Qualia - własności doświadczeń zmysłowych.
Kluczowym problemem jakości zmysłowych współczesnej filozofii umysłu są tzw. qualia. Są to wszystkie wewnętrzne przeżycia i odczucia, które w oczywisty sposób odbieramy jako smak, zapach, wygląd czy ból. Gdyby nie qualia nie moglibyśmy mówić o świadomym przeżywaniu zjawisk. Qualia standardowo definiuje się jako odczuwalne lub zjawiskowe jakości, związane z doświadczeniami zmysłowymi, np. słyszeniem dźwięków, odczuwaniem bólu, odbieraniem barw. Definicja ta, została rozwinięta przez C. I. Lewisa, który definiował je w następujący sposób: „Istnieją poznawalne jakościowe cechy tego, co dane, które mogą się powtarzać w różnych doświadczeniach i dlatego są pewnym rodzajem uniwersaliów; nazywam je qualia". Lecz choć takie quale są uniwersaliami, w tym rozumieniu, że są rozpoznawalne w jednym lub drugim przeżyciu doznaniowym, to trzeba je odróżnić od cech przedmiotów. Pomieszanie tych dwóch jest charakterystyczne dla wielu koncepcji historycznych, a także dla współczesnych teorii esencjalistycznych. Quale jest bezpośrednio oglądane, jest dane i nie jest przedmiotem błędu, ponieważ jest czysto subiektywne.”
W tekście Freda Dretske dotyczącym qualiów, można odnaleźć kilka przykładów dotyczących percepcji, wyjaśnienia i subiektywności qualiów. Jednym z nich jest przykład postrzegania francuskiego pudla przez różne jednostki. Podmiotami postrzegającymi są ropucha Artur i dziewczynka o imieniu Susan. Dziewczynka i ropucha nigdy nie widzieli psa, więc w ich umysłach nie ma wykształconego pojęcia psa. Pierwszym psem którego zobaczyli, był francuski pudel, jednak nie nazwą go pudlem, więc czy będą go postrzegać jako pudla? Podstawową różnicą w postrzeganiu pudla przez Artura i Susan jest fakt, że wzrok ropuchy można porównać do wzroku niedowidzącej osoby. Dla Artura pudel wygląda jak rozmazane plamy, natomiast Susan postrzega go jak każdy normalnie widzący człowiek. Gdyby Susan zobaczyła przebranego teriera albo robota pudla również postrzegałaby go jako zwykłego francuskiego pudla. Jej reprezentacja sensoryczna była prawidłowa i nie można nic zarzucić jej percepcji, jedyny błąd jaki popełniła Susan, spowodowany był tym, iż nie miała w swoim umyśle pojęcia psa robota. Jednakowoż owy pudel wygląda dla dziewczynki tak samo jak dla innych ludzi, i tak samo jest ona w stanie odróżnić go od innych psów, tj. buldogi, owczarki niemieckie itp.
Zgodnie z poglądem przyjmowanym w filozofii podstawowymi cechami świadomego przeżycia psychicznego są : prywatność , bezpośrednia dostępność, nierelatywność. Ponieważ qualia są pewnym szczególnym typem przeżyć przysługują im takie cechy jak : niewysławialność, perspektywiczność, charakter jakościowy oraz stan określony jako „ jak to jest mieć doznanie d”.
Prywatność oznacza, że przeżycie jest dostępne tylko dla tej osoby która je przeżywa czyli jest podmiotem tego przeżycia. Ujęcie treści przeżycia przez inną osobę kończy się niepowodzeniem, gdyż każda próba zobiektywizowania konkretnego przeżycia pozbawia je prywatnego charakteru. Najczęściej prywatność przeżycia pokazywana jest na przykładzie bólu. Nasza świadomość ma bardzo prywatny charakter dlatego, żeby opisać jakiś kolor odnosimy się do innych znanych nam perceptów.
Bezpośrednia dostępność jest dostępna jako doznanie zmysłowe (np. doznanie, smaku, zapachy, twardości itp.) czyli całkowicie bezpośrednio przez dana jednostkę.
O naturze przeżycia decydują te jego własności, które nie zależą od związków tego przeżycia z innymi przeżyciami, takie zjawisko nazywamy nierelatywnością (wewnętrzność).
Był wiele prób wyjaśnienia qualiów niektórymi z nich są: funkcjonalne ujęcie qualiów, skoro qualia są fundamentem świadomości doznań, to nie mogą być produktem ubocznym procesu ewolucji; nakłady jakie posiada organizm na to, aby być świadomym są zbyt duże, aby można było uznać, że świadomość nie podwyższa jego wartości przystosowawczej. Dlatego spośród dwóch bardzo podobnych organizmów ten mający qualia byłby lepiej przystosowany niż ten, który ich nie posiada. Kolejną z prób było przedstawienie biologicznych funkcji qualiów. Ramachander i Hirstein przedstawili charakterystyczne cechy qualiów takie jak: nieodwoływaność na wejściu sensorycznym, są otwarte na wyjściu sensorycznym, są podstawą dla dokonywania wyborów.
Nieodwoływalność polega na tym, że skoro pojawi się bodziec sensoryczny, to system działa jak zapadka, blokuje się i dane, konkretnych qualiów jest nieusuwalne i niemodyfikowalne. Przykładem takiej nieodwoływalności jest wypełnienie ślepej plamki. Podsumowując qualia sprawiają , że w obrazie sensorycznym nie ma luk ani przerw.
Otwarcie na wyjściu sensorycznym polega na tym, że jedno utrwalone quale może być wykorzystywane na różne sposoby, np. do tworzenia wyobrażenia, czy do podejmowania odmiennych działań. Choć system nie może zmieniać qualiów, to może używać ich do różnych celów.
W przypadku braku qualiów nie możemy mówić o zdolności dokonywania wyborów (przykładem jest pacjentka D.F., która nie ma qualiów [przynajmniej tych dotyczących kształtów] i nie może dokonywać wyboru na podstawie informacji wzrokowej, jaka dociera do systemu grzbietowego).
• Qualia jako „nowy instynkt”
Nicholas Humphrey sformułował oryginalną, choć nie wspartą żadnymi danymi, koncepcję qualiów. Według niego, świadomość fenomenalna (czyli qualia) jest pewną sztuczką realizowaną przez umysł po to, aby organizm zwrócił uwagę na to, czego by zazwyczaj w ogóle nie zauważył. Jednakże „sztuczka” ta, poza czysto subiektywną stroną doznaniową (a więc tym, że coś przedstawia się w perspektywie pierwszoosobowej jako tak a tak wyposażone), ma także stronę obiektywną, a więc taką, którą da się ująć z perspektywy trzecioosobowej. Zasadniczym błędem dotychczasowych koncepcji qualiów jest – według Humphreya – to, że traktują one to, czego doświadczamy, czyli „treść” naszych doznań jako coś, co ma swój obiektywny, realnie istniejący odpowiednik. Nie byłoby w tym nic złego, gdyby nie to, że treść qualiów ma zazwyczaj charakter iluzoryczny. Zwolennicy qualiów biorą więc za dobrą monetę to, co przedstawione w qualiach. Postępują podobnie do kogoś, kto widząc, że łyżeczka zanurzona w szklance z herbatą jest złamana uznałby, że jej realnym odpowiednikiem jest złamana łyżeczka.
W swoim artykule Humphrey odwołuje się do iluzji niemożliwego trójkąta (Gregory pokazał jak wywołać ją za pomocą realnego obiektu). Według niego qualia to takie subiektywne wrażenia wywołane przez realne sytuacje. Zamiast poszukiwać realnych odpowiedników qualiów, które miałyby te same cechy co qualia, należy poszukiwać obiektywnych źródeł qualiów, czyli sytuacji, które są odpowiedzialne (wywołują) takie, a nie inne doznania.
Wyjaśniając naturę qualiów Humpherey odwołuje się do swojej koncepcji sentition przedstawionej w książce, a potem w artykule „How to solve the mind-body problem”. Pojęcie sentition odpowiada z grubsza biorąc temu, co określone zostało jako sensepcja. Humphrey ujmuje to następująco: „Sensepcja (sentition) stała się tym, co nazywam przedmiotem fenomenalnym (phenomenous object) rozumianym jako coś, co – jeśli dane jest w introspekcji – zdaje się posiadać własności fenomenalne”.
Próbując wyjaśnić po co wyposażeni zostaliśmy przez dobór naturalny w zdolność do subiektywnego ujmowania rzeczywistości, Humphrey ma tylko ogólnikową odpowiedź: „Lubimy być świadomi na sposób fenomenalny. Lubimy świat, w którym jesteśmy świadomi na sposób fenomenalny. Lubimy nas samych za to, że mamy świadomość fenomenalną.” Wynika z tego, że dla Humphreya świadomość jest pewnym nowym instynktem, który pojawił się w procesie ewolucji, a utrzymuje się dlatego, że jest to coś, co sprawia, że nasze życie a także otaczający nas świat są dla nas pociągające i cenne.
• Qualia a inne stanowiska filozoficzne
Fizykalizm głosi, że wszystkie zjawiska mentalne są identyczne ze stanami mózgu i można je sprowadzić do terminów zdarzeń fizycznych, zachodzących przede wszystkim w mózgu. Wypowiedzi o zjawiskach mentalnych i wypowiedzi o stanach mózgu są różnymi sposobami odnoszenia się do tego samego przedmiotu. W filozofii umysłu istnieje podział fizykalizmu na fizykalizm typów, który mówi, że wszystkie zjawiska mentalne danego typu są stanami mózgu tego samego typu, oraz na fizykalizm egzemplarzy, czyli stanowisko, według którego poszczególne „egzemplarze” zjawiska mentalnego danego typu, nie muszą być stanami mózgu dokładnie tego samego typu. Fizykalizm egzemplarzy dosyć często wiąże się z redukcjonizmem. W tekście Witodla M. Hensela możemy odnaleźć następującą próbę wyjaśnienia redukcjonizmu: „Przez redukcjonizm będę rozumiał każdą doktrynę głoszącą, iż: (a) istnieje lub może istnieć adekwatny opis umysłu w ramach mentalistycznej teorii psychologicznej; (b) fizykalizm egzemplarzy jest prawdziwy; (c) wszystkie mentalistyczne terminy trafnej teorii psychologicznej można przełożyć na terminy fizykalistyczne lub wyrazić w ramach trafnej teorii fizykalistycznej.”
Metoda redukcjonizmu sprowadzająca qualia do właściwości fizycznych o dynamicznie rozwijającej się naturze, pojawiających się w wyniku procesów mózgowych, prowadzi w konsekwencji do eliminatywizmu, który Witold M. Hensel definiuje w następujący sposób: „(a) nie istnieje i nie może istnieć żaden adekwatny mentalistyczny opis umysłu; (b) fizykalizm egzemplarzy jest prawdziwy; (c) trafna teoria umysłu może mieć wyłącznie charakter fizykalistyczne; (d) terminy mentalistyczne zostaną lub przynajmniej powinny zostać zastąpione terminami fizykalistycznymi.”
Z kolei funkcjonalizm, który jest wzbogaceniem fizykalizmu egzemplarzy głosi, że: „(…) wszystkie stany i procesy mentalne są konstytuowane przez związki przyczynowe, jakie zachodzą między: (a) poszczególnymi stanami/procesami mentalnymi, (b) stanami/procesami mentalnymi a zachowaniem oraz (c) stanami/procesami mentalnymi a bodźcami.”
Problem qualiów wielu filozofów doprowadził do odrzucenia wszelkich form redukcjonizmu, a także funkcjonalizmu zwanego niekiedy "redukcjonizmem drugiego rzędu". Fizykalizmowi zarzuca się zwykle, że nie dostarcza on zadowalających rozwiązań pewnych problemów. Przede wszystkim nie wiadomo, jak w kategoriach fizykalistycznych opisać zjawisko świadomości, a zwłaszcza ten jej aspekt, który można by nazwać „pierwszoosobowością” czy subiektywnością. Qualia są subiektywnymi aspektami doznań, których opisanie za pomocą fizykalnych terminów, wydaje się niemożliwe. Fizykalizm nie wyjaśnia również, w jaki sposób stany mentalne wyłaniają się ze stanów fizycznych mózgu, mówi jedynie, że stany mentalne są ostatecznie także stanami fizycznym. Łatwo przyjąć, iż qualia nie odbiegają w swej istocie od standardów fizycznych, gorzej natomiast z uzasadnieniem, skąd bierze się poczucie inności między światem subiektywnych qualiów a zewnętrznym światem, do którego uzyskujemy za ich pomocą dostęp. W najbardziej skrajnym ujęciu proponuje się zatem, by uznać, iż qualia tak naprawdę nie istnieją, ich bytowość jest pozorna, a to czego doświadczamy w postaci qualiów, da się sprowadzić do ubocznych efektów procesu ewolucji.
• Qualia i poznawanie zmysłowe
W procesie uczenia się podmiot może zdobywać wiedzę „doświadczając świata” w sposób bezpośredni lub poprzez media. Poznawanie świata, niezależnie od tego, czy bezpośrednie, czy medialne oraz budowanie świadomości obiektów i zjawisk odbywa się poprzez dostępne zmysłom cechy poznawanych rzeczy, czyli qualia. Qualia rzeczywiste – są dostępne tylko w poznawaniu bezpośrednim, a qualia medialne odnoszą się do medialnych reprezentacji obiektów i zjawisk. Istotna dla procesów poznawczych i tworzenia struktur pamięci, jest różnica w ilości dostępnych poznawczo qualiów ze względu na ilość zmysłów na które oddziałują. Odbiór i oddziaływanie qualiów medialnych będzie jednoznacznie związane ze zróżnicowaniem formy komunikatu medialnego. Znaczenie qualiów charakteryzujących komunikaty medialne, będzie tym większa, im bogatszy będzie zbiór reprezentowanych przez komunikat qualiów. Zależeć więc będzie ona od tego, do jakiej liczby zmysłów bezpośrednio lub pośrednio komunikat się odwołuje. Koniecznym jest tutaj także podkreślenie, niejako na marginesie, że z punktu widzenia percepcji i kodowania znaczeń, nie zawsze większe bogactwo i zróżnicowanie formy medialnej będzie edukacyjnie korzystne. Refleksja nad mediami w kontekście qualiów pozwala lepiej zrozumieć istniejące zagrożenia oraz daje nam jeszcze jedną wskazówkę: narzędzia i technologie medialne warto wykorzystywać do dodatkowego aktywizowania uczącego się. Może ono polegać, na przykład, na wspomaganiu oraz dokumentowania obserwacji i samodzielnie przeprowadzanych eksperymentów, a także na ich wykorzystaniu do dzielenia się wiedzą z resztą uczących się osób. Mogą wówczas pełnić nową rolę w zdobywaniu i późniejszym przypominaniu oraz utrwalaniu zdobywanej aktywnie wiedzy.
• Eksperymenty umysłowe odnoszące się do qualiów
Problemem którym zajął się John Lock był problem Molyneuxa, który poruszał kwestię odróżniania kształtów za pomocą odzyskanego wzroku, przez wcześniej niewidomego człowieka. Molyneux twierdził, że pomimo tego, iż owy człowiek potrafił odróżnić kształt sześcianu i kuli za pomocą dotyku, po odzyskaniu wzroku nie będzie w stanie rozróżnić tych dwóch figur, wcześniej ich nie dotykając, opierając się tylko i wyłącznie na swoim wzroku. Locke zgodził się w tej kwestii ze swoim korespondentem, pomimo tego problem ten do dziś został nierozstrzygnięty.
Kolejnym eksperymentem myślowym jest „Ziemia Bliźniacza” Hilarego Putnama. Wyobraźmy sobie planetę która jest prawie dokładną repliką Ziemi, włącznie ze wszystkimi poszczególnymi ludźmi, rzeczami i zdarzeniami. Jedyna różnicą jest to, że rzeki, jeziora i inne zbiorniki wodne nie zawierają H₂O lecz XYZ, które jest chemicznie różne, lecz zwykłymi metodami nieodróżnialne od H₂O. Mieszkańcy Bliźniaczej Ziemi nazywają ten płyn wodą. Są oni fizykalnymi, jak również psychologicznymi replikami mieszkańców Ziemi, więc wyznają te same teorie na poziomie, na którym H₂O i XYZ są nieodróżnialne. Kiedy jednak mieszkańcy Ziemi mają jakieś przekonania na temat H₂O, przekonania ich replik z Bliźniaczej Ziemi odnoszą się do XYZ. Są to więc przekonania odmienne, gdyż w zależności od tego, czy przedmiotem ich jest H₂O czy XYZ, będą one prawdziwe dla Ziemian i fałszywe dla ich replik z Ziemi Bliźniaczej lub odwrotnie. Zachodzi tu identyczność stanów psychologicznych, lecz nie ma identyczności twierdzeń, gdyż sobowtóry z Ziemi Bliźniaczej nie posiadają żadnych jakościowych doznań zmysłowych. W tekście Witolda M. Hensela czytamy: „Zauważmy teraz, iż w świetle psychologii funkcjonalistyczno-fizykalistycznej, różnica ta jest zupełnie nieuchwytna. Okazuje się – powiada antyfizykalista – że psychologia ta odmawia bytu przedmiotom, które miała opisywać, a każda teoria umysłu, która neguje istnienie czegoś tak bezpośrednio dostępnego i powszechnego jak qualia, musi być niepełna lub fałszywa.”
Ostatnim eksperyment jaki chciałybyśmy przytoczyć jest „argument z Zombie”. Zombie jest istotą której umysł jest martwy, natomiast ciało żyje i wszystkie czynności wykonuje mechanicznie, gdyż jest pozbawiony świadomości. Podobnie jak zombie, zachowują się osoby poddane specyficznym rytuałom Voodoo, które polegają na podaniu osobie środków odurzających, które wyłączają pewne obszary mózgu, bądź niektóre kanały przepływu informacji. Pytanie nasuwające się w związku z powyższym eksperymentem to, jak to możliwe, iż osoba pozbawiona świadomości swojego funkcjonowania wciąż funkcjonuje? Inne zagadnienia jakie rodzi problem zombie to czy sztuczny system może mieć wrażenia? Jak zaprogramować wrażenia, jeśli pomiędzy zombie a świadomym człowiekiem nie ma różnicy? Oraz jak sprawdzić, czy system ma już wrażenia, czy jeszcze ich nie ma? Problem wciąż jest aktualny i toczy się wiele dyskusji, które na celu mają udzielenie odpowiedzi na powyższe pytania.
Pomimo tego, że ludzie na co dzień nie przykładają dużej uwagi do qualiów, to są one nieodłącznym elementem naszego postrzegania w codziennym życiu. Nawet nie zdajemy sobie sprawy z tego jak nasze życie wyglądałoby bez nich. Gdyby nie qualia, nasz świat byłby porównywalny do świata „zombie”, nie odczuwalibyśmy zarówno żadnych przyjemności jak i przykrości, typu chociażby smaku potraw, barw wschodzącego słońca, czy zapachu kwitnącego bzu.
Bibliografia:
Witold M. Hensel: „W poszukiwaniu qualiów”;
Thomas Nagel: „Jak to jest być nietoperzem?” w: „Pytania Ostateczne”;
Fred Dretske: „Qualia” w: „Naturalizowanie umysłu”;
Nicholas Humphrey: ‘‘Questioning consciousness’’ w: Seed Magazine;
Nicholas Humphrey: ‘‘Getting the measure of consciousness’’ w: Progress of Theoretical Physics Supplement;
Nicholas Humphrey: ‘‘How to solve the mind-body problem’’ w: Journal of Consciousness Studies;
http://www.kognitywistyka.net;
Daria Roszkowiak
Emilia Drukała