Polityka zagraniczna państwa

Polityka zagraniczna państwa

Wstęp
1. Pojęcie i istota polityki zagranicznej

1.1. Strukturalne ujecie polityki zagranicznej według Georga Modelskiego

1.2. Polityka zagraniczna — przypadek Chin

2. Determinanty polityki zagranicznej

2.1. Uwarunkowania wewnętrzne obiektywne
2.2. Wewnętrzne determinanty subiektywne

2.3. Uwarunkowania międzynarodowe obiektywne
2.4. Uwarunkowania międzynarodowe subiektywne

3. Istota procesu decyzyjnego

3.1. Sytuacja decyzyjna
3.2. Ośrodek decyzyjny

3.3. Decyzja polityczna
3.4. Przykład „dyplomacji pingpongowej”

4. Cele i interesy państwa na arenie międzynarodowej

4.1. Interes a cel polityki zagranicznej

4.2. Typologie celów polityki zagranicznej
4.3. Casus Nigerii

5. Dyplomacja — narzędzie polityki zagranicznej

5.1. Dyplomacja prewencyjna

5.2. Przed wojną w Iraku 2004 r.

Słownik
Bibliografia

Bibliografia stron WWW

1

Polityka zagraniczna państwa

Wstęp

Polityka zagraniczna to proces aktywności politycznej podejmowanej przez państwo,
który prowadzony w środowisku międzynarodowym. Aby zrozumieć politykę zagraniczną
państwa, należy w pierwszej kolejności przedstawić problematykę, uwarunkowania
i przebieg procesu polityki zagranicznej. Wydarzenia toczące się we współczesnym
świecie stosunków międzynarodowych są wypadkową różnych procesów, w tym
m.in. polityki zagranicznej. W jaki sposób państwa kształtują swoją pozycję na arenie
światowej? Czy dążą do roli hegemona, czy raczej wybierają rolę tak zwanej szarej
eminencji? Jakie cele i interesy wchodzą w zakres konsekwentnie prowadzonej polityki
zagranicznej? W jaki sposób relacje międzynarodowe wpływają na siebie wzajemnie?
Odpowiedzi na wyżej postawione problemy znajdujemy w teoretycznych podstawach
polityki zagranicznej.

2

Polityka zagraniczna państwa

1. Pojęcie i istota polityki zagranicznej

Podstawowym zagadnieniem w stosunkach międzynarodowych jest polityka zagraniczna.
To właśnie od jej prowadzenia, jakości i formy zależy kształt współczesnych stosunków
politycznych. Polityka zagraniczna jest to forma zewnętrznej działalności państwa,
prowadzona przez upoważnione organy państwa. Polityka zagraniczna sensu largo jest to
zorganizowany wysiłek państwa, skierowany na zewnątrz, podporządkowany realizacji
jego interesów. Polega na kształtowaniu otoczenia państwa w sposób dający korzyści i na
modyfikowaniu niekorzystnych — z punktu widzenia interesu narodowego — sytuacji dla
państwa.

Z punktu widzenia prowadzenia polityki zagranicznej wyróżniamy dwa kryteria:
1) geopolityczne,
2) funkcjonalne.

Analizując dziedziny polityki zagranicznej należy uwzględnić środki stosowane w polityce
zagranicznej:
1) środki gospodarcze w postaci polityki finansowej czy handlowej,
2) środki kulturalne,
3) środki wojskowe — potencjał, wielkość, struktura,
4) środki normatywne,
5) propagandę psychologiczno-społeczną.

1.1. Strukturalne ujecie polityki zagranicznej według Georga Modelskiego

Polityka zagraniczna to działanie polityczne o zamierzonych następstwach w sferze
stosunków zewnętrznych. Elementami polityki zagranicznej są
(

http://www.stosunki.pl/02102105260,2,vpis.htm

):

1) aktorzy (ang. policy makers), którzy reprezentują interesy wspólnoty i jej segmenty

społeczne,

2) zamierzone przez uczestników cele,
3) normy jako zasady działania określane w ramach polityki państwowej

i międzynarodowej,

4) środki jako siła państwa.

3

Polityka zagraniczna państwa

Z punktu widzenia czynników kształtujących politykę zagraniczną wyróżniamy cztery
grupy:
1) struktury społeczne — jako duże grupy, segmenty, warstwy, klasy, które walczą

o władzę, mają wpływ na politykę zagraniczną i reprezentują interesy na zewnątrz;

2) ekonomię i gospodarkę — jako potencjał ekonomiczny współtworzą politykę

zagraniczną. Ważna jest struktura i umiędzynarodowienie gospodarki przez powiązania
i zależności. Nie bez znaczenia jest także ustrój państwa;

3) wartości ideologiczne — jako wizje rzeczywistości, systemy wartości (np. polityka

zagraniczna jako kompleks wzajemnie uwarunkowanych czynników), które kształtują
chrześcijańską Europę;

4) świadomość społeczną — jako społeczeństwo obywatelskie.

1.2. Polityka zagraniczna — przypadek Chin

Analizując strukturalne podejście do polityki zagranicznej, za najważniejszy element
należy uznać struktury państwowe, mające w zakresie swoich kompetencji
reprezentowanie państwa na arenie międzynarodowej. Uwzględniając specyfikę chińską,
należy wyróżnić trzy ośrodki odpowiedzialne za politykę zagraniczną:
1) przewodniczący państwa,
2) Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych (chiński parlament),
3) Radę Państwową, w skład której wchodzi Ministerstwo Spraw Zagranicznych.

Ponadto należy wyróżnić Wydział Zagraniczny przy Komitecie Centralnym
Komunistycznej Partii Chin oraz kolejne kręgi niebiorące już udziału w podejmowaniu
decyzji, takie jak:
1) ośrodki doradcze,
2) jednostki administracyjne,
3) ośrodki kontroli,
4) placówki zagraniczne.

Przewodniczący Chińskiej Republiki Ludowej reprezentuje państwo w stosunkach
międzynarodowych, a także przyjmuje zagranicznych dyplomatów. Ponadto w jego gestii
leży ratyfikowanie bądź odrzucanie traktatów międzynarodowych oraz akredytacja
i odwoływanie dyplomatów.

W gestii chińskiego parlamentu — Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli
Ludowych — leży jedynie decydowanie o wojnie i pokoju.

4

Polityka zagraniczna państwa

Administrowanie sprawami zagranicznymi podzielone jest między kilka ośrodków
partyjnych i rządowych. Rada Państwowa odpowiada za prowadzenie polityki
zagranicznej w relacji państwo–państwo. W skład MSZ wchodzi minister, sześciu
wiceministrów, asystent ministra i doradca. Składa się ono z Departamentu Politycznego,
Biura Kadr, dziesięciu sekcji (Kadr, Europy, Afryki, Azji, Ameryki i Oceanii, Zachodniej
Azji i Północnej Afryki, Informacji, Protokołu, Traktatów Międzynarodowych i Prawa oraz
Konsularnej), dwóch komitetów: Polityki Zagranicznej i Traktatów oraz Instytutu Spraw
Międzynarodowych. Pod kontrolą Rady Państwowej znajdują się również inne organy
odpowiedzialne za kontakty z zagranicą, w tym: Ministerstwo Handlu Zagranicznego,
Komisja ds. Stosunków Kulturowych z Zagranicą, Komisja ds. Chińczyków mieszkających
za granicą. Całość koordynowana jest przez Biuro Spraw Zagranicznych Rady Państwowej.

W gestii Ministerstwa Spraw Zagranicznych leży koordynacja prac kilku ośrodków, w tym:
1) Chińskiego Ludowego Instytutu Spraw Zagranicznych (który odpowiedzialny jest

m.in. za nawiązywanie współpracy z zagranicznymi, niekomunistycznymi partiami,
prowadzenie badań nad problemami międzynarodowymi i polityki zagranicznej),

2) Instytutu Spraw Zagranicznych (o profilu jednostki dydaktycznej),
3) Pekińskiego Instytutu Języków Obcych,
4) Biura Obsługi Dyplomatów Zagranicznych,
5) Biura Prasy Światowej.

Ponadto Rada Państwowa zarządza Departamentem Spraw Zagranicznych Wszystkich
Ministerstw oraz miejscowymi biurami spraw zagranicznych, odpowiedzialnymi za
koordynację spraw zagranicznych w prowincjach, miastach i okręgach. Ważnym
elementem struktury decyzyjnej jest organizacja oraz kontrola partii nad działaniami
ministerstw, w tym Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Kontrola partii nad organami
rządowymi odbywa się na kilka sposobów:
1) spośród partyjnych członków i według sporządzonej uprzednio hierarchii partyjnej

wybiera się członków rządu; Komitet Centralny ma podporządkowane sobie wydziały
i departamenty;

2) członkowie partii monopolizują główne stanowiska rządowe na wszystkich szczeblach,

uzależniając decyzje od własnej zgody — liczba niepartyjnych urzędników
państwowych jest ograniczona.

Dodatkowym elementem wyróżnionym w strukturze decyzyjnej jest frakcyjność w partii.
Nadaje ona kształt rządowi, a także stanowi o lansowanych koncepcjach w polityce
zagranicznej.

5

Polityka zagraniczna państwa

Innym elementem ułatwiającym kontrolę nad danym ministerstwem, w tym spraw
zagranicznych, jest fakt utworzenia przy każdym ministerstwie partyjnego organu
kontroli bądź jego filii. Według tego schematu każdy członek partii pracujący dla danego
ministerstwa musi należeć do filii bądź organu kontroli. Taka organizacja wprowadza
dyscyplinę w szeregach rządowych, organizując życie partyjne. Dzięki temu liczy się na
wyeliminowanie elementów destrukcyjnych oraz wzrost jedności w szeregach partyjnych
i rządowych. Podobnie kontrola państwa rozwija

się nad organizacjami masowymi, które

są sponsorowane przez partię — związkami zawodowymi czy organizacjami
młodzieżowymi, takimi jak np. Liga Młodych Komunistów.

Minister, zastępca ministra, asystent oraz każdy kierownik departamentu czy biura musi
być osobą partyjną. Grupa partyjna w danym ministerstwie składa się z pięciu osób,
którym przewodzi minister. Ponadto w jej skład wchodzi dwóch zastępców ministra
i dwóch spośród czterech asystentów.

Drugą płaszczyzną stosunków międzynarodowych są relacje partyjne. Komórką
odpowiedzialną za prowadzenie partyjnej polityki międzynarodowej jest Sekretariat KPCh,
jako organ egzekutywy Biura Politycznego Komitetu Centralnego. Specjalnym organem,
blisko współpracującym z MSZ i w głównej części nominującym pracowników na
placówkach zagranicznych jest Wydział Zagraniczny Komitetu Centralnego. Do jego
głównych zadań należy wprowadzanie koncepcji linii partyjnej i nawiązywanie stosunków
z innymi partiami komunistycznymi, a także reprezentowanie Chin w stosunkach
bilateralnych. Na czele Wydziału Zagranicznego stoi minister, czterech wiceministrów
oraz dwóch asystentów ministra. Ponadto w strukturach partyjnych za sprawy
międzynarodowe odpowiedzialny jest Wydział Propagandy KC, który kontroluje Agencję
Prasową Xinhua — Nowe Chiny, „Renmin Ribao” — chiński „Dziennik Ludowy”, Biuro
Wydawnictw Zagranicznych oraz Wydział Kontroli KC, który pełni rolę agencji wywiadu.

6

Polityka zagraniczna państwa

Rada Państwowa

Departamenty geograficzne:
Spraw Azjatyckich I,
Spraw Azjatyckich II,
Spraw Radzieckich i Europy Wschodniej,
Spraw Europy Zachodniej,
Spraw Amerykańskich,
Spraw Zachodnioazjatyckich
i Północnej Afryki

Departamenty funkcjonalne:
Generalne Biuro Administracyjne,
Departament Protokołu,
Departament Informacyjny,
Departament Konsularny;
Departament Organizacji Międzynarodowych
i Prawa Miedzynarodowego

Departament polityczny:
Departament Organizacyjny,
Departament Propagandy;
Departament Kadr.

Instytuty:
Instytut Spraw Międzynarodowych,
Ogólnochińskie Stowarzyszenie Stosunków z Zagranicą,
Biuro Serwisu Dyplomatycznego

Szkoły:
Pekiński Instytut Języków Obcych,
Instytut Spraw Zagranicznych

Chińskie ambasady i konsulaty

Biuro Spraw Zagranicznych

Komisja Wymiany Kulturalnej

z Zagranicą

Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Komisja ds. Obywateli Chińskich
Mieszkajacych za granicą

Struktura Rady Państwowej w chińskiej polityce zagranicznej

Źródło: Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China. Witryna internetowa.

http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/zzjg/default.htm

), stan z 20 kwietnia 2005 r.

7

Polityka zagraniczna państwa

2. Determinanty polityki zagranicznej

Polityka zagraniczna jest częścią polityki państwa, która funkcjonuje zarówno
w środowisku wewnętrznym państwa, jak i w środowisku międzynarodowym. Otocznie
polityki zagranicznej jest zatem bardzo szerokie i podlega wielu wpływom. W teorii
polityki zagranicznej wyróżniamy takie elementy, jak: przesłanki, determinanty,
wyznaczniki, czynniki, uwarunkowania, kontekst czy po prostu środowisko
międzynarodowe.

Niewątpliwie przyjęcie właściwego podziału determinant nie jest rzeczą łatwą. Z tego
punktu widzenia zakładamy podział na uwarunkowania wewnętrzne (krajowe)
i uwarunkowania środowiska zewnętrznego (międzynarodowe). Inny podział proponują
naukowcy amerykańscy, którzy dodatkowo wyróżniają sferę psychologiczną (percepcji,
wyobrażeń, ocen i oczekiwań) i sferę operacyjną (rzeczywistości). Podział taki został
przyjęty w oparciu o badania Herolda i Margaret Sprout. Niemniej jednak przyjęta przez
badaczy metoda nastręcza wielu problemów w rozdzieleniu sfery psychologicznej
i rzeczywistej. Na początku lat 70-tych XX wieku amerykański teoretyk James Rosenau
zaproponował trzy sposoby analizy: wertykalny, horyzontalny i diagonalny. Pierwszy
sposób zakłada, że działania państwa na arenie międzynarodowej są wynikiem,
kontynuacją i rozszerzeniem działań z przeszłości. Drugi sposób zakłada uwzględnienie
różnych przesłanek, istniejących w danym momencie. Jeżeli w badaniu okaże się, że
takie przesłanki nie wyjaśniają w sposób czytelny uwarunkowań polityki zagranicznej,
wówczas należy połączyć sposób wertykalny i horyzontalny, co w terminologii Rosenau’a,
określa się jako system diagonalny — zatem ujęcie obecnej sytuacji, wraz ze spojrzeniem
na historię, będzie bardzo użyteczne.

2.1. Uwarunkowania wewnętrzne obiektywne

Do wewnętrznych uwarunkowań o charakterze obiektywnym możemy zaliczyć
następujące:
1. Środowisko geograficzne Stanów Zjednoczonych i Chin w zdecydowany sposób wpływa

na kreowaną przez te państwa politykę zagraniczną. Stany Zjednoczone położone
w zachodniej hemisferze będą koncentrowały politykę na wzmacnianiu współpracy
z sąsiadami. Przykładem może być z pewnością stworzenie NATO czy NAFTA. Z kolei,
z punktu widzenia Pekinu, położonego w Azji, zawieranie wielostronnych sojuszy
będzie koncentrowało się wokół np. państw Azji Środkowej i Rosji, czego przykładem

8

Polityka zagraniczna państwa

jest udział Chin w Szanghajskiej Organizacji Współpracy. Ponadto ważnym czynnikiem
geograficznym będzie wyznaczenie granic. Każde z państw będzie dążyło do ustalenia
neutralnych, korzystnych dla siebie granic.

2. Potencjał ludnościowy. W zdecydowany sposób na politykę zagraniczną Chin będzie

wpływała duża liczba obywateli (1,3 mld) i struktura demograficzna. Jeżeli
w zachodniej prowincji Xinjiang powstaną grupy przestępcze powiązane z Ujgurami
w Kazachstanie czy Tadżykistanie, wówczas chińska dyplomacja będzie dążyła do
dwustronnych lub wielostronnych układów zapewniających koordynację wspólnych
akcji antyprzestępczych. Podobnie sytuacja będzie wyglądała w Stanach
Zjednoczonych. Stany południowe licznie zamieszkane przez obywateli Meksyku,
często zorganizowanych w grupy przestępcze, będą prowadziły do porozumień
z rządem meksykańskim w sprawach ściślejszej kontroli granicznej.

3. Potencjał gospodarczy i naukowo-techniczny. Porównanie potencjałów gospodarczych

Chin i Stanów Zjednoczonych napotyka na poważne problemy natury metodologicznej.
Jeżeli weźmiemy pod uwagę wzrost gospodarczy oraz skalę inwestycji zagranicznych,
Chiny nie mają na świecie konkurencji. Jeżeli jednak weźmiemy pod uwagę potencjał
technologiczny, zdecydowanie wypada on korzystniej w przypadku Stanów
Zjednoczonych. Stąd USA mogą aktywnie angażować się w światową politykę, Chiny
natomiast pozostają jedynie mocarstwem regionalnym.

4. System społeczno-polityczny. W Stanach Zjednoczony kierowanie polityką zagraniczną,

podobnie jak w Chinach, wkomponowane jest w system polityczny. Podczas gdy
w USA politykę prowadzi się tylko na szczeblu państwowym, w Chinach polityka
zagraniczna występuje na dwóch szczeblach — państwowym i partyjnym. W łonie
Komunistycznej Partii Chin występuje specjalny Wydział Spraw Zagranicznych, który
prowadzi, skoordynowaną z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, politykę. W USA,
z racji oddzielności aparatu partyjnego i państwowego, taki proces nie występuje.

2.2. Wewnętrzne determinanty subiektywne

Najistotniejsze wewnętrzne determinanty o charakterze subiektywnym to:
1. Percepcja środowiska międzynarodowego przez własne społeczeństwo i państwo

— o ile w przypadku Chin przedstawienie takich analiz jest niemożliwe z racji systemu
politycznego ChRL, o tyle w przypadku USA przedstawienie takie daje ciekawe wnioski.
W 1999 r. aż 65% Amerykanów uważało, że nieposzanowanie praw człowieka
w Chinach powinno wpływać na dalsze restrykcje ze strony Stanów Zjednoczonych,
podobnie w 1998 r. 63% badanych Amerykanów uważało, że rząd USA powinien

9

Polityka zagraniczna państwa

stosować metody nacisku w celu wymuszenia na chińskiej partii poszanowania praw
człowieka (

http://www.americans-world.org/digest/regional_issues/china/china4.cfm

).

2. Koncepcje w polityce zagranicznej — niewątpliwie dla zrozumienia tego procesu należy

posługiwać się przesłankami historycznymi. Decydującą rolę w Stanach Zjednoczonych
odgrywają wyborcy — przez wybór Partii Demokratycznej bądź Partii Republikańskiej
kształtują oni politykę zagraniczna Waszyngtonu. Przykładem tego był wybór
G. W. Busha na pierwszą kadencję. Po objęciu fotela prezydenta forsował on
koncepcję walki o demokrację w świecie niedemokratycznym o innych korzeniach
cywilizacyjnych. Wyrazem tego było przedstawienie państw osi zła (ang. rogue states):
Iraku, Iranu i Korei Północnej. W przypadku Pekinu zmiany, jakie mają miejsce, są
wynikiem westernizacji myślenia o świecie zewnętrznym oraz aktualnego układu
w chińskim kierownictwie. Przykładem tego może być odłożenie koncepcji pokojowego
wzrastania na rzecz pozostania przy starych koncepcjach pokoju i rozwoju
(D. Mierzejewski, Co z pokojowym wzrastaniem? Przeczytaj więcej:

http://www.stosunki.pl/main253925520210,2,yisvp.htm

).

3. Jakość i aktywność dyplomacji — z pewnością dużą rolę odgrywa tu organizacja

aparatu administracyjnego odpowiedzialnego za politykę zagraniczną. Przywołując
historyczne doświadczenia Chin należy zauważyć, że anarchia wewnętrzna doby
rewolucji kulturalnej rzutowała na funkcjonowanie chińskich przedstawicielstw
zagranicznych. Rewolucyjnie nastawieni dyplomaci byli wydalani z państw trzecich
i w ten sposób Chiny nie miały swoich reprezentantów w tych państwach.

2.3. Uwarunkowania międzynarodowe obiektywne

Do obiektywnych uwarunkowań zewnętrznych zaliczamy trzy podstawowe determinanty:
1. Zmiany zachodzące w najbliższym otoczeniu państwa. Przykładowo, jeśli w Nepalu

rozpocznie działalność partyzantka, mająca na celu oswobodzenie Tybetu, chińskie
władze będą z pewnością interweniowały w Kathmandu. Ponadto władze w Pekinie
mogą wysyłać nowe oddziały w celu wzmocnienia granic. Realna sytuacja zagrożenia
Chin miała miejsce na przełomie lat 60-tych i 70-tych XX wieku, kiedy ZSRR
wzmacniał liczebnie oddziały Armii Czerwonej na północnych granicach Chin.
W konsekwencji, mimo korespondencji dyplomatycznej, doszło do zbrojnego konfliktu
na wyspie Zhenbao — Damaszkiji w marcu 1969 r. W przypadku Stanów
Zjednoczonych wariant geograficzny nie ogrywa zbyt wielkiej roli. Przykładem tego
jest chociażby interwencja w Afganistanie czy Iraku po atakach terrorystycznych na
WTC.

10

Polityka zagraniczna państwa

2. Pozycję państwa w systemie stosunków międzynarodowych (to, czy państwo zajmuje

pozycję centralną, czy peryferyjną). W przypadku dwóch omawianych państw, Stany
Zjednoczone działają w skali globalnej, chociażby na forum różnych organizacji
międzynarodowych. Podobnie Chiny, których jednak pozycja z racji na wewnętrzne
warunki jest słabsza.

3. Obowiązujące prawo międzynarodowe. Struktura i zasięg umownych powiązań

międzynarodowych i prawo międzynarodowe. Pod uwagę należy wziąć stan
bilateralnych umów oraz wielostronne traktaty sojusznicze. Zdecydowaną przewagę
mają tutaj Stany Zjednoczone, będące członkiem NATO, czy Chiny, wchodzące dopiero
na arenę międzynarodową i próbujące sobie zapewnić coraz silniejszą pozycję przez
partycypację w organizacjach międzynarodowych, takich jak ASEAN + trzy czy
Szanghajska Organizacja Współpracy.

2.4. Uwarunkowania międzynarodowe subiektywne

Do zewnętrznych uwarunkowań subiektywnych zaliczamy:
1. Międzynarodową percepcję danego państwa i narodu, która kształtowany jest na

podstawie obserwacji wszystkich innych uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych.
W tym procesie kształtowany jest wizerunek państwa. Najlepszym przykładem jest
tutaj wizerunek Polski w Europie Zachodniej przed przystąpieniem do Unii Europejskiej.
Polacy postrzegani byli przez społeczność kontynentu jako państwo hamujące proces
integracji oraz naród przywiązany do własnej historii.

2. Koncepcje polityki zagranicznej innych państw — powstałe na bazie historycznych

i cywilizacyjnych doświadczeń, tworzą ważny element w formułowaniu celów na arenie
międzynarodowej.

11

Polityka zagraniczna państwa

3. Istota procesu decyzyjnego

Próba zdefiniowania procesu decyzyjnego napotyka poważne trudności, przede wszystkim
z uwagi na dużą dynamikę, liczbę zaangażowanych w niego „aktorów” oraz ogromną
złożoność problemów, będących jego przedmiotem.

Systematyczna analiza procesu decyzyjnego została rozpoczęta dopiero po drugiej wojnie
światowej. W 1954 r. opublikowano pracę trzech amerykańskich badaczy Richarda
Snydera, H. W. Brucka i Burtona Sapina pt. Decision making as an Approach to the
Study of International Politics. Zaproponowana została w niej formuła analizy systemowej
w modelu akcji–reakcji–interakcji. Podstawowe założenie tego modelu polega na
uznaniu państwa za głównego uczestnika stosunków międzynarodowych, a jego działań
za prowadzone w imieniu jednostki.

Proces podejmowania decyzji w polityce zagranicznej państwa służy adaptacji systemu
politycznego do żądań i wymagań jego środowiska geopolitycznego oraz narzucenia temu
środowisku pewnego stopnia kontroli. Decyzje w polityce zagranicznej ukierunkowane są
na osiągnięcie celów tej polityki.

W procesie decyzyjnym należy wyróżnić cztery wzajemnie powiązane kategorie analizy
decyzyjnej:
1) sytuację decyzyjną,
2) ośrodek decyzyjny,
3) decyzję polityczną,
4) implementację polityczną.

W samym procesie decyzyjnym należy wyróżnić dwie fazy:
1) formułowania propozycji, mających z czasem stać się realną polityką,
2) akceptacji dla proponowanych etapów polityki zagranicznej.

3.1. Sytuacja decyzyjna

Sytuacja decyzyjna to system zmiennych niezależnych, skłaniających decydentów do
podjęcia działań, lub też system zmiennych wprawdzie niezależnych od decydentów, ale
zależnych od działań innego ośrodka decyzyjnego. Klasyfikując sytuacje decyzyjne
przyjmujemy następujące kryteria

12

Polityka zagraniczna państwa

1) kryterium świadomościowe — rzeczywiste, wyobrażone,
2) kryterium systemowe — wewnętrzne, zewnętrzne, transnarodowe,
3) kryterium wzburzenia pola decyzyjnego i występujących w nim napięć — normalne,

kryzysowe.

W sytuacjach decyzyjnych wyróżniamy stany środowiska międzynarodowego:
1) stabilne,
2) spokojne,
3) pulsujące i zakłócone,
4) turbulentne.

Z punktu widzenia pola decyzyjnego ważnym kryterium jest autonomiczność pola
decyzyjnego:
1) zmienna niezależna od decydentów,
2) zmienna zależna od decydentów.

3.2. Ośrodek decyzyjny

Ośrodek decyzyjny jest odpowiedzialny za podejmowane decyzje polityczne w imieniu
systemu politycznego i dąży do utrzymania dynamicznej równowagi między systemem
oraz jego środowiskiem.

Przy rozróżnieniu ośrodków decyzyjny należy przyjąć następujący podział:
1) kryterium poziomu decyzyjnego: narodowy — centralny, lokalny, międzynarodowy,

transnarodowy,

2) kryterium miejsca ośrodka decyzyjnego w systemie politycznym: ośrodki będące

organami państwa, ośrodki niebędące organami państwa, ale stanowiące część
systemu (partie), niekonstytucyjne ośrodki powstające z połączenia partii i państwa,
ośrodki nieformalne,

3) kryterium trwałości: stałe, doraźne (ad hoc),
4) kryterium wewnętrznej struktury ośrodka decyzyjnego: hierarchiczne, niehierarchiczne,
5) kryterium skłonności do ryzyka: skłonne do ryzyka, ostrożne.

Ponadto ośrodek decyzyjny może być otwarty lub zamknięty. Otwarcie ośrodka
decyzyjnego wpływa na stabilność systemu politycznego i jego zdolności adaptacyjne.
Zamknięcie ośrodka decyzyjnego powodować może:
1) nieefektywność aksjologiczną (maskowanie braku demokracji),

13

Polityka zagraniczna państwa

2) nieefektywność społeczną (brak reprezentacji społecznych interesów),
3) nieefektywność ekonomiczną (wyższe koszty wykonywania decyzji),
4) nieefektywność polityczną (skłonność do decyzji symbolicznych).

W rozważaniach poświęconych ośrodkom decyzyjnym należy również przedstawić udział
elit w tworzeniu takiego ośrodka. Generalnie przyjmujemy podział elit z uwagi na:
1) kryterium relacji między elitami:

— jedna elita (w jedynowładztwie),

— elita rządząca i opozycyjna,

— system partycypacyjno-konsensualny (ograniczenie alienacji elit),

2) kryterium podejścia do adaptacji państwa:

— kosmopolityczne,

— nacjonalistyczne,

— kompradorskie (tworzenie dwoistości kulturowej w państwie),

— liberalne,

3) kryterium odległości od centrum decyzyjnego (Wstęp do teorii polityki

zagranicznej państwa, 2004: 100–105):

— wg J. Galtunga — rdzeń decyzyjny, centrum decyzyjne, peryferie i dalekie peryferie,

— wg S. Namaka — wewnętrzny krąg władzy, krąg decydentów mniej ważnych,

peryferyjny krąg administracji państwowej i wszelkich innych organizacji
politycznych, czwarty krąg przywódców innych organizacji społecznych,

— wg M. Karwata — przywódcy polityczni, zawodowi politycy, działacze polityczni,

członkowie partii, członkowie wszelkich organizacji społecznych, obywatele
nieinteresujący się polityką.

Podstawowe kręgi decyzyjne:
1) wewnętrzny krąg władzy,
2) krąg elit polityczno-rządowych,
3) krąg elit społeczno-gospodarczych,
4) krąg grup nacisku i interesów,
5) krąg przywódców lokalnych,
6) krąg obywateli nieangażujących się bezpośrednio w proces decyzyjny.

3.3. Decyzja polityczna

Ostateczny wynik procesu decyzyjnego — decyzję polityczną — należy przedstawić jako:
1) wyeliminowanie konfliktu przez usatysfakcjonowanie dwóch lub więcej stron konfliktu,

14

Polityka zagraniczna państwa

2) dojście do porozumienia za pomocą kompromisu,
3) odłożenia decyzji politycznej na dalszy — bliżej nieokreślony — termin,
4) stłumienie konfliktu przez autorytarne faworyzowanie jednej ze stron,
5) wyeliminowanie konfliktu przez zakazanie działalności jednej z partii konfliktu.

Przykładowo, decyzja wejścia Polski do struktur NATO była wynikiem kompromisu elit
politycznych. W konsekwencji doprowadziło to do implementacji decyzji Sojuszu
Północnoatlantyckiego na arenie międzynarodowej.

Implementacja decyzji jest to wprowadzenie i zastosowanie decyzji politycznej.
Członkostwo Polski w NATO skutkuje uczestniczeniem w operacjach czy traktatach
akceptowanych przez państwa sojuszu. Niewątpliwe znaczenie ma implementacja
porozumień o charakterze rozbrojeniowym. Uczestniczenie w traktatach,
m.in. w Traktacie o Konwencjonalnych Siłach Zbrojnych w Europie (CFE) czy też
w podpisanie Dokumentu wiedeńskiego 1999, Traktatu o Otwartych Przestworzach
(Open Skies) oraz Kodeksu postępowania państw w dziedzinie polityczno-militarnych
aspektów bezpieczeństwa, zapewnia o europejskim bezpieczeństwie.

Ponadto całość implementacji porozumień kontroli zbrojeń podlega ocenie narodowej, ale
także monitorowaniu przez specjalnie powołane do tego forum. Do forum monitorowania
zaliczana jest m.in.: Wspólna Grupa Konsultacyjna (Joint Consultative Group — JCG)
odnośnie Traktatu CFE, Komisja Konsultatywna Otwartych Przestworzy (Open Skies
Consultative Commission — OSCC).

3.4. Przykład „dyplomacji pingpongowej”

Proces decyzyjny zobrazujemy na przykładzie zaproszenia amerykańskiej reprezentacji
tenisa stołowego do Chińskiej Republiki Ludowej w kwietniu 1971 r. W trakcie
odbywających się mistrzostw świata w Nagoi, ministerstwo spraw zagranicznych ChRL
przygotowało prośbę o instrukcje w sprawie problemu Amerykanów przyjeżdżających do
Chińskiej Republiki Ludowej. Powołując się na zmianę polityki zagranicznej administracji
Richarda Nixona, strona chińska chciała uzyskać zgodę na przyjmowanie obywateli
Stanów Zjednoczonych. W ciągu dwóch lat 1969–1970 liczba Amerykanów
odwiedzających ChRL wyniosła 830 osób, a przewodniczący w wywiadzie z 18 grudnia
1970 r. uznał, iż „każdy Amerykanin bez różnicy na poglądy lewicowe, centrowe czy
prawicowe może odwiedzić Chiny” (Mao Zedong, 1994: 593). W odpowiedzi Mao Zedong

15

Polityka zagraniczna państwa

zezwolił na wpuszczanie większości Amerykanów, z wyjątkiem tych, których intencje nie
były szczere.

W następnych dniach reprezentacja ChRL informowała chińskie ministerstwo spraw
zagranicznych o chęci złożenia wizyty przez amerykańską drużynę tenisa stołowego
w Chinach. Jednak w kręgach decyzyjnych ChRL panowały rozbieżności. W efekcie
3 kwietnia 1971 r. MSZ oraz Narodowy Komitet Sportu wydały oświadczenie Komunikat
o niezaproszeniu amerykańskiej drużyny tenisa stołowego do Chin: „(...) można
powiedzieć amerykańskiej reprezentacji, że okazja do złożenia wizyty nie jest zbyt dobra,
wierzymy jednak, iż w przyszłości będzie taka” (Qian Jiang, 1997: 195.). Wkrótce chiński
premier Zhou Enlai uznał, że nawiązania kontaktów z administracją Nixona będzie
przygotowane przez tajny kanał pakistański, a amerykańscy pingpongiści nie zostaną
zaproszeni. Taką decyzję poparł przewodniczący Mao. Niespodziewanie jednak
Mao Zedong zmienił zdanie i w rozmowie z przełożoną pielęgniarek uznał wizytę
amerykańskich pingpongistów za możliwą: „Zaprosić amerykańską drużynę do Chin”
(Wu Xujun, 1995, 245). W ten sposób, przy niechęci całego kierownictwa Komunistycznej
Partii Chin, amerykańscy pingpongiści złożyli wizytę w Chinach, otwierając tym samym
możliwości szerszych kontaktów amerykańsko-chińskich.

W omówionym zagadnieniu procesu decyzyjnego wyraźnie widać dominującą pozycję
lidera (ang. paramount lider), który — mimo odrzucenia możliwości zaproszenia
Amerykanów przez kierownictwo CHRL — podjął decyzję o ich zaproszeniu.

16

Polityka zagraniczna państwa

4. Cele i interesy państwa na arenie międzynarodowej

Za podstawę formułowania celów w działalności międzynarodowej uważa się interes
państwa. Interesy natomiast są związane z potrzebami. Potrzeba pojawia się, gdy istnieje
rozbieżność między stanem oczekiwanym a faktycznym. Rozbieżność ta wywołuje proces
działania, który możemy określić jako interes. Często zdarza się również, że państwa
— mimo braku rozbieżności i potrzeby działania — podejmują kroki zmierzające do
zapobieżenia powstaniu takiej rozbieżności. Przykładem może być zwiększanie
bezpieczeństwa narodowego Polski (np. przez wstąpienie do NATO), która de facto nie
jest zagrożona.

Interesy państw są zawsze skierowane na zewnątrz, odzwierciedlają relacje między
uczestnikami i ich światem zewnętrznym. Poszczególne państwa dążą do takich
stosunków, które zapewnią przetrwanie i maksymalny rozwój. Do tego typu interesów
zaliczymy m.in. bezpieczeństwo, tożsamość, niezależność itp. Inną grupę interesów
stanowią te charakterystyczne przede wszystkim dla organizacji i ruchów
międzynarodowych. Chodzi tu m.in. o ochronę praw człowieka, umacnianie pokoju,
rozwój współpracy. Trzecią grupę stanowią interesy określające statusy, pozycje i role
międzynarodowe. Interesy te związane są z określeniem miejsca i funkcji w systemie
światowym. Do głównych celów w tej grupie interesów należy osiągnięcie jak najwyższej
pozycji międzynarodowej.

Polityka zagraniczna stanowi rodzaj celowej działalności państwa na arenie
międzynarodowej. O celowym charakterze działań państwa świadczy korelacja
z określonym typem świadomości społecznej — potrzebami, wartościami i ideami. Cel
jest zawsze pożądanym stanem, do którego dany podmiot dąży, podejmując odpowiednie
decyzje i przedsięwzięcia w celu jego osiągnięcia.

4.1. Interes a cel polityki zagranicznej

George Modelski, autor klasycznej teorii polityki zagranicznej definiuje cele jako
pochodną interesów państwa (Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, 2004). Dla
potrzeb analizy polityki zagranicznej należy przyjąć, że interesy są żądaniami, życzeniami
i pragnieniami odnoszonymi do zachowania się innych państw, są formułowane po to,
aby były przyjęte do realizacji przez polityków. Interesy zatem dostarczają treści celom,
zaś cele nadają kształt i formę interesom. Zatem cele i interesy wyrażają oczekiwania

17

Polityka zagraniczna państwa

jednego uczestnika stosunków międzynarodowych wobec drugiego. Wychodząc z takiego
założenia, interesy mogą być niesprecyzowane, podczas gdy cele muszą być określone.
W oparciu o rozważania Modelskiego, Joseph Frankel wyodrębnił trzy poziomy interesu
narodowego (Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, 2004):
1) aspiracyjny,
2) operacyjny,
3) polemiczny.

Inaczej przedstawiał ten problem Roy E. Jones, który twierdził, że politycy
„bombardowani” interesami tworzą cele, a następnie dążą do ich zrealizowania (Wstęp do
teorii polityki zagranicznej państwa, 2004).

4.2. Typologie celów polityki zagranicznej

Arnold Wolfers wyróżnił trzy grupy podstawowych celów zbiorczych (Wstęp do teorii
polityki zagranicznej państwa, 2004):
1) cele narodowej ekspansji, dążące do zmiany status quo,
2) cele narodowego zabezpieczenia, zmierzające do ochrony i utrzymania status quo,
3) cele narodowej abnegacji, czyli samoograniczenia, promujące współpracę w ramach

organizacji międzynarodowych.

Inną klasyfikację proponował Wolfram F. Hanrieder (Wstęp do teorii polityki zagranicznej
państwa, 2004), który podzielił cele państwa na trzy grupy:
1) cele ochrony,
2) cele zdobywania,
3) cele odbudowy.

Jedną z najbardziej rozpowszechnionych klasyfikacji przedstawił Kalevi J. Holsti (Wstęp
do teorii polityki zagranicznej państwa, 2004), który wyróżnił trzy cele:
1) podstawowe,
2) średniofalowe,
3) długofalowe.

Pierwsza grupa celów, według podziału Kalevi’ego J. Holsti, charakteryzuje się
możliwością poniesienia przez naród dużych ofiar w celu obrony żywotnych interesów
państwa. Do drugiej grupy zalicza się żądania wysuwane pod adresem innych państw.
Cele te obejmują dążenia do zabezpieczenia interesów państwa i prywatnych interesów

18

Polityka zagraniczna państwa

grup nacisku, a także międzynarodowego prestiżu państwa. Ostatnie z wymienionych to
cele długofalowe, zawierające wizje polityczne i ideologiczne.

Z polskich teorii należy przedstawić klasyfikację zaproponowaną przez Józef Kukułkę
(Kukułka, 1982). Wyróżnił on cele:
1) funkcjonalne — pozycja, prestiż, rola państwa na scenie międzynarodowej; mają one

zapewnić uczestnikowi stosunków międzynarodowych przetrwanie, bezpieczeństwo
i rozwój;

2) egzystencjalne („żywotne”) — bezpieczeństwo i niezawisłość polityczna państwa;
3) koegzystencjalne — cele związane z rozwojem gospodarczym, cywilizacyjnym

i materialnym państwa.

Państwo zmierza do zapewnienia odpowiedniej roli międzynarodowej i uznania ze strony
innych rządów.

4.3. Casus Nigerii

Aby zobrazować cele wyróżnione przez J. Kukułkę, przedstawimy sytuację Nigerii. Jakie
kroki podejmie rząd Nigerii, aby osiągnąć cele egzystencjalne? Z pewnością władze będą
dążyły do stabilizacji sytuacji wewnętrznej, aby sytuacja z 1993 roku, kiedy generał
Babangida unieważnił wybory prezydenckie, w których najprawdopodobniej zwyciężył
Moshood Abiola nie powtórzyła się. Jednak międzynarodowe protesty i strajki
doprowadziły do obalenia Babangidy. Konfliktowe sytuacje wewnętrzne mogą prowadzić
bowiem do nakładania różnego rodzaju obostrzeń, m.in. embarga czy sankcji
międzynarodowych. Zapewnienie bezpieczeństwa państwa wymaga od rządu Nigerii
przede wszystkim współpracy z sąsiadami.

Nigeria osiąga cele koegzystencjalne na dwóch płaszczyznach:
1) dążenia do gospodarczego zjednoczenia kontynentu — Nigeria odgrywa zasadniczą

rolę w przygotowaniach do utworzenia w 2025 roku Afrykańskiego Wspólnego Rynku.
Wstępem do tego procesu jest stworzenie — wraz z Nigerem, Beninem, Wybrzeżem
Kości Słoniowej, Ghaną, Burkina Faso i Mali — Strefy Wolnego Handlu Afryki
Zachodniej (Establish West Africa Free Trade Zone);

2) udziału w OPEC — rząd nigeryjski dąży do zwiększenia produkcji ropy z 1,9 mln

baryłek dziennie (7,5% produkcji całej OPEC) do 2,5 mln. Ponadto ogromne
nigeryjskie złoża gazu ziemnego są nadal eksploatowane tylko w niewielkim stopniu.
Państwo kontroluje 60% wydobycia tego surowca. Głównym udziałowcem

19

Polityka zagraniczna państwa

zagranicznym jest Shell, ale działa tu większość ponadnarodowych koncernów
naftowych.

Celem funkcjonalnym rządów nigeryjskich jest sprawne działanie na arenie
międzynarodowej. Niemniej jednak przy niezaawansowanych przemianach wewnętrznych
występują trudności związane z organizacją i funkcjonowaniem aparatu
administracyjnego odpowiedzialnego za prowadzenie polityki zagranicznej.

Dodatkowym czynnikiem wpływającym na prowadzenia polityki zagranicznej jest fakt, że
Nigeria jest państwem islamskim.

System prawny opiera się wyłącznie na prawie

wyznaniowym. W październiku 2001 roku 35-letnia Safiya Husayni Tungar-Tudu
wyrokiem sądu szariackiego została skazana na śmierć przez ukamienowanie. Wyrok
zapadł w Sokoto — jednym z 12 stanów Nigerii zamieszkanych przez większość
muzułmańską. Dowodem winy kobiety był fakt urodzenia przez nią dziecka, mimo że już
od dawna była rozwiedziona. Wyrok wywołał na całym świecie falę protestów
koordynowaną m.in. przez Amnesty International. W wyniku międzynarodowej
interwencji (w tym Unii Europejskiej) wyrok cofnięto, a oskarżoną uwolniono.
Niewątpliwie tak prowadzona polityka wewnętrzna spotyka się z dezaprobatą
społeczności międzynarodowej.

Z pewnością doprawiło to do zmniejszenia aktywności Nigerii na arenie międzynarodowej.
Niemniej jednak powolna stabilizacja wewnętrzna i odejście od systemu dyktatury
wojskowej skłoniło państwa zachodnie do zwiększenie inwestycji w Nigerii. Jeśli ich
napływ w latach 1989–1994 wyniósł łącznie 1 mld 231 mln USD, to już w 1995 r.
1 mld 79 mln USD, a w 1996 r. prawie 1 mld 600 mln USD (NigeriaBusinessInfo.com.
Witryna internetowa.

http://www.nigeriabusinessinfo.com/nigeria-fdi2002.htm

, stan

z 30 marca 2005 r.).

20

Polityka zagraniczna państwa

CZAD

BENIN

Jez. Czad

Płw. Bakasi

GWINEA

RÓWNIKOWA

KAMERUN

Zat. Gwinejska

Sokoto

Kano

Zaria

Maiduguri

Jos

Kaduna

Ilorin

Ogbornoso

Osogbo

Ibadan

Benin City

Makurdi

Yola

Port

Harcourt

Warri

ABUJA

Nigeria

21

Polityka zagraniczna państwa

5. Dyplomacja — narzędzie polityki zagranicznej

Dyplomacja jest to działalność organów państwowych, realizujących politykę
zagraniczną państwa przez instytucje i urzędy pełniące funkcje dyplomatyczne oraz ich
pracowników, personel dyplomatyczny służby zagranicznej. Dyplomacja pojmowana jest
również jako sztuka prowadzenia i utrzymywania stosunków między państwami. Może
oznaczać również zręczność, układność, obrotność, takt, postępowania w sposób
ostrożny, zręczny, przebiegły, skryty. Niemniej jednak najbardziej trafną definicję
dyplomacji daje Henry Kissinger — Sekretarz Stanu administracji Richarda Nixona
i Geralda Forda:

Jedną z elementarnych zasad, jakie poznają młodzi adepci szachów, polega na tym,
aby dokonując ruchu na szachownicy obliczyć liczbę pól, które znajdą się w obrębie

działania figury czy piona. Im będzie ich więcej, tym bardziej ograniczy się swobodę
ruchu przeciwnika. Podobnie jest w dyplomacji, im więcej możliwości działania ma

jedna strona, tym mniejszy wybór pozostaje drugiej.

Kissinger, 1996: 789

Zwykle termin dyplomacja pojawia się w sytuacjach konfliktów. Zadaniem dyplomatów
jest bowiem rozwiązywanie sytuacji i unikanie konfliktu zbrojnego. W dyplomatycznych
rozważaniach wyróżniamy cztery formy prowadzenia działalności dyplomatycznej na
forum międzynarodowym:

1. Koncyliacja jest to postępowanie pojednawcze. Została ona zapoczątkowana w tzw.

traktatach Bryana. W latach 1913–1915 dyplomacja amerykańska doprowadziła do
zawarcia ponad 30 traktatów przewidujących rozwiązywanie sporów przy pomocy
komisji badawczych. Dodatkowo działania pojednawcze zostały zapisane
w Generalnym Akcie Genewskim z 1928 r. Dla rozwiązywania sporów o charakterze
koncyliacyjnym powołano: komisję badań oraz komisję pojednawczą. Zadaniem
pierwszej z nich jest zbieranie materiałów, drugiej zaś wypracowanie konkretnych
propozycji rozwiązania sporów. Przykładem rozwiązania sporu za pomocą koncyliacji
było podpisanie przez Rzeczpospolitą Polską i Konfederację Szwajcarską Traktatu
koncyliacyjnego i arbitrażowego, w którym strony zapewniły, iż spory będą
rozwiązywane na drodze postępowania pojednawczego (szerzej patrz Traktat
koncyliacyjny i arbitrażowy między Rzeczpospolitą Polską a Konfederacją Szwajcarską,

http://www.zbiordokumentow.pl/1993/2/14.html

).

22

Polityka zagraniczna państwa

2. Mediacja, czyli pośrednictwo — rokowania międzypaństwowe z udziałem państwa

trzeciego, niezaangażowanego bezpośrednio w konflikt. Państwo trzecie, przez
wyznaczonego przedstawiciela, czynnie uczestniczy w negocjacjach, zgłaszając
propozycję rozwiązań. Przykładem może być tu aktywność dyplomacji chińskiej
i próby rozwiązania sporu USA–KRLD i propozycja rozmów sześciostronnych. Główne
zasady mediacji to: pełne poszanowanie suwerenności i praw stron w sporze oraz
dobrowolny udział stron w załatwianiu sporu.
Jeżeli strony sporu uznają to za stosowne, przedstawiciel państwa trzeciego może:
 przewodniczyć rokowaniom,
 czynnie uczestniczyć we wspólnych rokowaniach stron,
 negocjować z każdą ze stron oddzielnie.
Wśród mediatorów wyróżniamy: państwa, organizacje międzynarodowe, osoby
fizyczne. Wyróżniamy również dwa podstawowe rodzaje mediacji: indywidualną
i zbiorową. Przykładowo, dzięki pośrednictwu Sekretarza Generalnego ONZ osiągnięto
w sierpniu 1962 r. porozumienie miedzy Holandią a Indonezją, kładąc kres konfliktowi
między obu państwami w sprawie Iranu Zachodniego.

3. Notyfikacja oznacza zawiadomienie. Jest to przesłanie informacji w formie noty

dyplomatycznej, dotyczące wydarzeń bądź decyzji mających istotne znaczenie dla
dwustronnych lub wielostronny stosunków. Przykładem mogą być tu noty rządu
chińskiego przedstawiane władzom ZSRR w latach 60-tych XX w. Z uwagi na konflikt
ideologiczny między dwoma państwami doszło do konfliktów granicznych. Władze
radzieckie m.in. transportowały na tereny Chin obywateli radzieckich w celu
prowokowania zamieszek oraz doprowadzenia do zmian etnicznych w rejonach
przygranicznych. To z kolei spotykało się z dezaprobatą rządu w Pekinie, który
w formie pisemnej domagał się wycofania obywateli ZSRR z terytorium ChRL.

4. Ostateczną formą działań dyplomatycznych jest ultimatum (łac. ulitmatus

— ostateczny). Jest to oficjalne oświadczenie państwa skierowane do innego członka
społeczności międzynarodowej, zawierające kategorycznie sformułowane warunki lub
żądanie określonego działania lub jego zaniechania, pod groźbą zastosowania
określonych środków przymusu w razie ich niespełnienia w wyznaczonym terminie.
W przeszłości było ono dość często stosowane w stosunkach międzynarodowych.
Zakaz stosowania groźby użycia, zawarty w Karcie Narodów Zjednoczonych oznacza
zarazem zakaz wysuwania ultimatum. W najnowszej historii dyplomacji ultimatum jest
często spotykaną praktyką. Praktyka dyplomatyczna wskazuje, że ultimatum z rzadka
kończy się procesem pokojowym. Najlepszym tego przykładem są działania
amerykańskiej dyplomacji tuż przed operacją Iracka Wolność. W lutym 2003 r.

23

Polityka zagraniczna państwa

amerykański sekretarz stanu Colin Powell zarzucił Irakowi posiadanie broni masowego
rażenia i utrzymywanie związków z organizacjami terrorystycznymi. Całość dyskusji
toczyła się na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych. Stany Zjednoczone
w koalicji z Wielką Brytanią i Hiszpanią postawiły władzom w Bagdadzie ultimatum
— do 17 marca 2003 r. Irak musiał wypełnić wszystkie warunki postawione przez
rezolucję nr 1441 Narodów Zjednoczonych, w przeciwnym razie grożono konfliktem
zbrojnym. 17 marca 2003 r. Biały Dom uznał, że działania dyplomatyczne dobiegły
końca, a Saddam Husajn musi w ciągu 48 godzin całkowicie się rozbroić. Dzień później
Iracka Rada Wojenna odrzuciła ultimatum amerykańskiego prezydenta i wybuchła
wojna w Iraku.

5.1. Dyplomacja prewencyjna

Najbardziej rozpowszechnioną formą dyplomacji jest dyplomacja prewencyjna
(ang. preventive diplomacy). Są to działania państw lub organizacji międzynarodowych
mające zapobiegać powstawaniu sporów. W przypadku zaistniałego konfliktu mają służyć
ograniczeniu jego zasięgu. Dyplomacja prewencyjna może być prowadzona przez organy
ONZ (Sekretarza Generalnego, Radę Bezpieczeństwa, Zgromadzanie Ogólne) oraz
organizacje regionalne współpracujące z ONZ. Prowadzenie dyplomacji prewencyjnej
umożliwiają środki budowania zaufania, ustalania faktów, wczesne ostrzeganie,
rozmieszczenie prewencyjne i tworzenie stref zdemilitaryzowanych. Do środków budowy
zaufania zalicza się:
1) wymianę misji wojskowych,
2) tworzenie regionalnych i subregionalnych ośrodków zmniejszania ryzyka,
3) porozumienia w sprawie swobodnego przepływu informacji oraz nadzorowanie faktów

pozwalających na dokonanie trafnej analizy obejmującej informacje o tendencjach
gospodarczych i społecznych.

W ramach Narodów Zjednoczonych zorganizowany jest system wczesnego ostrzegania.
Głównym celem systemu jest natychmiastowe przekazywanie informacji o zagrożeniach
ekologicznych, ryzyku głodu i rozprzestrzenianiu się chorób. Po dokładnej analizie faktów
można stwierdzić, czy i gdzie istnieją zagrożenia dla pokoju. Wówczas w ramach ONZ
istnieje możliwość podjęcia akcji w celu zapewnienia pokoju. Prewencyjne działania ONZ
mają na celu zminimalizowania możliwości wybuchów konfliktów zbrojnych oraz
zachowanie humanitarnych warunków traktowania ludności. Ponadto działanie
prewencyjne z udziałem personelu wojskowego, policyjnego oraz cywilnego prowadzi do
ułatwienia rokowań i wspierania procesu koncyliacyjnego. Ważną funkcję spełniają tzw.

24

Polityka zagraniczna państwa

strefy zdemilitaryzowane, które rozdzielają potencjalnych przeciwników. Należy przyjąć,
że dyplomacja prewencyjna jest formą strategii zachowania pokoju. Przede wszystkim
odnosi się ona do pokojowego regulowania sporów, zgodnie z artykułem 33 Karty ONZ.
Zapewnia ona podjęcie rokowań, badań, pośrednictwa, pojednania, arbitrażu,
postępowania sądowego, odwoływania się do organizacji lub układów regionalnych albo
w drodze innych środków pokojowych, według własnego wyboru stron. Przykładem
zapobiegania konfliktom są misje pokojowe wyjaśniające (ang. fact finiding). W nauce
o stosunkach międzynarodowych wyróżniamy dwa rodzaje dyplomacji prewencyjnej:
1) wczesną dyplomację prewencyjną, która polega m.in. na doradztwie i obserwacji

sytuacji mogących doprowadzić do konfliktu,

2) opóźnioną dyplomację prewencyjną, która polega na próbach mediacji między

stronami, gdy konflikt jest nieunikniony.

5.2. Przed wojną w Iraku 2004 r.

Z elementami dyplomacji prewencyjnej świat dyplomatyczny zetknął się na forum
Organizacji Narodów Zjednoczonych przez rozpoczęciem amerykańskiej interwencji
w Iraku. Rezolucja nr 1441 (2002r.), podobnie jak 687 z 1991 r., została przyjęta na
podstawie postanowienia rozdziału VII Karty Narodów Zjednoczonych (Akcja w związku
z zagrożeniem pokoju, zakłóceniem pokoju i aktami agresji). Z uwagi na fakt, że
rezolucje te zostały przyjęte w ramach systemu ONZ, mają one charakter prawnie
wiążący dla wszystkich państw.

Na mocy Rezolucji nr 1441 Irak został wezwany do

bezwarunkowego rozbrojenia. Ponadto podkreślono ważność poprzednich rezolucji,
a także wezwano Saddama Hussajna do współpracy z Międzynarodową Komisją
ds. Energii Atomowej. Rozbieżności między państwami rozpoczęły się wówczas, gdy
Stany Zjednoczone uznały za możliwy atak na Irak. W rozpoczętej dyskusji na forum
ONZ Francja zdecydowanie odrzuciła możliwość przyjęcia nowej rezolucji zezwalającej na
akcję militarną przeciw Irakowi. Wkrótce Sekretarz Generalny ONZ Kofii Annan
zakwestionował legalność każdej akcji militarnej przeciw Irakowi podjętej bez poparcia
Rady Bezpieczeństwa ONZ. Biorąc pod uwagę skład Rady, dyplomacja amerykańska
stanęła przed bardzo trudnym zadaniem. Zjednanie dla nowej rezolucji przedstawicieli
Francji, Rosji czy Chin stało się niemożliwe. Inaczej niż w przypadku Afganistanu,
państwa NATO były podzielone w kwestii ataku na Irak. Europejskich sojuszników Stanów
Zjednoczonych, przede wszystkim Francji i Niemiec, nie przekonały argumenty, iż
w raporcie przełożonym przez Irak (12 tys. stron) nie uwzględniono m.in. 1,5 tony gazu
VX, 550 pocisków z gazem musztardowym oraz 400 bomb z bronią biologiczną, o których
pisano w sprawozdaniu Specjalnej Komisji ONZ w 1999 r. Ponadto nie przedstawiono

25

Polityka zagraniczna państwa

informacji, ujawnionych przez dr Hansa Blixa, o 13 ostatnich próbach z pociskami (zasięg
do 150 km). Irak nie udostępnił również danych o nabyciu uranu. Dodatkowo sytuację
komplikowało stanowisko Rosji i Chin, które prowadziły aktywną politykę względem Iraku.
Rosja uznawała Bagdad za głównego sojusznika w regionie, organizując współpracę m.in.
w ramach Rosyjsko-Irackiej Dwustronnej Komisji ds. Współpracy Handlowej,
Ekonomicznej i Naukowo-Technicznej. Chiny z kolei uznawały Irak za głównego
eksportera ropy do Państwa Środka. W konsekwencji amerykańskiej interwencji Chiny
musiały zreorganizować cały program budowania rezerw energetycznych. Dodatkowo
Rosja i Chiny uznały, że wojna z terroryzmem nie oznacza arbitralnego uderzenia Stanów
Zjednoczonych w każdym rejonie świata i wymaga konsultacji międzynarodowej.

Starania amerykańskie o stworzenie szerszej koalicji antyirackiej nie powiodły się.
Argumenty przedstawione przez amerykańskiego Sekretarza Stanu 5 lutego 2003 r. nie
wzbudziły pozytywnej reakcji wśród przedstawicieli dyplomatycznych, w tym Francji
i Niemiec. Paryż i Berlin — próbujące odgrywać dominującą rolę na kontynencie
europejskim — w kategoryczny sposób przeciwstawiły się amerykańskiej interwencji
w rejonie Zatoki Perskiej. Francja, Niemcy, Belgia i Luksemburg zablokowały udzielenie
przez Radę NATO pomocy, o jaką wystąpiły Stany Zjednoczone na wypadek wojny
z Irakiem. W łonie samego Sojuszu Północnoatlantyckiego doszło do silnej polaryzacji
stanowisk, co uniemożliwiło konsensus w kwestii wojny. Opór niektórych państw
europejskich wynikał z chęci kształtowania sceny światowej, a także — jak się wydaje
— z braku możliwości korespondujących z obecnym potencjałem amerykańskim.

Ostatnią próbę pokojowego rozwiązania problemu irackiego podjął Prezydent Francji
Jacques Chirac, proponując spotkanie państw — członków Rady Bezpieczeństwa
— w Nowym Jorku. Jednak propozycja ta spotkała się z dużą rezerwą ze strony
Prezydenta Rosji Władimira Putina.

Również w łonie Sojuszu Północnoatlantyckiego doszło do bardzo poważnych
rozdźwięków w kwestii dyslokacji wojsk NATO w Turcji. Ostatecznie decyzja akceptująca
dodatkowe kontyngenty wojsk NATO nad Bosforem — przy krytyce Belgii, Niemiec
i Francji — została podjęta w 17 lutego 2003 r.

Atak amerykański na Irak 18 marca 2003 r. (czasu waszyngtońskiego) pozbawił złudzeń
dyplomatów — tam, gdzie zaczyna się wojna, kończy się czas dyplomacji.

26

Polityka zagraniczna państwa

Słownik

Arbitraż — polubowny sąd, którego celem jest rozstrzygnięcie sporu między stronami,
w oparciu o poszanowanie prawa.
Azyl — udzielenie schronienia cudzoziemcowi ściganemu w kraju ojczystym lub
w państwie trzecim, z uwagi na popełnione przestępstwa polityczne.
Bezpieczeństwo narodowe — stan, w którym państwa mają poczucie pewności, że
brak jest groźby ataku militarnego, politycznych presji, nacisku gospodarczego,
zagrożenia ekologicznego czy utraty istotnych wartości kulturowych, tożsamości
kulturowych i narodowych.
Dyplomacja (ang. Diplomacy, franc. Diplomatie, hiszp. Diplomacia, ros. Dipłomatija)
— termin mający wiele znaczeń: 1) negocjowanie umów międzynarodowych, mających
na celu zawarcie korzystnych umów handlowych, uzyskanie poparcia politycznego czy
wojskowego, 2) zapobieganie powstawaniu sporów i łagodzenie konfliktów, 3) działalność
instytucji państwowych czy międzynarodowych, regulujących stosunki z innymi
państwami czy organizacjami międzynarodowymi, 4) instrument, za pomocą którego
państwo wyraża i prowadzi swoją politykę zagraniczną w stosunkach zewnętrznych,
5) sztuka zawierania kompromisu i ugody.
Embargo — środek odwetowy polegający na zatrzymaniu przedmiotów należących do
innego państwa bądź zakazie eksportu do danego państwa, mający na celu m.in.
nakłonienie do powrotu do rokowań czy spełnienia określonych ram prawa
międzynarodowego.
Klauzula arbitrażowa — uprzednie wyrażenie zgody na poddanie arbitrażowi wszelkich
sporów wynikłych na tle interpretacji lub stosowania danej umowy.
Klauzula największego uprzywilejowania — zagwarantowanie przez państwa umowy
najwyższego uprzywilejowania w kontaktach handlowych i politycznych.
Koncepcja transnarodowa — nurt w stosunkach międzynarodowych zakładający
wyższość struktur ponadnarodowych nad narodowymi. Do jej głównych założeń zaliczmy:
procesy transnarodowe, wzrost współzależności międzypaństwowej, globalizację
interakcji. Zwolennicy koncepcji transnarodowej zakładają również internalizację polityki
wewnętrznej oraz to, że wzrost współzależności prowadzi do rozstrzygania sporów
i konfliktów na drodze negocjacji. Do głównych ideologów nurtu transnarodowego
zaliczamy K. Kaisera i E. Morse’a.
Koncyliacja — metoda zakończenia sporu, w której organ międzynarodowy po zbadaniu
stanu faktycznego zaleca podjęcie odpowiednich kroków mających doprowadzić do
rozmów.

27

Polityka zagraniczna państwa

Konflikt asymetryczny — rodzaj konfliktu zbrojnego, w którym między siłą
i możliwościami stron występuje duża dysproporcja. Stroną konfliktu asymetrycznego
mogą być na przykład terroryści lub partyzanci.
Konflikt zbrojny — przejaw walki zbrojnej między państwami nawet w sytuacji, kiedy
wojna nie została wypowiedziana.
Koncert mocarstw — określenie używane w odniesieniu do postanowień Kongresu
Wiedeńskiego z 1815 r., definiujące stan stosunków międzynarodowych, oparty na
porozumieniach i układach wielkich mocarstw.
Liberalna wizja stosunków międzynarodowych — nurt filozoficzny, zakładający
zastąpienie siły prawem oraz systemem porozumień i organizacji międzynarodowych.
Celem liberałów jest osiągniecie harmonii interesów społeczeństw i pokoju przez
powszechną demokratyzację świata. Nie wykluczono jednak możliwości użycia siły, która
miała okazać się korzystna dla procesu przekształceń. Do głównym myślicieli liberalizmu
zaliczamy prezydenta Stanów Zjednoczonych W. Wilsona.
Marksizm — nurt filozoficzny odnoszący się również do spraw międzynarodowych.
Według marksistów światowy pokój miał być zapewniony przez zdobycie i utrzymanie
władzy przez proletariat. Ponadto najważniejszym założeniem ideologii jest uzależnienie
polityki zagranicznej od przemian wewnętrznych. Do główny ideologów marksizmu
zaliczamy K. Marksa i F. Engelsa.
Naród — trwała wspólnota ludzka, stworzona dzięki: wspólnej przeszłości, kulturze,
wspólnemu językowi, terytorium i życiu ekonomicznemu oraz świadomości własnej
odrębności wśród innych narodów.
Nurt ekologiczny — koncepcje zakładające stworzenie struktur ponadnarodowych,
mających na celu zachowanie pokoju oraz harmonii człowieka i natury. Stworzenie takich
struktur ma prowadzić do wzmożonej kontroli nad wypełnianiem światowych norm
ekologicznych. Wypracowane zostaną również podstawy do tzw. zdecentralizowanego
autorytaryzmu. Wśród poglądów ekologicznych wyróżniamy: 1) podejście
environmentalistyczne — akceptujące istnienie państwa, porządku społecznego
i ekonomicznego i w ramach ekosystemu poszukujące rozwiązań proekologicznych,
2) green theory — teorię negującą potrzebę tworzenia państw, a ich funkcjonowanie
postrzegającą jako główną przyczynę światowych klęsk.
Opinia publiczna — poglądy, oceny, sądy członków całej społeczności. Poglądy i opinie
dotyczą przede wszystkim ważnych spraw natury państwowej.
Organizacje międzynarodowe — trwałe związki państw lub osób fizycznych i prawnych
pochodzących z różnych państw. Są to zatem podmioty zbiorowe o międzynarodowym
składzie, realizujące wspólne cele i reprezentujące zbiorowe interesy.

28

Polityka zagraniczna państwa

Organizacja Narodów Zjednoczonych (ang. United Nations — UN, fr. Organisation
des Nations Unies, hiszp. Organización de las Naciones Unidas, ros. Организация
Объединенных Наций — Organizacija Objediniennych Nacij, arab. الأمم المتحدة

— al-Umamu al-Muttahida, chiń. 联合国 — Lianheguo) — międzynarodowa organizacja

uniwersalna z siedzibą w Nowym Jorku, powstała 24 października 1945 r. Do jej
głównych celów należy zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa, promowanie współpracy
międzynarodowej oraz przestrzeganie praw człowieka.
Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Treaty
Organization — NATO, fr. Organisation du Traité de l’Atlantique Nord — OTAN)
— organizacja o charakterze polityczno-wojskowym, powstała w wyniku podpisania
4 kwietnia 1949 r. Traktatu Północnoatlantyckiego. Do głównych zadań organizacji należy
zapewnienie bezpieczeństwa członkom Paktu.
Państwo — podmiot prawa międzynarodowego, posiadający: stałych mieszkańców,
struktury karne, suwerenną władze, określone terytorium oddzielone od innych granicą,
zdolność wchodzenia w relacje międzynarodowe.
Prawo międzynarodowe — jedna z gałęzi prawa, obejmująca zespół norm i regulacji
odnoszących się do problemów międzynarodowych. Prawo międzynarodowe
charakteryzuje się przede wszystkim sposobem powstawania norm i regulacji
międzynarodowych oraz rodzajem podmiotów będących adresatami prawa
międzynarodowego.
Realistyczna wizja stosunków międzynarodowych — nurt filozoficzny stworzony
przez Nicolas Spykmana i Hansa Morgenthau’a. Do jego głównych założeń zaliczamy:
równowagę sił, właściwie rozumiany interes narodowy, politykę powstrzymywania,
odrzucenie koncepcji reprezentowania idealnych praw moralnych, unikanie konfrontacji
ideologicznej.
Rokowania — negocjacje, po których następuje podpisanie umowy międzynarodowej.
Termin ten rozumiany jest również jako najprostsza metoda polegająca na bezpośrednim
uzgadnianiu stanowisk, prowadząca do rozwiązania konfliktu.
Rozejm — zawieszenie wszelkich operacji wojennych.
Suwerenność państwowa — niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej
władzy.
Umowa bilateralna — umowa dwustronna, której stronami są dwa podmioty prawa
międzynarodowego.
Umowa międzynarodowa — wspólne oświadczenie podmiotów prawa
międzynarodowego, które tworzą prawo międzynarodowe.
Umowa multilateralna — umowa wielostronna, której stronami jest wiele podmiotów
prawa międzynarodowego.

29

Polityka zagraniczna państwa

Wojna — zerwanie między państwami stosunków pokojowych i przejście do stosunków
wojennych, które charakteryzują się walką zbrojną i aktami wrogimi, skierowanymi
przeciwko drugiemu państwu.
Zwyczaj — zgodne postępowanie, czyli zgodna, tworząca prawo praktyka państw.

30

Polityka zagraniczna państwa

Bibliografia

1. Barnett A. D., 1967: Cadres, Bureaucrasy, and Political Power in Communist China,

with a Contribution by Ezra Vogel, Columbia Univ. Press, New York, London, p. 4–9.

2. Bayer J., Dziak W. J., 2004: Korea — broń masowego rażenia, Polska Akademia Nauk,

Warszawa.

3. Brzeziński Z., 1990: Cztery lata w Białym Domu. Wspomnienia, Wydawnictwo

Omnipress, Warszawa.

4. Kissinger H., 1996: Dyplomacja, Wydawnictwo Philips Wilson, Warszawa.
5. Kukułka J., 1978: Problemy teorii stosunków międzynarodowych, PAN, Warszawa.
6. Kukułka J., 1982: Międzynarodowe stosunki polityczne, PWN, Warszawa.
7. Kukułka J., 2000: Teoria stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo „Scholar”,

Warszawa.

8. Macfie D., 1997: Ocena rentowności inwestycji w akcje, Warszawa.
9. Mao Zedong, 1994: Ruguo Nikesong yuanyi lai wo yuanyi he ta tan (Jeśli Nixon

wyraża wolę przyjechania, wyrażam wolę prowadzenia rozmów), [w:] Mao Zedong
waijiao wenxuan (Mao Zedong o dyplomacji — wybór pism), Beijing.

10. Mierzejewski D., 2003: Polityka prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira

Putina wobec systemu bezpieczeństwa Unii Europejskiej, [w:] Europa
Środkowa i Wschodnia wobec współczesnych wyzwań integracyjnych,
(red.) A. Stępień-Kuczyńska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź,
s. 314–325.

11. Pierwsza wojna światowa 1914–1918, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii,

1960: oprac. A. Deruga, J. Drużyna, nr 47, Warszawa.

12. Qian Jiang, 1997: Pingpang qiu waijiao (Dyplomacja pingpongowa), Beijing.
13. Stosunki międzynarodowe, Geneza, struktura, dynamika, 2001: (red.) E. Haliżak,

R. Kuźniar, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

14. Stosunki międzynarodowe, Teorie — systemy — uczestnicy, 2000:

(red.) T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

15. Wang Fuchun, 2003: Waishi guanli xue gailun (Wprowadzenie do zarządzania

sprawami zagranicznymi), Beijing Daxue Guojiguanxi Xueyuan Xili Jiaocai (Zeszyty
Naukowe Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Pekińskiego), Beijing.

16. Wstęp do teorii polityki zagranicznej, 2003: (red.) R. Zięba, Wydawnictwo Adam

Marszałek, Toruń.

17. Wu Xujun, 1995: Mao Zedong de wu bu gaoqi — da kai Zhong Mei guanxi de da men

(Pięć posunięć na szachownicy weiqi Mao Zedonga — otwarcie drzwi w stosunkach

31

Polityka zagraniczna państwa

chińsko-amerykańskich), [w:] Lin Ke, Xu Tao, Wu Xujun, Lishi de zhenshi (Prawda
o historii), Xiang Kang (Hong Kong).

Bibliografia stron WWW

1. Asian Legal Resource Centre. Witryna internetowa.

http://www.alrc.net/index.php

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

2. Americans and the World. Witryna internetowa.

http://www.americans-

world.org/digest/regional_issues/china/china4.cfm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

3. Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP,

www.msz.gov.pl/file_libraries/40/4274/20030305.doc

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

4. Biuletyn Informacyjny MSZ

www.msz.gov.pl/file_libraries/39/3775/030822.doc

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

5. Biuro Bezpieczeństwa Narodowego. Witryna internetowa.

http://bbn.gov.pl/pl/nato/traktat.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

6. CBOS. Witryna internetowa.

http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_178_04.PDF

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

7. Duke University. Witryna internetowa.

http://docs.lib.duke.edu/igo/guides/ngo/define.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

8.

EIA. Witryna internetowa.

http://www.eia.org

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

9. Federation of American Scientists. Witryna internetowa.

http://www.fas.org/spp/starwars/program/nmd/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

10. Federation of American Scientists. Witryna internetowa.

http://www.fas.org/irp/dia/product/smp_89.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

11. G-77. Witryna internetowa.

http://www.g77.org/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

12. Gazeta Wyborcza. Witryna internetowa.

http://bi.gazeta.pl/im/1994/m1994235.jpg

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

13. Greendevils. Witryna internetowa.

http://www.greendevils.pl/terroryzm/panstwo_pod_presja/panstwo_pod_presja.html

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

14. Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Witryna internetowa.

http://www.hfhrpol.waw.pl/index_pliki/informatory/uchodzcy/status%20uchodzcy_a5
.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

32

Polityka zagraniczna państwa

15. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://www.undp.org/hdr2003/faq.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

16. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://hdr.undp.org/reports/global/2001/en/pdf/hdi.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

17. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://hdr.undp.org/docs/statistics/indices/index_tables.pdf

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

18. IAEA.org. Witryna internetowa.

http://www.iaea.org/About/statute_text.html

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

19. Instytut Stosunków Międzynarodowych. Witryna internetowa.

http://www.ism.uw.edu.pl/halizak3.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

20. Instytut Studiów nad Rodziną UKSW. Witryna internetowa.

http://www.isr.org.pl/slownik/maltuzjan.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

21. Longin Pastusiak. Witryna internetowa.

http://www.longinpastusiak.neo.pl/prasa/publikacje/gw_2003_04_18a.html

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

22. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Witryna internetowa.

www.mswia.gov.pl/cudzo_uch.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

23. NigeriaBusinessInfor.com. Witryna internetowa.

http://www.nigeriabusinessinfo.com/nigeria-fdi2002.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

24. OECD. Witryna internetowa.

http://www.oecd.org/home/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

25. Onet.pl. Witryna internetowa.

http://www.republika.pl/zarzadportudarlowo/str7.htm

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

26. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie. Witryna internetowa.

http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php#8

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

27. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie. Witryna internetowa.

http://www.unic.un.org.pl/terroryzm/organyonz.php

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

28. Ośrodek Studiów Wschodnich. Witryna internetowa.

http://www.osw.waw.pl/pub/prace/nr9/01.htm#2

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

(K. Strachota, Abchazja).

29. Ośrodek Studiów Wschodnich. Witryna internetowa.

http://www.osw.waw.pl/pub/prace/nr9/01.htm#5

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

(M. Falkowski, Czeczenia).

30. Oxford University Press. Witryna internetowa.

http://www.oup.co.uk/pdf/bt/cassese/cases/part3/ch18/1702.pdf

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

33

Polityka zagraniczna państwa

34

31. Polski Punkt Informacyjny Galileo. Witryna internetowa.

http://galileo.kosmos.gov.pl/index.php?option=content&task=view&id=21&Itemid=4
9

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

32. Stosunki.pl. Witryna internetowa.

http://www.stosunki.pl/main253925520210,2,yisvp.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

33. Stosunki.pl. Witryna internetowa.

http://www.stosunki.pl/main322935530310,3,yisvp.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

34. The Kyrgyz Committee for Human Rights. Witryna internetowa.

http://www.kchr.org/index.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

35. The Official Website of the Olympic Movement. Witryna internetowa.

http://www.olympic.org/uk/index_uk.asp

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

36. UN Assistance Mission In Afganistan. Witryna internetowa.

http://www.unama-

afg.org/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

37. UNHCR. Witryna internetowa.

http://www.unhcr.pl/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

38. United Nations. Witryna internetowa.

http://www.un.org/Depts/dpko/missions/unmogip/index.html

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

39. Visegrád Group. Witryna internetowa.

http://www.visegradgroup.org/

,

stan z 11 kwietnia 2005 r.

40. European Environment Agency. Witryna internetowa.

http://org.eea.eu.int/links/ngo.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

41. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1993/2/14.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

42. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1995/3/1.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

43. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1994/3/14.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.