funkcje nauki o SM
- Funkcja deskryptywna (opisowa) – wstęp i niezbędny etap, w ramach tej funkcji udzielana jest odpowiedź na pytanie jak jest?, jak było?
- Funkcja eksplanacyjna – wyjaśnia dlaczego zaistniały opisane fakty, zjawiska i procesy międzynarodowe. Najważniejsza funkcja
- Funkcja predyktywna (prognostyczna) – dostarcza odpowiedzi na pytanie – jak będzie się rozwijała badana rzeczywistość?
- Funkcja instrumentalna (ekspertyzowo doradcza) – dostarcza odpowiedzi na pytanie - jak należy działać? ( jeśli wiemy jak jest i jak będzie) + taktyka działania, która ma doprowadzi do zamierzonych skutków.
- Funkcja aksjologiczna (popularyzatorska) – określa ma wartości, do których realizacji powinno dążyć państwo i które powinny by rozpowszechnione w społeczeństwie.
Skutki konfliktu koreańskiego
Na mocy tego rozejmu wzdłuż 38 równoleżnika utworzono strefę demarkacyjną, rozdzielająca dwa państwa koreańskie. Do dzisiaj jest to najbardziej strzeżona granica na świecie. Na północ od niej nadal istnieje Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna, która pod rządami Kim Ir Sena, a następnie jego syna Kim Dzong Ila, stała się modelowym przykładem państwa totalitarnego.
Mimo, że mogło się wydawać, iż wojna koreańska to tylko lokalny konflikt, jej konsekwencje międzynarodowe były bardzo poważne :
- Wojna pociągnęła za sobą bardzo duża liczbę ofiar, samych żołnierzy amerykańskich zginęło ponad 30 tysięcy. Korea Południowa doliczyła się ok. 1 miliona zabitych i rannych. Po stronie Chin i Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej szacunki mówią o pół milionie ofiar.
- Świat stanął na krawędzi konfliktu nuklearnego. Gdyby Amerykanie użyli broni atomowej Związek Radziecki mógłby odpowiedzieć tym samym.
- Nastąpiło zaostrzenie stosunków na linii Wschód - Zachód. Wojna koreańska znacznie nasiliła wyścig zbrojeń. Amerykanie uświadomili sobie konieczność zwiększenia armii, zredukowanej po II wojnie światowej. Trzykrotnie zwiększyli wydatki na cele militarne.
- Wojna koreańska, postrzegana przez kraje Zachodu jako etap zaplanowanej inwazji radzieckiej, wpłynęła na przyśpieszenie procesu integrowania się Stanów Zjednoczonych ze swoimi sojusznikami, wzrosło znaczenie Paktu Północnoatlantyckiego.
- Wzmocniona została pozycja Japonii na Dalekim Wschodzie. W czasie wojny stanowiła ona zaplecze gospodarcze dla sił amerykańskich, co korzystnie wpłynęło nie tylko na jej sytuację ekonomiczną, ale przede wszystkim umożliwiło podpisanie pokoju z państwami Zachodu i uzyskanie politycznej suwerenności.
Wyznaczniki polityki zagranicznej państwa – system wzajemnie warunkujących się przesłanek powodujących określony skutek dzielimy je na:
- obiektywne – niezależne od decydentów
- subiektywne – odzwierciedlające podejmowane decyzje
- wewnętrzne – odzwierciedlają interes jakiegoś państwa
- zewnętrzne – odzwierciedlają wpływ środowiska międzynarodowego na politykę zewnętrzną państwa
Jest 236 wyznaczników. Można je podzielić na następujące grupy:
1) materialno – społeczne – np. poziom dochodu narodowego, poziom produkcji najważniejszych towarów, potencjał gospodarczy itd.
2) aksjologiczne – system wartości akceptowanych przez sprawujących władzę
3) demograficzne – liczba ludności państwa, tempo przyrostu i gęstość zaludnienia
4) geopolityczne – określające terytorialną podstawę państwa w relacji z innym państwem (Polska – ZSRR)
5) subiektywne – mające charakter wewnętrzny, określają percepcję rzeczywistości międzynarodowej ze strony poszczególnych decydentów
6) strukturalne – określają istnienie lub nieistnienie ugrupowań politycznych i militarnych (UE; NATO)
wpływ międzynarodowy – zdolność uczestnika stosunków do nakłonienia innych
uczestników do określonych zachowań
1) podmiot wywierający wpływ to PAŃSTWO, które dąży do zmiany polityki wewnętrznej lub zagranicznej innego państwa (ZSRRè demolud)
2) przedmiotem wpływu jest inne państwo poddane naciskowi środowiska międzynarodowego (Polska)
3) środki stosowane w celu wywarcia wpływu:
a) dyplomatyczne è za pomocą not dyplomatycznych
b) ekonomiczne è sankcja (pomoc gospodarcza lub odmowa pomocy)
c) ideologiczne è propagandy skierowane do społeczeństwa
d) wojskowe è interwencja zbrojna
Metody wywierania wpływu – sposoby posługiwania się środkami działania.
Dopuszczalne metody: perswazja, obietnice, nagrody, groźby, odstraszanie.
Wyniki stosowania wpływu są funkcją dwóch zmiennych tzn. państwa wywierającego
wpływ i państwa poddanego wpływowi
państwo wywierające wpływ – penetrujące
państwo poddane wpływowi – spenetrowane
system może być spenetrowany
è całkowicie (penetracja polityczna, gospodarcza, militarna, kulturowa)
è częściowo (polityka zagraniczna)
Interes państwa – zespół wartości i potrzeb niezbędnych do istnienia w systemie stosunków
międzynarodowych
Interesy narodowe i międzynarodowe:
1) egzystencjalne
2) koegzystencjalne
3) funkcjonalne
trzy grupy interesów:
è najważniejsze – realizowane w sposób bezwzględny
è ważne – mogą być przedmiotem negocjacji
è dalszoplanowe – możliwy jest daleko idący kompromis
Racja stanu (def) – historycznie zmienny system podstawowych wewnętrznych i zewnętrznych interesów państwa, realizowany w sposób bezkompromisowy
racja stanu – wzgląd na dobro państwa
dobro państwa – pierwszeństwo interesów państwa nad innymi normami
egoizm narodowy jest szkodliwy dla ładu międzynarodowego i stosunków międzynarodowych. W egoizmie brak woli kooperacji (współdziałania).
UMOWY->
Treść:
- wstęp
- część merytoryczna
- postanowienia końcowe
Rola mocarstw i supermocarstw w stosunkach międzynarodowych
Kryteria:
- potęga
- potencjał ekonomiczny, militarny itd.
- zasięg działania
- siła wpływów
300 lat – epoka państw narodowych. 5 – 8 mocarstw.
Początek XIX wieku – 5 mocarstw: Austro-Węgry, Prusy, Rosja, Anglia, Francja.
Początek XX wieku + 3 mocarstwa – Stany Zjednoczone, Japonia, Włochy.
Trwało to do końca II Wojny Światowej.
Po II Wojnie Światowej – nowy system - trwał 45 lat.
Duże znaczenie miał potencjał militarny.
Dwa mocarstwa (super mocarstwa) Stany Zjednoczone i Rosja – niezrównoważenie systemów i bloków. Odmienne systemy we wszystkich dziedzinach. Dokonały podziału świata na sfery ich wpływów. Rywalizacja tych państw po układzie poczdamskim. Zimna wojna.
Układ dwubiegunowy (Stany Zjednoczone – Rosja):
- porządek po wojnie był niesprawiedliwy, pozostawiał (wyłączał) słabe państwa z kontraktów międzynarodowych. Dominacja radziecka;
- konflikt na wszystkich płaszczyznach, rywalizacja;
- stworzył stan równowagi nuklearnej.
Ujemne skutki powstania super mocarstw:
- zmagania ich o zdobycie przewagi na wszystkich płaszczyznach;
- zamazana została główna treść wymiany międzynarodowej (surowce strategiczne), nie mogły nimi obracać ze skutkiem straty dla obu stron,
- ograniczona rola państwa (nawet mocarstw, np. Francja, Niemcy), decyzje były przede wszystkim podejmowane na szczeblu super mocarstw; ograniczona suwerenność dla systemu;
Przyczyny upadku:
- Były różne okresy napięcia: większe i mniejsze.
- Powstanie państw Trzeciego Świata – nie podporządkowało się żadnemu mocarstwu.
- Wyłom z socjalizmu – autonomizacja Chin Lud. Równowaga została naruszona – terytorium.
- Gospodarka wolnorynkowa zdobyła przewagę.
- Czynnik cywilizacyjny: wzrost technologii, przekazu, środków informacji – naruszenie stanu izolacji.
Nowy układ sił – systemu międzynarodowego.
Kondygnacje struktury;
1) Stany Zjednoczone – super potęga;
2) Mocarstwa regionalne: Chiny, Indie; wpływy, nowa rola, nie ma wertykalnego podporządkowania. Brazylia, Rosja, Japonia, Unia Europejska.
3) Drugorzędne potęgi regionalne: konkurenci mocarstw regionalnych
Indie – Pakistan
Ukraina – Moskwa
Japonia – Chiny
Argentyna – Brazylia
Tendencje do konfliktów między nimi. Oczekują od Stanów Zjednoczonych, że będą przeciwwagą dla dominacji regionalnej. Pomoc wojskowa, materialna często.
System jednobiegunowy – Stany Zjednoczone. Nie są jednak w stanie panować światem. Świat zmierza w kierunku wielobiegunowości. Tendencje do regionalizacji. Większa rola małych i średnich państw.
Człowiek się bardziej liczy – ma większe prawa.
Trzy stadia historii ludzkości:
a) Epoka „mini-systemów” – stosunkowo niewielkie społeczności, ekonomicznie samowystarczalne, cechują się pełnym wewnętrznym podziałem pracy i jednolitym kompleksem kultury
b) Epoka „imperiów światowych” – wchłaniają one znaczną liczbę mini-systemów, narodziła się wraz z powstaniem pierwszych dużych ośrodków miejskich, które dominowały politycznie nad dotychczasowo istniejącymi wspólnotami i miały tendencje do znacznego terytorialnego rozrastania się.
c) Epoka „systemu światowego” - rozpoczyna się od momentu pojawiania się zaczątków systemu kapitalistycznego w XV w., maleje znaczenie instytucji państwa w zakresie regulacji gospodarki, słabnie na rzecz samoistnych mechanizmów rynku, zaczyna rządzi niewidzialna ręka rynku, jedyne zadanie państwa to ochrona własności, zabezpieczenie wolnej gospodarki (konkurencyjność)
DYKTAT – w stosunkach międzynarodowych oznacza narzucenie słabszemu państwu lub pokonanemu w wojnie, warunków traktatu bez rozmów wstępnych i bez uznawania wysuwanych postulatów. Zwykle mocarstwo traktuje w ten sposób swoje państwa satelickie.
Wszelkie układy między nimi są w rzeczywistości dyktami mocarstwa. Niemcy nazwali dyktatem Traktat Wersalski.
Atrybuty podmiotowości międzynarodowej:
a) prowadzenie niezależnej działalności
b) wchodzenie w związki z innymi
c) wyrażanie swej woli
d) samodzielne działanie
e) wpływanie stosunki międzynarodowe
Podmiotowość prawnomiędzynarodowa składa się ze:
a) zdolności prawnej – możliwość bycia podmiotem prawi i obowiązków
b) zdolności do działania – zdolność do wywoływania skutków prawnych przez własne działanie, a więc zdolność do samodzielnego nabywania praw i zaciągania zobowiązań międzynarodowych
.
dwa kręgi społeczności międzynarodowej:
a) krąg państwowy społeczności międzynarodowej rozumiany jako wspólnota państw
b) krąg transnarodowy społeczności międzynarodowej złożony z podmiotów transnarodowych, cechą charakterystyczną wiązanie państw na szczeblu stosunków społecznych i bez pośrednictwa rządów
społeczność międzynarodowa:
a) w koncepcji realistycznej, hobbesowskiej, SM to stan wojny wszystkich ze wszystkimi, SM jako gra o sumie zerowej
b) w koncepcji idealistycznej, kantowskiej, SM to wspólnota ogóludzka, SM to gra o sumie niezerowej, wspólne interesy
c) w klasycznej wizji, grocjuszowskiej, państwa częściowo ze sobą walczą, a częściowo współpracują, SM jako gra o sumie niezerowej, mieszane interesy
Historia stosunków międzynarodowych dostarcza przykładów występowania bezładu i prób przezwyciężenia tego chaosu. Tendencja do przezwyciężenia bezładu jest od wieków naturalnym dążeniem heterogenicznej społeczności międzynarodowej do ustanowienia porządku międzynarodowego w postaci ładu politycznego. To tworzenie ładu odbywa się poprzez tworzenie instytucji i struktur politycznych, poprzez wiązanie idei z normami prawa oraz regułami postępowania. Próbuje się od wieków tworzyć ład oparty na władzy, sile i autorytecie. Obdarzone tymi atrybutami wielkie mocarstwa ustanawiały określone reguły postępowania i kooperacji, porządkując i regulując wzajemne stosunki miedzy członkami wielonarodowej społeczności międzynarodowej.
W czasach nowożytnych kilkakrotnie ustanawiano ład międzynarodowy.
- Pokój westfalski w 1648, kończący wojnę trzydziestoletnią , zapoczątkował w Europie porządek na zasadach równowagi politycznej potwierdzony we wszystkich traktatach aż do Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
- Kolejny ład został wypracowany na kongresie wiedeńskim w 1815 roku. Nad utrzymaniem porządku czuwało Święte Przymierze ( było to przymierze Rosji, Prus i Austrii, później dołączyła do niego Francja.). Przeplatały się w tym okresie stany stabilności i turbulencji, współpracę międzynarodową zakłócały konflikty, ale mimo wszystko porządek ten gwarantował sto lat względnej stabilności.
- Po I wojnie na konferencji wersalskiej mocarstwa skonstruowały zasady nowego ładu międzynarodowego sankcjonującego status Quo. Ustanowiono nowa strukturę terytorialną Europy i stworzono nowy system bezpieczeństwa zbiorowego, ograniczający prawo do uciekania się do wojny i zobowiązujący do pokojowego regulowania sporów. Powstała Liga Narodów, ale była ona nieskuteczna. Nieskuteczność systemu opartego na utrzymaniu pokoju przez prawo było jedna z przyczyn zburzenia ładu wersalskiego.
- Po II wojnie ustanowiono kolejny porządek, który ukształtował się na dwóch płaszczyznach. Pierwsza z nich formalnoprawna w ramach ONZ, tworząca system zbiorowego bezpieczeństwa, jej sprawne funkcjonowanie powierzono pieczy wielkim mocarstwom, które mogą skorzystać z prawa veta. Druga płaszczyzna opierała się w ramach systemu jałtańsko-poczdamskiego na względnej równowadze sił dwóch potęg międzynarodowych i podziale stref (USA i ZSRR).
System ten wzmocniono zasadami zmniejszającymi ryzyko użycia siły zbrojnej, a zwłaszcza stosowania broni nuklearnej.
Cechą tego ładu była zimna wojna, koncentracja siły politycznej i militarnej wokół dwóch ośrodków, które rywalizowały ze sobą. Powstał system dwubiegunowy, podział stref wpływów i rywalizacja między USA a ZSRR, antagonizm między dwoma mocarstwami.
Po zakończeniu zimnej wojny (upadek ZSRR) wspólnota międzynarodowa stanęła przed problemem ustanowienia nowego ładu. Poprzednio budowano nowy porządek po zakończeniu wojny. Tym razem jednak formalnie nikt jej nie wypowiedział, a jej zakończenie nie było umocowane żadnym traktatem, który ustanawiały nowy porządek międzynarodowy.
W 1989 roku Fukuyama napisał, że nie ma nowego rywala. Powiedział, ze jesteśmy świadkami końca jakiegoś okresu, końca historii, że jest to końcowy akt ewolucji ludzkości. Zakończenie rywalizacji między USA i ZSRR to akt przełomowy w ludzkości, o takiej samej randze jak zakończenie wojny. Zimna wojna była synonimem konfliktu, po jego zakończeniu trzeba było stworzyć nowy ład. Jest to coś nowego niż to co było po zakończeniu II wojny światowej. Nie ma w stosunkach międzynarodowych takiej definicji porządku międzynarodowego, która zadawalałby wszystkich, stąd wiele różnych definicji. Nie ma ładu idealnego.
Ład międzynarodowy jawi się jako pewien porządany stan, do którego zmierza cała wspólnota międzynarodowa. Chodziło oto , aby przyjąć pewne reguły i zasady funkcjonowania , aby stworzyć odpowiednie instytucje międzynarodowe, zapewniające pokój. Chodziło o stworzeni reguł, takich, które będą szanowane, respektowane przez całą społeczność międzynarodową . Kwestią zasadniczą było ustalenie zasad , które wchodziłyby w ius cogens, czyli zasady które bezwględnie obowiązywałyby wszystkich. Te normy miały stanowić umocowanie dla powstania stosunków międzynarodowych po zakończeniu zimnej wojny. Członkowie społeczności międzynarodowej korzystają z gwarancji bezpieczeństwa, poszanowania suwerenności i integralności terytorialnej oraz zakazu użycia siły lub groźby jej użycia. Takie gwarancje są zawarte w katalogu .ius cogens.
Budowa ładu międzynarodowego to proces wieloletni, rozłożony w czasie, przechodzi ona przez kilka etapów, kilka faz rozwojowych: inicjację, rozbudowy, krzepnięcia, przekształceń, aż do kresu ładu mięzynarodowego.
Ten ład postzimnowojenny, który jest budowany , jest w fazie pierwszej tzw. embrionalnej. U jego podstaw leżą części składowe poprzedniego ładu. Ten nowy ład jest in statu nastendi- dopiero się rodzi, kształtuje. Wykorzystuje elementy z poprzedniego systemu. Nadal obowiązuje i funkcjonuje Karta Narodów Zjednoczonych ( od 1945), ma do dzisiaj moc wiążącą, jest tzw. „konstytucją narodów”.
Zakończyły swoja działalność taki organizacje jak: organizacja Układu Warszawskiego, SEATO, CENTO, RWPG
Elementami , które wcześniej funkcjonowały są NATO i Unia Europejska.
Pomysł budowy nowego ładu międzynarodowego został poprzedzony kilkoma innymi rozwiązaniami:
-nowa pentarchia
-pax consortis
-bigemonia
-pax nipponica (pokój japoński)
-pax americana (pokój amerykański)
-pax sinica (pokój chiński)
W każdym z tych rozwiązań przewija się dominująca pozycja i rola wielkiego mocarstwa.
Koncepcja ta zakłada, że najbardziej doskonały jest system, nad którego stabilizacja czuwa pięć ośrodków siły. Są one zdolne utrzymać równowagę polityczną i militarną, nie dopuszczając do wyeliminowania innych państw, traktowanych jako sprzymierzeńców.
Jeżeli system międzynarodowy tworzy mniej niż pięć państw to jest on nietrwały.
Czy obecnie można stworzyć taki system?
Teoretycznie tak, taką pentarchię mogłyby stworzyć : USA, Chiny, Japonia, Unia Europejska i Rosja. Jest to grupa potencjalnych sił, ale sprzeczności interesów powodują, że nie ma szans na stworzenie nowej pentarchii. Ten wariant może być potraktowany jako wizja przyszłościowa.
Pax consortis (pokój wspólny)
Jest to wariant wieloośrodkowy (policentryczny). Warunkiem takiego ładu miałaby być współpraca porównywalnych partnerów, wszyscy w jednakowym stopniu ponosiliby odpowiedzialność za pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe, ale społeczność międzynarodowa jest heterogeniczna. Skąd taki pomysł? W latach 90-tych kiedy Irak zaatakował Kuwejt powstała koalicja 37 państw przeciw Irakowi. Interpretacja ta jednak błędna , bo to za sprawą USA powstała ta koalicja , gdyż Bliski wschód zawsze był w strefie wpływów USA, które potrzebują ropy naftowej.
Założeniem tej koncepcji jest, że to prężnie rozwijająca się Japonia będzie największą potęgą gospodarczą i osiągając pozycję supermocarstwa przejmie dominacje w świecie. Czy jest to możliwe? Do poł XIX wieku Japonia izolowała się od świata zachodniego, dopiero flota amerykańska wymusiła dostęp do portów japońskich i był to przełom. Nastąpiła rewolucja Meiji . Japończycy kupowali technologie zachodnie, modernizowali armię, zniknęli samurajowie i bardzo szybko to otwarcie na świat zaowocowało, czego potwierdzeniem jest np. wojna japońsko-rosyjska w 1904/1905. W drugiej wojnie światowej Japonia poniosła ogromne straty, ogromne zniszczenia, Wydawało się, że nie dźwignie się to państwo, a okazało się , że Japonia postawiła na szybki rozwój gospodarki poprzez odejście od kapitalistycznej do planowanej gospodarki. Tempo rozwoju tego kraju było imponujące, wyprzedził on większość państw, a do pokonania pozostały USA .
Koncepcja pax Nipponica wydaje się jednak odległa, gdyż Japonia nie dysponuje ważnym atrybutem mocarstwowości, jakim jest potencjał nuklearny.
Prymat dwóch potęg gospodarczych np. Japonii i USA. Taką bigemonię stworzyłyby dwa państwa USA- potęga militarna, polityczna i ekonomiczna oraz Japonia potęga gospodarcza.
Ten model może być w przyszłości rozwiązaniem dylematu przywództwa w świecie. Zwłaszcza, że jest to rejon Pacyfiku , wmożonej współpracy obu państw. Od lat 90-tych nastąpiło ożywienie kontaktów między tymi krajami. USA nadal utrzymują swoje siły zbrojne w rejonie Azji, a Japonia zobowiązała się do udzielenia logistycznego wsparcia wojskom amerykańskim w przypadku akcji na Bliskim Wschodzie. Nie można więc wykluczyć tej koncepcji, gdyby do tego doszło pozycja Unii Europejskiej osłabłaby, zostałaby ona zepchnięta z dotychczasowej pozycji.
Współczesny świat wykazuje małą stabilność i znaczną podatność na konflikty i zakłócenia równowagi sił. Dlatego poza mocarstwami także organizacje międzynarodowe muszą zwiększyć wysiłki na rzecz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Na Organizacji Narodów Zjednoczonych sytuacja międzynarodowa wymusza wręcz konieczność prowadzenia operacji pokojowych i stosowania mechanizmów bezpieczeństwa zbiorowego.
Operacja przeprowadzona w Zatoce Perskiej w 1991 r po ataku Iraku na Kuwejt jest jedna z nielicznych, które są godne do naśladowania i należy wątpić czy nastąpi podobna zbieżność interesów uczestników akcji. Niemniej pożądane byłoby zwiększenie operatywności systemu zbiorowego bezpieczeństwa ONZ. Można by to uczynić tworząc siły szybkiego reagowania ONZ, liczące 5-10 tys. żołnierzy, które byłyby cały czas do dyspozycji i do wysyłania ich do momentu sformowania większych sił pokojowych.
ONZ nie spełnia swoich zadań, wymaga reformy. Sprzeczności interesów państw blokują działalność , powodują , że trudno o zgodność w rozwiązywaniu problemów.
Jednym z poważniejszych zagrożeń jest narastający konflikt między bogata Północą a biednym Południem. Podobny problem pojawia się w związku z presja państw islamskich, z wybuchami agresywnego nacjonalizmu, terroryzmu, kryzysami czy wojnami. Tego rodzaju destabilizatory przyczyniają się utrzymywania bezładu , który nie jest tożsamy z chaosem. Zadaniem społeczności międzynarodowej jest przezwyciężanie bezładu. W obecnych warunkach skutecznym instrumentem sprzyjającym temu jest budowanie ładu międzynarodowego w oparciu o Kartę Narodów Zjednoczonych.
Przebieg wydarzeń w Zatoce Perskiej pozwolił wyciągnąć wnioski, że w tworzącym się ładzie USA są tylko biegunem multipolarnym świecie, ale zdolnym przyciągnąć narody do udziału w każdej podobnej sytuacji. Stąd przekonanie, że nowy ład światowy powstanie na fundamencie potęgi i przywództwa USA, mocarstwa zdolnego do podołania temu zadaniu.
Drugim ważnym wydarzeniem był upadek ZSRR i luka jaka powstała po jego rozpadzie. Żadne inne państwo nie zajęło jego miejsca, a w ten sposób jeden z dwóch biegunów systemu bipolarnego utrzymał prymat w świecie. Roli ZSRR nie są w stanie podjąć inne mocarstwa i potęgi regionalne. Na tle tych wydarzeń umocniła się pozycja USA, które starały się pokazać światu, że nie chcą narzucić pac americana, lecz gotowe są do rozwoju pax universalis, zakładającego wszechstronną współpracę i odpowiedzialność , zastępując rywalizację między mocarstwami, ale pax universalis wymaga także przywództwa. Niezależnie od woli innych przywódców w chwili obecnej tylko USA mają możliwość dominowania. Są jedynym państwem obdarzonym atrybutami wielkiego mocarstwa. Mają ogólnoświatowy zasięg wojskowy, ogólnoświatowy wpływ polityczny, ekonomiczny i komunikacyjny. Żadne z innych współczesnych państw nie ma tych wszystkich atrybutów.
Będąc supermocarstwem USA stoi w obliczu wielu wyzwań, nakładających na nie brzemię wyjątkowej odpowiedzialności. W wielu regionach świata USA ma swoich sojuszników, którzy w zależności od koniunktury międzynarodowej, interesów oraz potrzeb będą dzielić się odpowiedzialnością za stan światowej gospodarki i stosunków międzynarodowych. Główny ciężar odpowiedzialności spoczywa jednak na USA. Zadaniem sojuszników jest stabilizowanie sytuacji międzynarodowej w poszczególnych regionach i wspieranie USA zarówno w misjach pokojowych jak i akcjach militarnych..
Potwierdzeniem szczególnej roli USA w świecie jest ich aktywność militarna na przełomie XX i XXI wieku. Wojska amerykańskie obaliły reżim talibów w Afganistanie w 2001 r, dokonały ataku na Jugosławię w 1999 oraz na Irak w 2003/ W obu ostatnich przypadkach nie udało się uzyskać zbiorowej legitymizacji dla swoich działań. Operacje przeprowadzono bez zgody ONZ.
Wyznaczniki (determinanty) polityki zagranicznej mające na nią znaczący wpływ:
Wewnętrzne (krajowe):
środowisko geograficzne – (obszar państwa, ukształtowanie terenu, klimat, florę i faunę, zasoby naturalne – ich brak lub duże złoża)
potencjał demograficzny – (liczba ludności, gęstość zaludnienia, przyrost naturalny, skład narodowościowy – mniejszości narodowe i etniczne, poziom migracji – liczba emigrantów i obcokrajowców i stan ich zasymilowania ze społeczeństwem)
potencjał ekonomiczny i naukowo-techniczny – (jak rozwinięta jest gospodarka, jak jest konkurencyjna w stosunku do gospodarek innych krajów, jakim zapleczem i jakimi kadrami naukowo-technicznymi państwo dysponuje, jak rozwinięty jest system nauczania)
system społeczno – polityczny – (układ sił społecznych i politycznych, kto i w jakim stopniu ma wpływ na ustalanie hierarchii ważności interesów narodowych i ich wcielanie w życie)
Międzynarodowe:
formułowanie wizji, koncepcji i programów – należy do polityków i ekspertów, z ich realizacji i obietnic są oni potem rozliczani
wybitne jednostki – szefowie państw, rządów lub ministrowie spraw zagranicznych którzy do swych idei potrafią przekonać całe społeczeństwa
jakość służby dyplomatycznej – wizytówka państwa na arenie międzynarodowej
Obiektywne:
ewolucja najbliższego otoczenia zewnętrznego – zmiany w krajach sąsiadujących i stosunki z nimi)
pozycja państwa w systemie stosunków i ról międzynarodowych – czy państwo liczy się na arenie międzynarodowej i jak atrakcyjnym jest partnerem lub sojusznikiem
charakter umów i zobowiązań prawno-międzynarodowych – podpisanych, ratyfikowanych i przestrzeganych przez państwo i wszelkie konsekwencje z tym związane
Subiektywne:
percepcja międzynarodowa państwa – sposób postrzegania państwa przez rządy i społeczeństwa innych państw
koncepcje polityki zagranicznej innych państw – chodzi o zdobycie wiedzy na tan temat i wyciągnięcie z niej odpowiednich wniosków w celu wykorzystania jej do realizacji własnych interesów
aktywność dyplomatyczna innych państw – należy ją bacznie obserwować by móc stwierdzić jakie są rzeczywiste zamiary i intencje danego państwa w stosunku do naszego państwa, jego słabości i atuty.
Aktywne – państwo na arenie międzynarodowej działa aktywnie i stara się wywierać wpływ na inne państwa aby osiągnąć własne założone cele.
Pasywne – państwo jest bierne na arenie międzynarodowej i dostosowuje się do woli i zaleceń innych państw.
Kreatywne – połączenie dwóch powyższych typów (najczęściej spotykane).
Większość państw stosuje jednocześnie wszystkie trzy typy działania, ponieważ nie są w stanie narzucić własnej woli innym państwom i samodzielnie bez przeszkód dążyć do jednostronnych korzyści
Wielkie mocarstwa w ujęciu historycznym
Komostat odpowiada za utrzymanie równowagi funkcjonalnej, podsystem kierujący podsystemem. W ujęciu realistycznym komostat to wyłączone państwo. Ład międzynarodowy jest wynikiem podziału siły między głównymi mocarstwami. We współczesnych systemach nie tylko państwa są uczestnikami.
Hierarchiczna struktura stosunków międzynarodowych
- biorąc pod uwagę prawo międzynarodowe, wszystkie państwa są równe, suwerenne; prawo mówi jak ma wyglądać świat; państwa faktycznie różnią się między sobą ( siłą, wielkością )
- najstarszy sposób – wojna ( pokonani i zwycięzcy ), państwa zwycięskie otrzymywały status Wielkich Mocarstw – ustalały zasady funkcjonowania nowego systemu i narzucały te reguły innym uczestnikom
- wojna hegemoniczna ( globalna, światowa ) , sposób ryzykowny i kosztowny, społeczeństwo międzynarodowe stara się uniknąć wojny globalnej
- pozamilitarne sposoby hierarchii państw:
- militarny – wojna
- pokojowe – metoda Leona X w 1516 r. uszeregował państwa według daty wprowadzenia chrześcijaństwa
- współczesne metody:
- wzorzec piramidy – koncepcja Orgańskiego ( na szczycie mocarstwo dominujące, wielkie mocarstwo, państwa średniego rzędu, małe państwa, terytoria niesamodzielnie i zależne )
- lata 70 okres zimnej wojny:
- szczyt –supermocarstwa ( USA, ZSRR) , mocarstwa drugoplanowe ( Japonia, RFN, Chiny, Francja, Wielka Brytania) , mocarstwa mniejsze ( nie są globalnymi, Iran, Izrael), państwa regionalne ( Polska ), minipaństwa ( państwa, ale nie do końca zależne od innych, nie prowadzą odrębnej polityki zagranicznej, posiłkują się państwami dużymi )
Stefomowicz podzielił państwa na dwie grupy:
- mocarstwa : selektywne ( np. tylko ekonomiczne np. Japonia, np. tylko kulturowe np. Francja) , uniwersalne
- inne państwa
Wielkie mocarstwa- są konstrukcją nośną w strukturach stosunków międzynarodowych, mogą nimi zostać jedynie te państwa, które w danym okresie historycznym swoja potęgą, zasięgiem i siłą wpływów górują nad innymi państwami.
Mocarstwa dominujące w międzynarodowej hierarchii siły organizują i kontrolują procesy interakcji między głównymi elementami systemu.
Konieczność istnienia wielkiego mocarstwa wynika z zapotrzebowania systemu światowego na przywództwo.
Systemem międzynarodowym rządzą państwa posiadające wystarczającą nadwyżkę siły do sprawowania takich rządów.
Podstawowym atrybutem mocarstw jest tzw. – siła, władza.
Power przejawia się w możliwości wpływania na zachowania innych uczestników międzynarodowych.
Siła państwa zależy od posiadanych zasobów:
- geograficzna zasoby ( dostęp do morza )
- naturalne ( ropa, gaz)
- demograficzne
- ekonomiczne
- polityczne
- identyfikacja i lojalność zasobów państwa
- potencjał przemysłowy
- gotowość militarna
- czynniki psychologiczno – społeczne
Państwo upadłe, - termin z zakresu stosunków międzynarodowych oznaczający państwo, którego struktury władzy i infrastruktura społeczna uległy rozpadowi. Chociaż pod względem formalnym (na gruncie prawa międzynarodowego) jest to nadal państwo, to pod względem faktycznym przestało pełnić swoje podstawowe funkcje. Termin państwo upadłe jest więc wynikiem rozdźwięku między stanem formalnoprawnym, a stanem faktycznym[1]. Oprócz upadku struktur władzy państwowej, upadek państwa wiąże się też z rozkładem społeczeństwa i jego fragmentacją, demontażem infrastruktury państwowej i cywilnej, załamaniem gospodarki, konfliktami zbrojnymi i naruszeniami praw człowieka[5]. Ponieważ upadek państwa wiąże się z konfliktami zbrojnymi, a często z aktami ludobójstwa,, jest ono traktowane jako zagrożenie dla bezpieczeństwa i porządku międzynarodowego.
Typologia państw upadłych
Istnieją różne wskaźniki upadku państwa. W 2004 r Robert Rothberg porównał różne państwa o słabych systemach władzy, rozróżniając:[6]:
państwa słabe (ang. weak states): Boliwia, Ekwador, Gujana, Gwatemala, Paragwaj, Burkina Faso, Czad, Ghana, Gwinea, Madagaskar, Malawi, Mali, Niger, Nigeria, Republika Środkowoafrykańska; Białoruś, Gruzja, Kirgistan, Liban, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenistan, Birma, Filipiny, Laos, Papua-Nowa Gwinea, Sri Lanka, Timor Wschodni, Wyspy Salomona;
państwa upadające (failing states): Haiti, Kolumbia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zimbabwe, Irak, Indonezja, Korea Północna, Nepal;
państwa upadłe (failed states): Demokratyczna Republika Konga, Liberia, Sierra Leone, Sudan, Afganistan;
całkowite załamanie państwowości (collapsed state): Somalia.
Wirtualne państwo, v-państwo (mikronacja, gr. mikrós – mały, łac. natio – urodzenie, tutaj – nacja) – rodzaj społeczności internetowej, zajmującej się symulacją państwa w warunkach wirtualnych.
Czasami ogranicza się ona tylko do wybranych sfer, w zależności od zamysłu twórcy. Niektóre mikronacje skupiają się na działalności gospodarczej w systemach opartych na mniej lub bardziej zaawansowanych skryptach, inne z kolei największy nacisk kładą na prowadzenie polityki, tworzenie praw itp.
Stosunki polsko-niemieckie
Dążenia Polski do integracji ze strukturami zachodnimi sformułowano po przełomie roku 1989, zaznaczając jednocześnie, że najlepszym rozwiązaniem byłoby uzyskanie wsparcia ze strony Republiki Federalnej Niemiec[6]. W tych warunkach jako rację stanu określono budowanie przyjaznych stosunków z państwem niemieckim[6]. Politykę otwarcia na zachód i zbliżenia z Niemcami podjął już rząd Tadeusza Mazowieckiego w 1989 roku, rozpoczynając etap przełomu we wzajemnych stosunkach[27]. W relacjach Polski z Niemcami wyróżnia się kilka etapów:
do 1991 roku – budowanie formalnoprawnych ram stosunków wzajemnych;
1991–1998 – okres tzw. polsko-niemieckiej wspólnoty interesów;
od 1998 – narastanie problemów w stosunkach dwustronnych.
Transformacja ustrojowa – zmiany zachodzące wewnątrz systemu politycznego oraz partyjnego, danego kraju lub też ich grupy. Zmiany związane z jakościową zmianą sposobu rządzenia, sprawowania władzy. Wiąże się także wielokrotnie ze zmianą elit. Transformacja prowadzi także do zmiany ustroju państwa.
Śmierć Stalina:
Zgodnie z oficjalnym komunikatem, Józef Stalin zmarł 5 marca 1953 r. w Kuncewie na wylew krwi do mózgu o 21:50.
Istnieją jednak także istotne poszlaki, że Stalin został zamordowany kilka dni wcześniej za wiedzą lub na polecenie niektórych współpracowników – wymieniane są różne nazwiska, w tym Ławrientija Berii, który później twierdził[potrzebne źródło], że przyczynił się do śmierci wodza i że dzięki temu ocalił wielu partyjnych dygnitarzy, gdy Stalin w tym czasie planował kolejną czystkę w najwyższych władzach państwowych i partyjnych ZSRR. Różne publikacje wskazują na prawdopodobieństwo zastosowania do otrucia Stalina specyfiku podobnego do warfaryny[30], a także wykonania mu zastrzyku z adrenaliny[31][32][33][34][35].
Śmierć Stalina spowodowała falę histerii w propagandzie i społeczeństwie sowieckim oraz ostatni realny paroksyzm jego kultu. Podczas pogrzebu w Moskwie wiele setek (są też dane mówiące o tysiącach) osób zostało śmiertelnie poturbowanych (stratowanych) w tłumach. Powstało wiele utworów żałobnych, Katowice zmieniły nazwę na Stalinogród.
Ciało Stalina zmumifikowano i umieszczono w mauzoleum Lenina na placu Czerwonym. W 1961 ciało zostało usunięte i spopielone, a jego prochy umieszczone pod murem Kremla, za mauzoleum, obok grobów kilku szczególnie czczonych działaczy bolszewickich i komunistycznych[6]. Na tych grobach znajdują się postumenty z popiersiami zmarłych, w tym postument z popiersiem Stalina.
Ekonomia sił i środków – jedna z zasad sztuki wojennej wiążąca się z ekonomicznym i umiejętnym wykorzystaniem posiadanych sił i środków w decydującym okresie walki celem wykonania najważniejszych zadań. Umożliwia uzyskanie przewagi nad przeciwnikiem w określonym czasie i miejscu (kierunku).
Upadek muru berlińskiego w 1989 roku symbolizował koniec zimnej wojny, lecz w rzeczywistości kończyła się ona stopniowo. Ówczesny premier Związku Radzieckiego Michaił Gorbaczow i inni reformatorzy w tym kraju już w połowie lat 80. uruchomili dwa procesy wewnętrzne: głasnost (otwarcie polityczne) i pierestrojkę (restrukturyzację gospodarczą). Głasnost otworzyła drzwi krytyce systemu politycznego, znajdując kulminację w powstaniu systemu wielopartyjnego i potężnej reorientacji monopolistycznej ongiś partii komunistycznej. Pierestrojka natomiast podkopała fundamenty gospodarki planowej, istotnego elementu systemu komunistycznego. Gorbaczow i jego reformatorzy starali się początkowo ocalić system, lecz raz podjęte przez nich reformy doprowadziły do rozwiązania Układu Warszawskiego, rezygnacji Gorbaczowa w grudniu 1991 roku oraz rozpadu samego Związku Radzieckiego w latach 1992-1993.
Reformy wewnętrzne Gorbaczowa doprowadziły także do zmiany orientacji radzieckiej polityki zagranicznej. Chcąc wydobyć kraj z politycznego trzęsawiska i zlikwidować gospodarczy drenaż spowodowany wojną w Afganistanie, a zarazem starając się „zachować twarz”, Gorbaczow zaproponował, że stali członkowie Rady Bezpieczeństwa ONZ „mogliby się stać gwarantami bezpieczeństwa regionalnego”. Sprawdzian miał nastąpić w Afganistanie, gdzie niewielka grupa obserwatorów ONZ monitorowała i weryfikowała wycofanie ponad 100 tys. żołnierzy radzieckich – akcji, która u szczytu zimnej wojny byłaby nie do pomyślenia. Podobnie Związek Radziecki uzgodnił i wspierał w lutym 1988 roku ewakuację oddziałów kubańskich z Angoli. Związek Radziecki wycofywał się z zaangażowania międzynarodowego zarówno w pobliżu swych granic, jak i w odległych miejscach globu. Co najważniejsze zaś, zgodził się współpracować w międzynarodowych przedsięwzięciach zmierzających do utrzymania bezpieczeństwa regionalnego.
Takie zmiany polityki Związku Radzieckiego i ostateczny upadek tego imperium same w sobie wyznaczają początek ery postzimnowojennej i są dziś przedmiotem wielu badań z zakresu stosunków międzynarodowych. Co wyjaśnia te godne uwagi zmiany? Czy Związek Radziecki musiał się poddać ze względu na przygotowanie Zachodu do wojny albo jego mocny system sojuszniczy? Czy upadek Związku Radzieckiego, a tym samym koniec zimnej wojny jest zasługą siły i polityki Zachodu? Czy to zachodnia potęga militarna sprawiła, że Związek Radziecki stał się mniej wojowniczy i mniej groźny? Czy może same wydarzenia wewnętrzne zachodzące w tym państwie doprowadziły do jego upadku? Czy była to wina komunizmu – niepraktycznej struktury ekonomicznej? Czy przyczyną był opór tych, którzy przeciwstawiali się komunizmowi w ramach polityki wewnętrznej Związku Radzieckiego? Czy chodzi o fakt, że komunizmowi nie tylko nie udało się zrealizować własnych obietnic, ale wręcz doprowadził do wzrostu ubóstwa i ucisku politycznego? Czy może ostateczny rozpad kraju spowodowało załamanie się radzieckiego systemu biurokratycznego? Czy Stany Zjednoczone również – jak twierdzą rosyjscy zwolennicy teorii realistycznej – wyczerpały swą zdolność trwania w globalnej konfrontacji? Odpowiedź na jedno pytanie tu nie wystarcza; pewną rolę odgrywają odpowiedzi na pozostałe z nich.
Pierwszym postzimnowojennym testem tak zwanego nowego ładu światowego była reakcja na iracką inwazję na Kuwejt i aneksję tego kraju w sierpniu 1990 roku. Mimo długotrwałych radzieckich kontaktów z Irakiem, Związek Radziecki (a później Rosja) wraz z czterema innymi stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa ONZ uzgodniły najpierw zastosowanie sankcji ekonomicznych wobec Iraku. Potem mocarstwo to zgodziło się na rezolucję Rady Bezpieczeństwa wspierającą środki przywrócenia status quo, czyli usunięcie Iraku z Kuwejtu za pomocą międzynarodowych sił zbrojnych. I wreszcie, poparło wysłanie do Iraku i Kuwejtu misji obserwacyjnej ONZ oraz wyraziło zgodę na interwencję humanitarną ONZ i utworzenie stref bezpieczeństwa dla irackich Kurdów i szyitów. Choć uzgodnienie konsensusu w sprawie każdego z tych działań (co obejmowało przekonanie Chin, żeby nie skorzystały z prawa weta) było trudne, koalicja stałych członków Rady Bezpieczeństwa osiągnęła jedność niewyobrażalną w czasach zimnej wojny.
Koniec zimnej wojny oznacza poważną zmianę w stosunkach międzynarodowych, koniec jednej epoki historycznej i początek kolejnej, nazywanej niekiedy erą globalizacji. Jak się wydaje, jego charakterystyczną cechą jest prymat Stanów Zjednoczonych w stosunkach międzynarodowych, wykraczający nawet poza to, co osiągnęli Rzymianie i Aleksander Wielki. Można sądzić, że Stany Zjednoczone są zdolne narzucić swą wolę innym państwom nawet wtedy, gdy chcą iść w kierunku, który nie odpowiada ich sojusznikom. Prymat ten wciąż jednak nie jest w stanie zapobiec konfliktom etnicznym, wojnom domowym i łamaniu praw człowieka.
Lata 90. były dekadą dwoistej rzeczywistości: po pierwsze, prymatu Stanów Zjednoczonych, po drugie, wojen domowych i spięć etnicznych. Gwałtowny rozpad Jugosławii rozgrywał się przez całe to dziesięciolecie mimo podejmowanych przez Zachód prób pokojowego rozwiązania konfliktu. Jednocześnie zaś byliśmy świadkami napięć etnicznych i przemocy w regionie wielkich jezior Afryki Środkowej. Ludobójstwo w Rwandzie i Burundi nie spotkało się z przeciwdziałaniem wspólnoty międzynarodowej, co dodatkowo zachęciło do rebelii i ośmieliło elity zamierzające skorzystać z anarchii w regionie do tego, aby kontynuowały swą działalność w przyszłości. Mimo prymatu Stanów Zjednoczonych, siła militarna Rosji i jej polityczne wpływy są wciąż wystarczające, aby uniemożliwić interwencję amerykańską w konflikty etniczne na Zakaukaziu.
Te dwa aspekty rzeczywistości zbiegały się i rozchodziły w ciągu całych lat 90. i wciąż się tak dzieje. Rozpad Jugosławii znalazł kulminację w prowadzonej pod przewodnictwem Stanów Zjednoczonych wojnie przeciw Serbii mającej powstrzymać przemoc etniczną wobec albańskiej ludności Kosowa. Mimo chwiejnej postawy państw europejskich co do zaangażowania militarnego oraz niemożności uzyskania rezolucji ONZ popierającej akcję zbrojną, Stany Zjednoczone skłoniły NATO do interwencji. Trwająca przez 78 dni wojna powietrzna zakończyła się kapitulacją Serbów i przekazaniem Kosowa pod zarząd ONZ.
11 września 2001 roku świat zobaczył śmiercionośne, obezwładniające psychologicznie i niszczące ekonomicznie zamachy terrorystyczne przeciw dwóm ważnym miastom amerykańskim. Ataki te wywołały prowadzoną pod przewodnictwem Stanów Zjednoczonych globalną wojnę z terroryzmem. Podnoszone na duchu napływającymi z całego świata wyrazami wsparcia oraz faktem pierwszego w historii przypadku odwołania się do artykułu V statutu NATO, który stwierdza, że atak na jednego członka tej organizacji jest atakiem na wszystkich, Stany Zjednoczone poprowadziły powołaną ad boc koalicję do zwalczania organizacji terrorystycznych o zasięgu światowym. Ta nowa wojna przeciw terroryzmowi łączy wiele elementów w różnorakie kampanie, rozmaicie ukierunkowane i prowadzone w różnych krajach. W wielu państwach aresztuje się znanych terrorystów i ich popleczników oraz zamraża ich aktywa finansowe. Stany Zjednoczone stoczyły wojnę z Afganistanem, aby pokonać reżim talibów, który dawał Al-Kaidzie Osamy bin Ladena bezpieczne schronienie i bazę, umożliwiając jej swobodne prowadzenie szkoleń oraz planowanie, organizowanie i realizowanie globalnej kampanii terrorystycznej przeciw Stanom Zjednoczonym i ich sojusznikom.
Po udanej kampanii w Afganistanie, której celem byli terroryści i ich zwolennicy, oraz powołaniu w tym kraju przywódcy pochodzącego z wyborów powszechnych, Stany Zjednoczone wykorzystały swą pierwszoplanową pozycję, aby rozejść się ze swymi sojusznikami. Przekonane, że Irak kontynuuje potajemnie program rozwoju broni masowego rażenia oraz stwarza stałe zagrożenie przez wspieranie organizacji terrorystycznych, zabiegały o poparcie ONZ, które upoważniałoby je do usunięcia siłą Saddama Husajna oraz znalezienia ukrytej broni masowego rażenia. Kiedy ONZ odmówiła spełnienia tych żądań, Stany Zjednoczone zbudowały wraz z Wielką Brytanią własną koalicję, zniszczyły irackie siły zbrojne i obaliły rząd tego kraju. Stabilizacja Iraku trwa do dzisiaj – podobnie jak poszukiwania zakazanej broni. ONZ zniosła sankcje nałożone na Irak i umożliwiła ponowną realizację w tym kraju programów pomocy.
Nawet po gospodarczym spadku spowodowanym zamachami terrorystycznymi na Nowy Jork i Waszyngton 11 września 2001 roku amerykańskie siły zbrojne i gospodarka są wciąż najmocniejsze na świecie. Stany Zjednoczone nie czują się jednak – mimo swego prymatu – zabezpieczone przed atakiem. Globalnej wojnie przeciw terroryzmowi daleko do końca, a pytanie, czy potęga Stanów Zjednoczonych zostanie zrównoważona jakąś inną, która dopiero się wyłoni, nie znajduje bynajmniej odpowiedzi. Może się okazać, że amerykański sukces lub porażka w Iraku i w działaniach przeciw globalnym organizacjom terrorystycznym zadecydują o tym, czy pierwszoplanowa pozycja Stanów Zjednoczonych umocni się lub osłabnie, a zatem określą scenę międzynarodową do końca pierwszego dziesięciolecia XXI wieku.
Polska w SM:
Po 1989 r. kierunek euroatlantycki i integracja ze strukturami międzynarodowymi Zachodu (Rada Europy, Wspólnoty Europejskie, NATO). Drugim głównym kierunkiem stała się polityka wschodnia – bezkonfliktowe wyjście z obozu państw socjalistycznych, a następnie budowa dobrosąsiedzkich relacji z Rosją, Ukrainą i Białorusią.
Od roku 1956 w polskiej polityce zagranicznej obowiązywała doktryna trzech zasad[22]:
internacjonalizm socjalistyczny – zakładający rozwój przyjaznych stosunków i ścisłą współpracę z państwami Układu Warszawskiego i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej;
solidarność z krajami Trzeciego Świata – wspieranie ich w walce z kolonializmem i neokolonializmem;
pokojowe współistnienie – ograniczona współpraca z krajami kapitalistycznymi.
W okresie 1989–1992, po zmianach w otoczeniu międzynarodowym, nastąpiła całkowita reorientacja polityki zagranicznej, wyrażająca się w trzech celach[22]:
uzyskanie gwarancji bezpieczeństwa poprzez uczestnictwo w nowym systemie bezpieczeństwa;
zapewnienie wsparcia dla przemian rynkowych;
budowanie prestiżu Polski i Polaków, jako narodu, który pierwszy wyłamał się z bloku wschodniego.
Początkowo zakładano, że najlepszym gwarantem bezpieczeństwa będzie system budowany w oparciu o KBWE[23]. Już w latach 1991–1992 przeważyła opcja euroatlantycka, w tym kurs na zbliżenie z Niemcami i Stanami Zjednoczonymi[24]. Po zadeklarowaniu woli integracji ze Wspólnotami i z NATO kierunek prozachodni stał się głównym kierunkiem polskiej polityki zagranicznej[24]. Pośrednio wspierało go uczestnictwo w inicjatywach środkowoeuropejskich[24].
Drugim tak wyraźnym kierunkiem stała się polityka wschodnia, początkowo zorientowana na uregulowanie stosunków z ZSRR, a następnie na budowę formalnoprawnych ram dobrosąsiedzkiej współpracy z byłymi republikami sowieckimi[24]. Wiosną 1990 roku zainicjowano politykę dwutorowości wobec ZSRR – z jednej strony nie naciskano na rozwiązanie Układu Warszawskiego i wycofanie Armii Radzieckiej z Polski, zaś z drugiej życzliwie odnoszono się do faktu odzyskiwania suwerennności przez kolejne republiki[25]. Już po rozpadzie ZSRR wśród kolejnych władz rządzących Polską ukształtowała się wizja polityki wschodniej, w której za głównego rywala uznano Federację Rosyjską, zaś Ukrainę określono jako strategicznego partnera[26]. Towarzyszyła temu koncepcja wspierania demokratyzacji Białorusi[26]. Takie ujęcie polityki wschodniej było pewnym nawiązaniem do idei prometeizmu[26].
Wraz z reorientacją polityki zagranicznej nastąpiła marginalizacja jednego z dotychczasowych jej kierunków, czyli współpracy z państwami pozaeuropejskimi[2]. Ograniczono ją głównie do państw powiązanych z Zachodem[2]. Na spadek kontaktów z wieloma spośród tych krajów wpłynęło również nawiązanie stosunków z Izraelem, Chile i RPA[2].
2 lutego 1994 premier Waldemar Pawlak złożył podpis pod ramowym programem Partnerstwa dla Pokoju, a 25 kwietnia minister obrony Piotr Kołodziejczyk złożył w Kwaterze Głównej Dokument Prezentacyjny[52]. Na mocy jego postanowień strona polska zobowiązywała się m.in. do rozwijania współpracy wojskowej z NATO, zwiększenia transparentności powstawania budżetu wojskowego i planowania obronnego, zapewnienia demokratycznej kontroli nad armią, gotowości do udziału w misjach ONZ i KBWE[52] oraz przeprowadzania wspólnych szkoleń i ćwiczeń[53]. Rozpoczęły się również negocjacje dotyczące Indywidualnego Programu Partnerstwa (IPP), a propozycje w tym zakresie zaakceptowano już 5 lipca 1994 podczas sesji NACC w Stambule[53]. W czerwcu 1992 roku Polska wraz z siedmioma innymi państwami regionu weszła do Forum Konsultacyjnego UZE[67], a 9 maja 1994 stała się partnerem stowarzyszonym[68]. Z uwagi na koncentrację na uzyskaniu członkostwa w NATO strona polska nie angażowała się szczególnie w przedsięwzięcia UZE[68].
| 1991 | Grupa Wyszehradzka (V4) | Początkowo Trójkąt Wyszehradzki (Czechosłowacja, Polska, Węgry), od 1993 Grupa Wyszehradzka (Czechy, Polska, Słowacja, Węgry). Współpraca na szczeblu szefów rządów, prezydentów i przewodniczących parlamentów |
| 1991 | Trójkąt Weimarski | Spotkania przywódców państw i spotkania ministrów spraw zagranicznych Polski, Niemiec i Francji |
Ostatnia konferencja wielkiej trójki w Poczdamie (17.7 – 2.8 1945) rozstrzygnęła powojenne losy Niemiec. Ustalono poszczególne strefy okupacyjne i powołano Sojuszniczą Radę Kontroli, w celu koordynacji. Wprowadzono program czterech D: denazyfikacja – odsunięcie od władzy działaczy nazistowskich i ukaranie zbrodniarzy wojennych, demilitaryzacja – całkowite rozbrojenie armii niemieckiej, dekartelizacja – likwidacja niemieckich monopoli rynkowych, demokratyzacja – powojenne Niemcy miały być państwem demokratycznym. W Poczdamie określono podział reperacji wojennych, na poczet odszkodowań miała iść część majątku, rekwirowanego przez mocarstwa w swoich strefach okupacyjnych. Polsce przyznano 15% reperacji. W Poczdamie również postanowiono przesiedlić ludzkość Niemiecką z Polski Czechosłowacji i Węgier. Przesiedlenia objęły łącznie 6.75 mln Niemców.
ZSRR rabował dobra w swojej strefie okupacyjnej pod pretekstem konfiskaty na poczet reparacji wojennych, wprowadzał także reformy społeczno-ekonomiczne charakterystyczne dla krajów demokracji ludowej m.in. nacjonalizację i kolektywizację oraz powstał system monopartyjny – powstała w 1946 roku Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności (SED). Partia przejęła władzę po sfałszowaniu wyborów. Pozostałe strefy okupacyjne już w 1946 roku udzielały pomocy gospodarczej zachodnim Niemcom. Wprowadzono szeroki system pomocy socjalnej dla uboższej części społeczeństwa, budowano demokratyczny system rządów, powstało wiele partii politycznych. Zwycięskie kraje wobec narastającego konfliktu ze Stalinem zaczęły popierać koncepcję utworzenia państwa zachodnioniemieckiego. W marcu 1948 przedstawiciel ZSRR wystąpił z Sojuszniczej Rady Kontroli, co oznaczało jej rozpad.
1 czerwca 1947 rejony okupywane przez Wielką Brytanię i Amerykę połączyły się w Bizonię. Połączenie terytorium tych trzech stref stworzyło podstawę do przyszłego powstania RFN. Część Niemiec okupywana przez Sowietów rozwijała się wolniej od części zachodniej czego następstwem było powstanie kryzysu. Spowodowała go przeprowadzona przez aliantów wbrew ZSRR reforma walutowa. Następstwem tego było zablokowanie w nocy 23/24 czerwca 1948 transportu ziemnego do zachodniej części Berlina co groziło globalnym konfliktem zbrojnym. Nie dostarczano żywności ani energii. Alianci znaleźli sposób na rozwiązanie problemu bez interwencji zbrojnej – most powietrzny. Przez prawie rok (11 miesięcy) aż do końca trwania konfliktu siły alianckie zaopatrywały 2,5 milionowe miasto w niezbędne towary drogą powietrzną. Konflikt ten zakończył się w maju 1949 roku. W efekcie 4 kwietnia 1949 doszło do zawarcia układu obronnego – Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego(NATO). 8 kwietnia 1949 dołączono do Bizoni strefę okupywaną przez Francję i utworzono Trizonię i zrealizowano tam demokratyczne wybory do parlamentu. We wrześniu 1949 ogłoszono Republikę Federalną Niemiec RFN, na co Stalin odpowiedział utworzeniem w październiku Niemieckiej Republiki Demokratycznej NRD. Z sekretarzem generalnym SED na czele.
Reformy komunistów doprowadziły do kryzysu ekonomicznego w NRD. Do tego sowieci wywozili w 1945 roku niemiecki sprzęt tłumacząc to pokryciem należności reparacyjnych. Niemcy obciążono również kosztem stacjonujących tam 600 tyś żołnierzy radzieckich. W kwietniu 1953 zwiększono ceny żywności i podwyższono normy wydajności w pracy co pogorszyło sytuację. 16 czerwca robotnicy w Berlinie zorganizowali demonstrację, następnego dnia wybuchły strajki w ok. 300 miejscowościach. Przeciwko strajkującym władze ZSRR skierowały wojska radzieckie. W dniach 17-18 czerwca 1953 zginęło ok. 400 osób. Dla uspokojenia sytuacji władze radzieckie zrezygnowały z reparacji wojennych, zmniejszyły kontyngent swoich sił zbrojnych i udzieliły kredytów na rozwój gospodarczy.
W latach 1947-1961 z NRD uciekło ok 2.7 mln mieszkańców, głównie młodych i inteligentnych ludzi, którzy nie widzieli przyszości w systemie komunistycznym. W nocy 12/13 sierpnia 1961 oddzielono murem Berlin zachodni od reszty miasta. Radziecka propaganda głosiła, że ma on chronić mieszkańców wschodniej części od ataków faszystów.