Bolesław Prus - powieść

"Lalka" - jest jedną z trzech, obok "Faraona" i "Emancypantek", jego najważniejszych powieści. W nich najpełniej wyraził swoje pozytywistyczne poglądy, które sprowadzają się do stwierdzenia, iż pisarz poprzez dzieło powinien prezentować postawę obywatelską, a tym samym kreować bohaterów reprezentujących ludzi czynu i pożytecznej, przede wszystkim w kategoriach społecznych, pracy. Ukazywać człowieka sukcesu, bogacącego się, dostarczającego dóbr materialnych społeczeństwu i narodowi, dbającego o innych, przede wszystkim o tych, którzy są od nich zależni.

Prus, będąc zwolennikiem prozy realistycznej, stronił od literatury tendencyjnej, a wyrazem tego jest "Lalka", którą można nazwać:

powieścią o polskim społeczeństwie, powieścią-panoramą, która prezentuje przekrój społeczny, drobiazgowo charakteryzuje poszczególne warstwy: arystokrację, mieszczaństwo, biedotę miejską,

opowieścią o Warszawie - mieście opisanym z zachowaniem topografii (Krakowskie Przedmieście, Powiśle, Łazienki, autentyczne wystawy sklepowe, spektakle, kwesty i bale),

powieść o namiętnej, tragicznej, niespełnionej miłości kupca do arystokratki wykreowanej według wszelkich romantycznych konwencji. (Wokulski przypomina tragicznego kochanka - Gustawa - z IV cz. "Dziadów", podobnie jak on doznaje goryczy, upokorzenia, zawodu). Miłość staje się jego jedyną obsesją, porażającą siłą, która stopniowo niszczy i konsekwentnie doprowadza do próby samobójstwa,

powieścią o awansie społecznym, książka o historii niezamożnego chłopca, który dzięki własnemu uporowi, konsekwencji, sprytowi, operatywności czy niekiedy nawet wyrachowaniu dochodzi do wielkiego majątku, który otwiera mu drzwi arystokratycznych salonów.

Tytułowa lalka funkcjonuje w postaci dwu motywów:

—lalki-zabawki w procesie o lalkę pomiędzy baronową Krzeszowską a panią Stawską,

—w dwu scenach przedstawiających zabawę Rzeckiego marionetkami ze sklepu Wokulskiego (zabawki z wystawy są niejako miniaturą świata przedstawionego. W sposób symboliczny obrazują prawa i zasady rządzące w środowisku arystokracji, ilustrują również przebieg samej fabuły: pierwsza scena ją zapowiada, druga odsłania jej finał),

lalki w sensie metafizycznym: Rzecki, obserwując tańczące marionetki dochodzi do wniosku, że świat ludzi do złudzenia przypomina świat lalek ("Wszystko marionetki!... Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, tak ślepa jak one..."), a to rozpoznanie implikuje z kolei pytanie o status ontologiczny człowieka i o istotę rzeczywistości.

Można więc odczytać "Lalkę" jako powieść filozoficzną. W epoce scjentyzmu, bezgranicznej wiary we wszechpotęgę rozumu, pogardy dla zjawisk nadprzyrodzonych, powieść Prusa jest zapewne świadectwem kryzysu pozytywistycznego sposobu myślenia.

"Lalka" w pewnym sensie narusza zasady tradycyjnej kompozycji powieści. Dzieje się tak przez specyficzną konstrukcję losów głównych postaci: Rzeckiego i Wokulskiego, które zostają określone przez dwa różne światopoglądy: romantyczny i pozytywistyczny.

Taka konstrukcja implikuje dwa plany czasowe powieści i rozluźnia kompozycję utworu (nie wiadomo tak naprawdę, co stało się z bohaterem), którego fabuła wzbogacona jest ponadto licznymi, nie zawsze zakończonymi przez autora epizodami:plan pierwszy - teraźniejszość plan drugi - przeszłość

zaczyna się od momentu powrotu Wokulskiego do Warszawy z wojny rosyjsko-tureckiej zawarty jest w "Pamiętniku starego subiekta" i zawiera między innymi opisy rodowodu obydwu postaci, informacje na temat udziału Rzeckiego w węgierskiej Wiośnie Ludów, a Wokulskiego w powstaniu styczniowym oraz późniejsze dzieje bohaterów

Jednak z perspektywy metafizycznej sceny zabawy Rzeckiego lalkami nadają rozluźnionej kompozycji powieści zamkniętą, klamrową ramę.

"Lalka" ma również nieco inną niż tradycyjna powieść realistyczna, narrację. Autor wprowadził tzw. dwugłos - dwóch narratorów, z których jeden został obdarzony wszechwiedzą, drugi natomiast przynależy do świata przedstawionego powieści (Ignacy Rzecki). Dzięki takiej konstrukcji poszczególne wydarzenia zostają przedstawione z dwu stron, często zgoła odmiennie skomentowane. Ponadto narracja trzecioosobowa też nie jest do końca obiektywna, bowiem w "Lalce" wprowadza autor w niektórych partiach relacji elementy mowy pozornie zależnej, gdzie narrator przekazuje wiernie tok myśli i doznań Wokulskiego, poziomem swojej świadomości zbliżając się coraz bardziej do bohatera.

Bolesław Prus - nowele

Spośród pisarzy pozytywizmu parał się nowelistyką najdłużej i ze zmiennym powodzeniem. Ale stopniowo wypracował Prus w swoich utworach własny styl budowania rzeczywistości literackiej. Ów styl to: rygorystyczna oszczędność w doborze szczegółów, przewaga relacji skrótowej i charakteryzującego dialogu nad opisami, krótkie wstawki liryczne lub akcenty ironii, obok nieraz niewyszukanego i rubasznego żartu.

Jednym z naczelnych motywów nowelistyki Prusa jest urzeczywistnianie się istoty moralnej bohatera w czynie altruistycznym (np. "Michałko"). Bohatera ludowego przedstawiał głównie od zewnątrz, w działaniu i wypowiedziach, nieco jednostronnie eksponując jego prostoduszność, natomiast wielkie zasługi położył w subtelnej analizie psychiki dziecięcej (np. "Anielka", "Grzechy dzieciństwa").

"Kamizelka" doskonałe studium miłości, cierpliwości i wytrwałości dwojga bohaterów: urzędnika i jego żony. Kamizelka, pozornie martwy przedmiot staje się symbolem ważnych i bolesnych spraw ludzkich, cząstką miłosnego życia. Autor, podkreślając, iż więzi rodzinne stanowią najcenniejszą wartość w życiu, odwrócił sens moralny kłamstwa, tu staje się ono wartością pozytywną.