z racji swego charakteru utrzymały auto­nomię i stanowiły instrument upowszechniania oraz nad­zorowania realizacji modelu. Funkcję tę pełniła orga­nizacja kościelna, a przede wszystkim parafia na czele z proboszczem.

• Oddziaływanie modelu katolicyzmu na społeczności chłopskie przebiegało więc dwutorowo — poprzez wspól­ne dla niego i religijności ludowej elementy propagowane stale przez Kościół a jednocześnie dziedziczone społecz­nie oraz poprzez instytucję proboszcza.

• W efekcie inkulturacji także aspekt organizacyjny katolicyzmu uzyskał w świadomości ludności wiejskiej status odmienny od tego, który był założony w modelu tej religii. Parafia uosabiana przez miejscowy ośrodek kultu oraz osobę proboszcza uległa partykularyzacji. Było to nieuchronną konsekwencją włączenia religii w lokalny system kulturowy i uznania jej za „własną re­ligię". Jeśli bowiem lud „to tylko uważa za prawdę, co po przodkach w tradycji odziedzicza: wierzy tylko w to, w co ojcowie wierzyli"

• Jeszcze w 2 połowie XX wieku w niektórych regionach „w świadomości członków wspólnoty lokalnej Kościół składa się tylko z przedstawicieli hierarchii — biskupów i księży. Wierni wprawdzie czują się zależni od hierarchii, ponieważ potrzebują jej usług, ale do Kościoła nie należą"

• wspólnoty parafialne przeciwstawiali siebie jako grupę „swoich" innym spo­łecznościom parafialnym. Parafia tworzyła więc zarówno czynniki integracji religijnej, jak i społeczno-ekonomicznej. Funkcje te wzajemnie się prze­nikały, czego przykładem jest system ofiar i opłat za wypełnianie obrzędów, udzielanie sakramentów i sakramentaliów.

• Jedność parafii wyrażała się przede wszystkim w spra­wowaniu władzy przez jednego proboszcza, zajmującego równocześnie czołowe miejsce wśród autorytetów typo­wych dla kultury chłopskiej.

Ksiądz jako autorytet religijny

• Ksiądz dysponował wyjątkową mocą religijno-magiczną, jako osoba bezpo­średnio związana ze sferą sacrum, ze świętymi miejscami i przedmiotami, a przy tym posiadająca wiedzę o świecie nadprzyrodzonym i sposobach komunikowania się z nim.

• Najważniejszym jednak źród­łem autorytetu księdza był autorytet Boga przekazywany poszczególnym osobom w formie charyzmy teologicznej (święcenia kapłańskie), czyniącej z nich namiestników Chrystusa

• Urząd" kapłana był niejako przewidziany w lokalnym systemie kulturowym, stanowił jego integralny element, jakkolwiek możliwość jego zajmowa­nia mieli wyłącznie ludzie z zewnątrz — duchowni dele­gowani przez hierarchię kościelną.

• Wów­czas gdy dochodziło do połączenia charyzmatu instytucji z charyzmatem konkretnej osoby, stosunek społeczności do duchownego przybierał nieraz formę adoracji „świę­tego",

• Redefinicja instytucji kapłana w kategoriach lokalnej kultury spowodowała uformowanie się modelu tej postaci — sługi bożego, ale także sługi społeczności parafian.

• Część obowiązków pokrywała się z kanonicznymi obo­wiązkami duszpasterzy. Polegały one na organizowaniu i wypełnianiu kultu religijnego, administrowaniu sakra­mentami, udzielaniu sakramentaliów, a więc realizowa­niu zespołu praktyk określonych przez model katolicyz­mu rzymskiego, a jednocześnie uznanych za własne przez społeczności wiejskie. W modelu ludowym przewidziane było również wykonywanie lub aprobata działań religijno-magicznych wynikających jedynie z tradycji, takich jak sypanie ziarnem w kościele w dniu św. Szczepana, sto­sowanie poświęconych przedmiotów w magii, palenie ogni sobótkowych, odpędzanie złych duchów' itp. Krań­cowym, lecz instruktywnym, przykładem jest zapisane w Krakowskiem przekonanie, iż aby sprowadzić do domu położnicę porwaną przez boginkę i leżącą w polu należy uprosić księdza, żeby odprawił nad nią egzorcyzmy, mając kapę, komżę i stułę odwrócone na lewą stronę.

• Włączenie przez proboszcza obrzędów niekatolickich wpływała na ocenę jego działalności. Prowadziło do folkloryzacji religii, ale równo­cześnie zapewniało Kościołowi i księżom aprobatę śro­dowiska wiejskiego i uznanie za „swoich".

• W ludowym modelu kapłana uwzględnione były także cechy osobowe. Pod tym względem nie różnił się on zbytnio od modelu przewidzianego dla innych auto­rytetów religijnych, a zwłaszcza żebraków, miejscowych świętych czy pustelników, którzy zyskiwali w opinii wiejskiej wyróżniony, charyzmatyczny status (oraz auto­rytet) wyłącznie dzięki cechom osobistym i sposobowi życia. Polegał on na całkowitym oddaniu się dewocji i realizacji ideałów ewangelicznych. Niepoślednią rolę odgrywało zachowanie celibatu skoro tzw. mądre (znachorki), rozpoczynając swą działalność, separowały się zazwyczaj od mężów.

• Uosobieniem modelowych cech byli natomiast biskupi. Uwa­żano ich za rzeczywistych namiestników Chrystusa, po­siadających w swej dyspozycji wszelkie łaski i dobro­dziejstwa, będących ponadto wcieleniem cnót ewange­licznych. „Biskup niejednokrotnie utożsamiany bywał przez chłopów z apostołem, od którego otrzymywał władzę i którego życie naśladował. Przypisywano mu dlatego naturalną skłonność do okazywania miłosierdzia i niesienia pomocy cierpiącym, umiłowanie ubóstwa, poczucie sprawiedliwości"

• Kompetencje księdza nie ograniczały się bowiem do sfery życia reli­gijnego a wynikało to zarówno z kanonicznie określo­nej funkcji proboszcza jako „ojca parafii" posiadającego „władzę ojcowską" (potestas domestica) czuwania nad wiernymi i pouczania ich.

• W charakterystycznej dla dawnej wsi polskiej grupie autorytetów religijnych jedynie ksiądz dysponował cha­ryzmatem instytucjonalnym (w sensie te święcenia)

• Obowiązek regularnego uczestnictwa w kulcie spo­czywał przede wszystkim na średnim pokoleniu, gospo­darzach i gospodyniach najbardziej aktywnych społecznie i gospodarczo. Oni podtrzymywali jakby właściwą ryt­mikę życia religijnego wsi, nie odbiegając z reguły ani w stronę obojętności, ani zbytniej gorliwości. W mniej­szym stopniu rygoryzm dotyczył dzieci, a także młodzie­ży (przy czym dla dziewcząt pobożność była bardziej wskazana niż dla chłopców). Kategorią ludzi, których funkcję określić można jako nadbudowywanie normalnej aktywności religijnej byli starcy, w minimalnym stopniu uczestniczący w pracach gospodarczych lub zupełnie z nich wyłączeni. Z nich rekrutowali się wędrowni żebracy.

• Żebracy(byli to mężczyźni głownie): Stare kobiety nie znajdowały takiego uznania jak męż­czyźni w zakresie spraw związanych z Bogiem i pośred­nictwem między ludźmi a nim. Z kobietami kojarzono częściej złe, ciemne moce, przypisywano im właściwości czarownic albo przynajmniej znachorek, odczyniarek itp., biegłych w zadawaniu lub leczeniu uroków, chorób, czarów i znających ezoteryczne sposoby działania, „któ­re im bardziej były tajemnicze i magiczne, tym bardziej podnosiły ich autorytet i społeczne znaczenie"

• Decydującą rolę w kształtowaniu autorytetu reli­gijnego żebraków odgrywała posiadana przez nich wiedza, wynikająca z częstego uczestniczenia w obrzędach koś­cielnych, znajomości różnych miejsc kultowych i sanktua­riów oraz trwałego kontaktu ze światem zewnętrznym. Żebrak „wiedział, pod czyim wezwaniem są poszczegól­ne kościoły, gdzie są jakie odpusty, jakie dewocje należy stosować w poszczególnych wypadkach", znał wiele modlitw, pieśni, rozpowszechniał wieści o cudownych miejscach i wydarzeniach

• wędrowni sprzedawcy dewocjonaliów, obraźnicy i paciernicy, trak­tujący często swe zajęcie jako „służbę bożą", tak też oceniane przez chłopów

• znachorki i znachorzy. Ściany izby, w której przyjmowali pacjentów, „pokryte najczęściej gęsto obrazami Zbawiciela i świętych, a na pierwszem w izbie miejscu znajduje się stolik, rodzaj ołtarzyka przy­krytego czystą bielizną i opatrzonego w różne świętości, obrazki, zioła, jak i [...] mszał". Sami ubierali się w stroje przypominające strój duchownego, zabiegi łączyli z pa­cierzami, pobożnymi wezwaniami, czytaniem mszału po łacinie, zapalaniem świec i polewaniem święconą wodą; „naśladują, ile mogą zręcznie obrządki rytuału kościel­nego, czyniąc się jakoby kościoła bożego kapłankami. nie jadają wszystkich pokarmów, uważając niektóre za nieczyste [np. wieprzowinę], wystrzegają się stosunków z niedo­wiarkami"

• Ksiądz jako funkcjonariusz kultowy był członkiem wiej­skiej grupy „swoich", ale jako osoba należał do świata „obcych", zarówno w sensie pochodzenia spoza grupy lokalnej, jak i przynależności do wyższej warstwy spo­łecznej

• familiarność stosunków wewnątrzgrupowych, zawierająca jednocześnie zasadę dystansu i blis­kości. Stosunek ksiądz-ludzie (wieśniaki)

• Familiarność -Dopóki prestiż duchowieństwa pozostaje nienaruszony, chłopi tłumaczą sobie jego żądania ekonomiczne jako wynikające siłą rzeczy z jego stanowiska i sam honor wspólnoty parafial­nej niejako wymaga, by ich proboszcz był co najmniej tak samo majętny, jak i inni proboszcze; tak samo honor wymaga, by kościół miał odpowiednie rozmiary i właściwe wyposażenie pod względem estetyki. Lecz naturalnie, wraz z tą normą zawsze współistniała norma przeciwna prostoty i bezinteresowności – w sensie wieśniaki chętnie dawali kasę (tak jak teraz Rydzykowi), a uważali, że wszelkie podatki itp. Składane władcy to wyzysk (tak jak z Tuskiem i bandą :D)

• źródła napięć między probosz­czem i wiernymi podzielić można na dwie zasadnicze grupy:

1 — źródła natury wewnętrznej, powstające w wy­niku niezgodności między wyobrażeniami grupy o właś­ciwym wypełnianiu funkcji przedstawicielskiej i służeb­nej przez duchownego a faktycznym stanem rzeczy Boga. Ksiądz zobowiązany był do przestrzegania cnót mieszczących się w ludowym stereotypie, przede wszystkim czystości — celibatu i ascezy seksualnej. Niemoralne prowadzenie się księży, ich związki z gospodyniami, posiadanie nieślubnych dzieci itp. stanowiły częstą przyczynę napięć, których podstawą była m. in. obawa przed karą bożą, a więc konsekwen­cjami tego stanu rzeczy dla całej grupy parafialnej. Konflikty powodowały również egzekwowanie wysokich opłat za udzielanie sakramentów czy sakramentaliów.

2 — źródła natury niejako zewnętrznej, będące wynikiem sprzeczności interesów społeczno-politycznych grupy i księdza. Np.: w grę wchodziła sprzeczność interesów określonych warstw społecznych i w tym sensie mówić można (biorąc za punkt widzenia społeczność lokalną) o zewnętrznych źródłach konfliktu. Już w okresie pańszczyźnianym formę tę miały nieraz spory na tle ściągania opłat na rzecz Kościoła dziesięcin, mesznego, tacowego itd.) lub zatargi między wsią a dworem, w których proboszcz w sposób jawny stawał po stronie dworu. Nasilenie wystąpień antyklerykalnych datuje się wszakże na przełom XIX i XX wieku; pozostawały one w bezpośrednim związku z rozwojem świadomości społecznej chłopów i tworzeniem na wsi stowarzyszeń społeczno-politycznych.

• Cechą religijności ludowej był, i w znacznym stopniu jest nadal, brak współzależności pomiędzy nasi- leniem wierzeń i praktyk a autorytetem kleru.