Mechanizm socjalizacji
Socjalizacja: jest to proces internalizacji, czyli nabywania bądź przyjmowania przez jednostkę wartości obowiązujących w danej grupie społecznej w pewnej kulturze zachowań oraz norm wynikających z tych wartości, a następnie proces uczenia się i tworzenia wzorów zachowań, wśród nich także wzorów ról społecznych. Socjalizacja przystosowuje człowieka do życia w zbiorowości. Umożliwia mu porozumiewanie się i inteligentne działanie w jej ramach, uczy, jak się zachowywać i co czynić, aby osiągnąć zasadnicze cele życiowe, kształtując tym samym osobowość człowieka i decydując o tym, kim on jest w różnych momentach swego życia. Przynosi ona trwałe korzyści – zwłaszcza dzieciom i młodzieży – dzięki wytworzeniu się między nimi a ich opiekunami więzi społeczno – emocjonalnej. Psychologia nazywa tę więź przywiązaniem. John H. Kennel, cytowany przez M. Łobockiego zdefiniował jako „unikalna, specyficzna relacja emocjonalna między dwojgiem ludzi, trwająca w czasie i przestrzeni”. Wywieranie wpływu przez środowisko na jednostkę, co ma nie tylko bezpośredni (czyli jednocześnie z osobistym zaangażowaniem we własny rozwój, poddawany wpływom środowiskowym). Oznacza to, że jednostka może mniej lub bardziej świadomie ulegać wpływom środowiska lub celowo się im przeciwstawiać.
Wyróżniamy dwa rodzaje socjalizacji:
socjalizacja pierwotna: ma miejsce w dzieciństwie, wówczas dziecko startuje jako organizm biologiczny z wrodzonymi możliwościami rozwoju psychicznego i społecznego. Poprzez proces socjalizacji pierwotnej dziecko rozwija swe własności, uczy się wzorów zachowań oraz wartościowania i oceniania. Dzieje się to pod wpływem osób rodziców, osób „znaczących” w życiu dziecka oraz innych dalszych ludzi. Jednakże proces socjalizacji pierwotnej zachodzi także pod wpływem środowiska poprzez styczności bezpośrednie. Dziecko przyswaja sobie wartości, normy i sposoby postępowania funkcjonujące w środowisku. Warto dodać, że normy i wartości zinternalizowane w procesie socjalizacji pierwotnej są najtrwalsze i najmniej poddają się późniejszym wpływom środowiska.
socjalizacja wtórna: ma miejsce w wieku dojrzałym i trwa do końca życia. Nigdy nie jest skończona i całkowita. Socjalizacja wtórna jest związana z nabywaniem wiedzy związanej z rolami, które bezpośrednio/pośrednio wynikają ze społecznego podziału pracy. Cechą charakterystyczną jest to, że jednostka socjalizowana jest bardziej aktywna, aniżeli w procesie socjalizacji pierwotnej. Socjalizacja wtórna zachodzi w grupie społecznej, wspólnocie czy instytucji, do której jednostka należy i w której kształtuje swoją osobowość. Poprzez interakcje jednostka uczy się ról rodzinnych, zawodowych oraz innych ról społecznych, wykorzystywanych w późniejszym życiu.
Wyróżniamy następujące cechy procesów socjalizacyjnych:
wczesna socjalizacja ma dużo większy wpływ na formowanie się osobowości społecznej człowieka niż późniejsza,
interakcje z osobami ważnymi (takim, z którymi łączą jednostkę więzi emocjonalne) mają dużo większy wpływ niż kontakty z pozostałymi ludźmi,
interakcje w grupach pierwotnych, opartych na więziach osobowych oraz bliskich i intymnych stosunkach, są znacznie ważniejsze w procesie socjalizacji i kształtowania osobowości społecznej, niż kontakty w grupach wtórnych,
długotrwałe związki z innymi ludźmi mają dużo większy wpływ na jednostkę i to, co ona przyswaja w procesie socjalizacji (wzory ról, sposoby wyrażania emocji, obraz siebie) niż krótkotrwałe i przypadkowe.
Umiejętności społeczne kształtowane w procesie socjalizacji:
Dzięki socjalizacji jednostka:
zdobywa umiejętności kontrolowania swych popędów i potrzeb oraz zaspakajania ich w społeczeństwie – w formie aprobowanej przez członków tego społeczeństwa,
zdobywa umiejętności w zakresie odgrywania różnych ról społecznych (np.: córki, koleżanki, opiekunki), a tym samym nabywa umiejętności wchodzenia w interakcje z innymi i w złożony proces symbolicznego komunikowania się (głównie dzięki opanowaniu języka i symboli danej kultury),
kształtuje swoje sposoby odczuwania i wyrażania własnych emocji, jak również postrzegania i ujmowania otaczającej rzeczywistości fizycznej i społecznej,
zdobywa umiejętności wykonywania określonych czynności i posługiwania się podstawowymi dla danej kultury i cywilizacji przedmiotami i rzeczami, uwewnętrznia upowszechniane wdanej kulturze wartości, normy, aspiracje oraz cele działania i traktuje je jak własne.
Czynniki socjalizacji: socjalizacja jest skomplikowanym procesem obejmującym wiele jednostek, grup i instytucji społecznych. W pewnym sensie, elementy te są kanałami, przez które społeczeństwo wkracza w proces socjalizacji; są one – w istocie – aktywnymi przedstawicielami społeczeństwa jako całości. Niżej wymienione czynniki to zaledwie część nieustannego dramatu socjalizacji.
rodzina: jest pierwotnym i najbardziej trwałym światem społecznym dla niemowlęcia i dziecka. Tworzą się w niej pierwsze i najbardziej trwałe więzi społeczne. Umiejętność porozumiewania się – poprzez naukę języka – zdobywa się właśnie w rodzinie. Tu także dziecko poznaje elementy kultury. Rodzina w dużej mierze jest całym światem społecznym niemowlęcia (a potem dziecka) oraz główną areną jego doświadczeń. To rodzina zapewnia dziecku tożsamość społeczną w kategoriach: rasy religii, klasy społecznej czy płci. W znacznym stopniu od rodziny, w której przyszło na świat zależy także długowieczność, wykształcenie, rodzaj wykonywanego zawodu.
szkoła: instytucja ta jest odpowiedzialna za przekazanie jednostce informacji, umiejętności i wartości, które są uważane przez społeczeństwo za ważne. Podkreśla się, że nie tylko ważne jest liczenie, pisanie czy czytanie, ale także nauka odpowiedzialności, uczciwości, punktualności (cech mających miejsce w obrębie działań socjalizacyjnych szkoły). Należy pamiętać o tym, że szkoła stanowi zupełnie inne środowisko aniżeli rodzina. Związki rodzinne to związki bliskie. Ludzie są traktowani inaczej niż członkowie rodziny. Rodzice są na ogół mili i serdeczni dla wszystkich dzieci, to jednak „domagaj ą się” specjalnych uczuć i więzi własnymi dziećmi. W szkole zaś nauczyciel powinien traktować wszystkie dzieci w jeden sposób. A zatem działania nauczyciela nie powinny być określane przez to kim jest, ale przez to co robi. Niekiedy dochodzi do faworyzowania jednego lub większej ilości dzieci, co nie powinno mieć miejsca. Jest to niezgodne z etyką nauczycielską. Dzieci będąc uczniami w szkole zapoznają się ze sformalizowanym systemem ocen, czyli stopniami i świadectwem. Jest on zupełnie inny niż praktyka niesformalizowana czy ocenianie w domu. Czasem może to stanowić trudne doświadczenie. W szkole dzieci także zdobywają niezbędnych umiejętności, do których można zaliczyć: uczą się, co to znaczy: dzielić się czymś z innymi, robić coś według ściśle określonej kolejności, uczą się porównywania z pozostałymi rówieśnikami.
grupa rówieśnicza: jeszcze przed pójściem do szkoły większość dzieci spotyka się z grupą rówieśniczą. W znacznym stopniu różni się ona od grupy rodzinnej. Wynika to już z samej definicji: grupa rówieśnicza składa się z jednostek o równym statusie społecznym (czyli dzieci w tym samym wieku) oraz o ogólnym statusie społecznym. Innym aspektem wyróżniającym obie te grupy społeczne, jest pozycja społeczna. W rodzinie jest ona automatycznie przypisana do jednostki, kiedy to w grupie rówieśniczej, trzeba sobie na nią zapracować. Ostatnim wyróżnikiem jest planowanie działań socjalizacyjnych. W grupie rówieśniczej nie zachodzi planowanie tego procesu, zaś w rodzinie i w szkole proces ten ma ściśle określony charakter i przebieg. Grupa rówieśnicza – podobnie jak szkoła – spełnia istotną funkcje polegającą na rozluźnieniu więzów łączących dziecko z rodziną, która początkowo stanowi wszechogarniający kontekst społeczny. Szkoła i grupa rówieśnicza przedstawiają dziecku dodatkowe, czasami alternatywne, modele zachowań, a także norm i wartości. W wyniku czego, dziecko uczy się, jak radzić sobie z pozostającym w konflikcie poglądami tych, których uważa się za ważnych oraz tych, którzy są nazywani przez socjologów „znaczących innych”.
mass media: łatwo zauważyć, że wyżej wymienione czynniki wchodzą w interakcje oraz osobiste kontakty z jednostką socjalizowaną. Inaczej sprawa się ma odnośnie środków społecznego przekazu. Jest to zbiór różnych sposobów komunikowania treści przeznaczonych dla wielu odbiorców (obejmują przykładowo: radio, telewizję, filmy, gazety, magazyny, książki – a w ostatnich czasach także bardzo modne – kasety wideo, płyty i kasety audio oraz płyty kompaktowe). Mass media mają podobny wpływ do pozostałych czynników: ukazują alternatywne modele ról, a także wartości społecznych i norm. W dzisiejszych czasach najpopularniejszym środkiem społecznego przekazu jest telewizja. Pozytywną jej stroną jest znakomite spełniane przez nią funkcji edukacyjnej (np.: „Ulica Sezamkowa”). Telewizja należy do łatwo przyswajalny, poszerza horyzonty dziecka, ukazuje miejsce i wydarzenia, w których ono bezpośrednio nie mógłby brać udziału (np.: seria filmów przyrodniczych). Jednakże telewizja ma swoje wady: ukazuje wiele programów nierealistycznie czy w sposób bardzo uproszczony. Dodatkowo wiele jest programów zawierających przemoc. Od jakiegoś czasu w telewizji są ukazywane programy mające na celu odchodzenie od stereotypowego portretowania jednostki oraz ukazujące w sposób prawdziwy nasze społeczeństwo, w tym także członków grup mniejszościowych.
inne czynniki: na dziecko i jego przebieg procesu socjalizacji wpływają także: instytucje religijne, sąsiedztwo, organizacje rekreacyjne, wspólnoty. Przyczyniają się one do rozwoju sposobu spostrzegania świata przez jednostkę i do zrozumienia przez nią, czym jest zachowanie pożądane lub niepożądane w społeczeństwie. Należy podkreślić fakt, że wpływ niektórych czynników bywa niezwykle istotny.