LEKSEM – wyraz jako abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka. To Element językowy, na który składa się: 1. znaczenie leksykalne wyrazu; 2. zespół wszystkich funkcji gramatycznych, jaki dany leksem może spełniać; 3. zespół form językowych reprezentujących w tekście leksem w jego poszczególnych funkcjach.
Leksem może być w tekście reprezentowany przez: 1. zawsze tę samą formę językową; 2. różne formy językowe.
LEKSYKA * zbiór wszystkich wyrazów w danym czasie istniejących i używanych przez członków danej społeczności. * Istniejące już wyrazy + właściwe dla danego języka schematy słowotwórcze, za pomocą których można utworzyć nowe wyrazy = system leksykalny danego języka. * System leksykalny jest systemem otwartym, tzn. obejmuje ogromną ilość wyrazów i ma duże możliwości stałego powiększania swego zasobu.
Na system leksykalny współczesnego języka polskiego składają się: 1. staropolski system leksykalny; 2. zapożyczenia wyrazów obcych
LEKSYKALIZACJA * Zjawisko polegające na zatarciu lub całkowitej utracie przejrzystości strukturalnej przez wyraz pierwotnie motywowany. * Przyczyną leksykalizacji mogą być zmiany fonetyczne lub zmiana znaczenia jednego z wyrazów związanych niegdyś stosunkiem motywacji. * W wyniku leksykalizacji wyraz niegdyś motywowany, słowotwórczo podzielny, zaczyna w języku funkcjonować jako wyraz niemotywowany, niepodzielny słowotwórczo.
LEKSYKOGRAFIA - Termin używany w dwóch znaczeniach: 1.opracowywanie słowników, słownikarstwo; 2. nauka o metodach i technice opracowywania słowników.
WYZNACZNIKI ROZWOJU J. POL
Ilościowe – ukazują wzrost liczby wyrazów w poszczególnych etapach rozwoju j. Pol.
Jakościowe – kręgi tematyczne słownictwa; *”życie wyrazów” wychodzenie z użycia i nabieranie charakteru archaicznego i pojawianie się w ich miejsce neologizmów; *rozwój synonimi; *zmiany znaczeniowe wyrazów; *wpływ j obcych= zapożyczenia.
KRÓTKA HISTORIA LEKSYKOGRAFII POLSKIEJ
Glosowanie tekstów.
Mammotrepty lub mammotrekty – wokabularz trydencki z 1424 r. (najstarszy dochowany); 500 wyrazów łacińskich z polskimi odpowiednikami.
Pierwszy drukowany w Polsce słownik – opracowany przez Franciszka Mymera, wydrukowany w Krakowie w 1528 roku.
Słownik łacińsko-polski Jana Mączyńskiego – najwybitniejsze dzieło polskiej leksykografii w XVI wieku; wydany w Królewcu w 1564 r.; 1000 stron, 20700 wyrazów.
Słownik polsko- łacińsko- grecki Grzegorza Knapskiego – wydany w Krakowie w 1621r.; słownictwo przeciętnej poprawnej polszczyzny.
Nowy dykcjonarz, tj. mownik polsko-niemiecko-francuski Michała Trotza; wydany w Lipsku w 1744 r.; bogata frazeologia.
Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego; Warszawa 1807-1814; 60 000 wyrazów; źródło leksyki w utworach literackich; wszystkie znaczenia tego samego wyrazu.
Słownik języka polskiego (tzw. wileński); dzieło zbiorowe; wydane staraniem Maurycego Orgelbranda w Wilnie w 1861 roku; 2280 stron- 90 000 wyrazów; słownictwo specjalistyczne.
Słownik języka polskiego (tzw. warszawski); red. Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki; 1900-1927; 280 000 wyrazów; wiele zapożyczeń.
Słownik gwar polskich Jana Karłowicza; 1900-1911; 6 tomów.
Słownik etymologiczny języka polskiego Aleksandra Brucknera; 1927; 27 000 wyrazów.
Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego; 1958-1969; 10 tomów + suplement; 125 000 wyrazów z dwóch ostatnich stuleci.
Słownik frazeologiczny jęz. polskiego; S. Skorupka;1967-1968, 3 tomy.
Słownik wyrazów bliskoznacznych; red. S. Skorupka; 1957.
Słownik wyrazów obcych, W. Kopaliński, 1967.
Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka; 1978-1981; 3 tomy; 80 000 haseł.
Słownik etymologiczny jęz. polskiego; K. Długosz-Kurczabowa; 2005;
Słownik etymologiczny jęz. polskiego; W. Boryś; 2005;
Słownik współczesnego języka polskiego, B. Dunaj; 2000;
Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, 2003, 7 tomów;
Wielki słownik ortograficzny języka polskiego, red. A. Markowski, 2000.
Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych, K. Rymut, 1992-1994; t. 1-10.
Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, K. Rymut;
1999-2001, t. 1-2.
TYPY SŁOWNIKÓW - 1. encyklopedyczne (zawierają objaśnienia nie wyrazów, lecz rzeczy i zjawisk nazywanych wyrazami); 2. językoznawcze (zawierają informacje o znaczeniu i zakresie użycia wyrazów hasłowych; często odwołują się do ich budowy słowotwórczej).
SŁOWNIKI JĘZYKOZNAWCZE
Słowniki ogólne - wyrazy języka ogólnego z różnych dziedzin życia; wielkie słowniki; objaśniają wyrazy pod względem znaczenia, morfologii, dają przykłady ich użycia.
Słowniki historyczne – objaśniają wyrazy i informują o ich losach w określonej dobie życia języka.
Słowniki etymologiczne – objaśniają pochodzenie wyrazów i podają ich pierwotne znaczenia.
Słowniki frazeologiczne – rejestrują utarte, zwykle przenośne związki frazeologiczne.
Słowniki synonimiczne – zawierają zbiory grup synonimicznych, tj. ciągi wyrazów bliskoznacznych w stosunku do wyrazu hasłowego.
Słowniki gwarowe – zawierają charakterystykę zasobu leksykalnego gwary lub dialektu
Słowniki grup społecznych i zawodowych – obejmują leksykę poszczególnych gwar środowiskowo-zawodowych.
Słowniki wyrazów obcych – objaśniają pochodzenie i znaczenie słów, które zostały zapożyczone z innych języków.
Słowniki ortoepiczne – podają wskazówki w zakresie poprawnego użycia i wymawiania wyrazów.
Słowniki ortograficzne – zwierają zbiory poprawnie napisanych wyrazów.
Słowniki onomastyczne - zawierają zbiory nazw geograficznych, obiektów fizjograficznych i osobowych.
PERIODYZACJA DZIEJÓW J. POL
Kryterium filologiczne – w danym okresie występowały zbitki pisane (okres staropolski i średniopol. 1146r.- Bulla gnieźnieńska)
Kryt. Historyczno-językowe – łączy się z wewn przemianami języka (fonetyka, morfologia, skłądnia). bierze pod uwagę wewn przemiany jęz pod wzgl zewn impulsów.
Ze wzgl na kryt hist-jęz wyróżniamy:
- okres staropolski – czasy dawne do przełomu 15 i 16 w.
- okr średniopol – od przełomu 15 i 16 w do I rozbioru Pol 1772r
- epoka nowopolska – trwa do 1939
- okres II WŚ 1939-45
- okr współczesnej polszczyzny – od 1945 do dziś
JĘZ KT. NAJDŁUŻEJ ODDZIAŁ NA POLSZCZYZNĘ: łac (9wieków), niem (8 wieków), czeski-7, ruski 6, Fran 5.
EPIZODYCZNE ODDZIAŁ: j. węgierski, turecki, włoski
Doba nowopolska chcrakt się wpływami głównie 2 jęz. Ang i ros
Trwałe zapożycz pochodzą z j łac i niem, a współcześnie z ang.
Największe zróżnicowanie wpływów obcojęzycznych w zakresie słownictwa występowało w 16 w,najmniejsze w okr od 10 do 13 w i 18 w.
ZMIANY ILOŚCIOWE
Okr Staropol
10-11 w. – 2000 jednostek leksykalnych; wyrazy rodzime, zapoż łac, czeskie, wyr związ z codziennością
15 w. – 15 000; słowa podstawow do komunikacji, frazeol, więcej zapoż
Okr średniopol
16-18 w. – 50000 jedn Leks; zróżnicowanie stylistyczne i leksyklane; piśmiennictwo artystyczne i naukowe; ważniejsza rola jęz ogólnopolskiego; rozwój środków komunikacji.
Okr nowopol
18 w – współ. – 125000; rozwój gosp kultural, Polit, mediów oświaty, zapożyczenia
ZMIANY JAKOŚCIOWE
OKR STAROPOL: kręgi tematyczne: życie rel, poglądy na życie, właściwości, cechy człowieka, organ społ, życie rodzinne, ukształt powierzchni, fauna. Nazwy urzędów, zachowań szlacheckich, st pokrewieństwa, miar wag, zróżnicow na jęz zawodowe. „życie wyrazów”: 40% archaizmów, słaba ekspresja nowych wyr.; brak zmian znaczeniowych.
JĘZYKOWE SPOSOBY BOGAC JĘZ: tworz neolog semantycznych i słowotwórczych (słowotwórstwo); synonimia (przeobrażenia znaczeniowe); zapożyczenia z j obcych, dziedziczenie.
PODZIAŁ ZAPOŻYCZEŃ:
1. ZE WZGL NA PRZEDMIOT ZAPOŻYCZENIA:
a) zap. właściwe - gdy przejmujemy z j obcego zarówno formę jak i znaczenie wyr, np handel, szofer chauffeur
b) zap strukturalne (kalki repliki)- gdy obce morfemy oraz cała obca struktura jest zastąpiona cząstkami rodzimymi, np listonosz (niem Breftrager)
c)zap semantyczne- gdy pod wpływem j obcego ulega rozszerzeniu znaczenie wyr rodzimych, np zmaek
d) zap sztuczne- tworzone z elementów obcych zgodnie z zasadami j zapożyczonego, np radioterapia.
2. ZAPOŻ ZE WZGL NA STOPIEŃ PRZYSWOJENIA:
a) wyr całkowicie przyswojone- mają polską fonetykę i zost wciągnięte w obręb pol fleksji, np hak- niem, kompot- fr, makaron wł, sweter-ang.
b)wyr częściowo przyswojone- niezupełnie weszływ w sytsem gramatyczny j pol; mogą być nieodmienne w j.p, np boa, kakadu
c) cytaty - gdy zachowują w j pol obce brzmienie / obcą pisownię, fair play, jazz, status quo
DROGI ZAPOŻYCZEŃ DO J POL:
- na drodze bezpośredn kontaktu za pośredn mowy / pisma. gdy wyr ma pol pisownię odzwierciedlającą jego przybliżoną wymowę oryginalną jest to zap fonetyczne. np koniak (fr coqnac)
- gdy wyr zapożyczony zachowuje pisownię oryginalną i dostosowuje do niej swoją wymowę jest to zap graficzne, np ang: laser, nylon, serial.
ZRÓŻNICOWANIE CHRONOLOGICZNE I JAKOŚCIOWE ZAPOŻ LEKSYKALNYCH Z J OBCEGO DO J POL: (tabelka)
j. łac to jęz który najdłuzej oddziaływał na j. pol bo aż od 10 do 18 w. tuż za nim zauważyć mozemy znaczne wpływy j czeskiego (10-16w). Wiek 9 to dominacja j gockiego (germańska rodzina j indoeuropejskich) do najstarszych zapoż z okresu 9 w. należą: deska, chleb, pieniądz, chwila, izba; Wiek 10: czeski: jedwab, berło, kapłan anioł; łac: mnich, przeor, manna. W 12 w do dwójki dominujących jęz (łac czes) dochodzi j niem i którego wpływy obserwujemy od 12 - 20w. od 14 w zauważalne są wpływy j
ruskiego (białoruski, ukraiński). wraz z kolejnymi wiekami do dominujących jęz (łac czes, niem, ruski) dochodzą kolejno w 15 w j węgierski i tatarski; w 16 w włoski i franc; 17 w wpływy turko-tatarskie. 18 w to dominacja 3 języków łac ruski franc. od 19 w zauważalne są duże wpływy j ang które trwają do dziś.
dominacja danego j w danym czasie łączy się z historią danego okresu. obecnie zauważamy największy wpływ zapozyczeń z j ang i ros.
PRZYKŁADY ZAPOŻ:
fr: bukiet korpus konwersacja, parkiet
turecki: kaftan, arkan chałwa, kołacz
włoski: batuta, szparagi, belweder
niem: cło, cegła, kuchnia, zegar, rura
łac: balsam, cysterna, data, organy, apetyt
ang. laser, radar, serial, tramwaj, bestseller, snowboard, komputer
węgierski: kontusz, dobosz, orszak, giermek, deresz;
węgierski z tureckim: czekan,
ukraiński z węgierskim: szarawary
ARCHAIZMY: wyr kt wyszedł z użycia, przeszedł do biernego systemu leksykal; określenia wychodzące z użycia, wyr przestarzałe, jeszcze funkcjonujące; wyraz, konstrukcja składniowa, związek wyrazowy kt wyszedł z użycia. Arch to też wyrazy w formie przestarzałej, kt są jeszcze uzywane lecz postrzegane jako dawne, można nazwać je wyr anachronicznymi. wyst głównie w mowie straszego pokol. obecnie wykorzyst w niektórych typach zapisu/wypowiedzi np poezji liturgi.
PODZIAŁ ARCH Z WZGL NA FUNKCJE:
1. Fonetyczne - powst gdy wyr współcz różni sie od arch tylko 1 wymawianą głoską (serce)
2. Fleksyjne - wyr kt odmieniają sie inaczej niż współczesne, zazw czasown. zyszczy
3. Słowotwórcze - wyr utworzone za pomocą przed/przyrostków, kt wyszły z użycia, ogrodny
4. Leksykalne - wyr kt były powszechnie używane dawniej. kajet
5. znaczeniowe, semant - wyr kt znaczenia wyst współcześnie ale w zmienionej formie. błędny rycerz.
6. Frazeologiczne - zw fraz, kt powstały dawniej; rozumiemy ich znaczenie ale często nie wiemy co jest ich źródłem powstania. zażyć z mańki
7. Składniowe- arch składające sie z conajmniej 2 wyr. kt zestawienie jest inne niż współcześnie. najczęść wzorowane na łac. pasterz owce do wsi przepędził. do arch składn należą także niektóre spójniki i przyimki np azali, gwoli oraz całe konstrukcje składniowe: wszem wobec i każdemu z osobna.
TYPY ARCH LEKSYKALNYCH:
a) wyrazowe - wyr kt wyszły z użycia np arkabuz, otrok
b) stylistyczne - wyr dawne świadomie użyte do stylizacji archaizacji
c) semantyczne, znaczeniowe- wyr kt funkcjonują obecnie ale ich znaczenie jest inne,np maciora, ciąża
d) rzeczowe (historyzmy)- nazywają te desygnaty kt już nie ma, zjawiska, przedmioty, kt już nie istnieją.