ZAGADNIENIA NA EGZAMIN Z PROFILAKTYKI
1) Pojęcie profilaktyki
PROFILAKTYKA czyli zapobieganie
jest to proces, który wspiera rozwój pełnego zdrowia przez umożliwienie ludziom uzyskania pomocy, potrzebnej im do przeciwstawiania się trudnościom życiowym; oraz osiąganie subiektywnie satysfakcjonującego, społecznie konstruktywnego i bogatego życia”
(E.T. Dufly, 1983; za: Gaś 1994, s. 126).
Definicja pojęcia „profilaktyka"
„Profilaktyka uniwersalna (prewencja uniwersalna) odnosi się do działań kierowanych do wszystkich, bez względu na stopień ryzyka rozwoju problemów ze zdrowiem psychicznym, na jakie narażone są poszczególne osoby.
Profilaktyka uniwersalna w stosunku do stosowania substancji psychoaktywnych odnosi się do działań mających na celu zapobieżenie lub opóźnienie stosowania substancji uzależniających przez wszystkich młodych ludzi bez względu na to, do jakiej grupy ryzyka oni należą.
Zakłada ona, że najważniejszą Sprawą jest obniżenie całkowitej liczby nowych „użytkowników” substancji uzależniających
Profilaktyka (prewencja) uniwersalna stanowi uzupełnienie dla profilaktyki selektywnej (praca z grupami o zwiększonym ryzyku używania substancji uzależniających) i dla profilaktyki wskazującej (skierowanej do osób wykazujących wstępne objawy przyjmowania substancji uzależniających, zaburzenia w zachowaniu i inne problemy behawioralne).
Profilaktyka (prevention science) jest dyscypliną badawczą, która wyłoniła się na styku psychopatologii, kryminologii, epidemiologii psychiatrycznej, psychologii rozwojowej i pedagogiki
(Coie J.P. i inni 1996, ś. 16).
2) Koncepcje profilaktyki w pedagogice w opracowaniu K. Ostaszewskiego
1. Koncepcje działań profilaktycznych w pedagogice
W pedagogice wyróżnia się dwie koncepcje działań profilaktycznych:
profilaktykę społeczną (profilaktyka problemów społecznych)
profilaktykę wychowawczą (profilaktyka w wychowaniu)
Te dwie koncepcje działań (podejścia) w praktyce często uzupełniają się nawzajem. Ich komplementarny charakter znajduje swój wyraz w trzeciej koncepcji działań profilaktycznych, zwanej profilaktyką społeczno-wychowawczą (Ostaszewski 2003, s. 18).
2. Profilaktyka społeczna
Geneza koncepcji:
Przedstawiciel: H. Radlińska.
Profilaktyka społeczna wg H. Radlińskiej to „dziedzina z pogranicza opieki socjalnej, pedagogiki, medycyny zapobiegawczej oraz polityki społecznej” (Ostaszewski 2003, s. 19), która ma na celu zapobieganie chorobom zakaźnym oraz wszelkim zjawiskom z zakresu patologii i problemów społecznych.
Najważniejsze dziedziny profilaktyki społecznej wg H. Radlińskiej to: zwalczanie pijaństwa, nierządu (prostytucji), przestępczości, chorób zakaźnych, bezdomności (Lepalczyk, Marynowicz-Hetka 1989, s. 11).
Charakterystyka współczesnych koncepcji profilaktyki społecznej:
Idee H. Radlińskiej dotyczące profilaktyki społecznej są obecnie kontynuowane we współczesnych koncepcjach zapobiegania problemom społecznym. Ich głównym instrumentem jest polityka społeczna państwa i samorządów lokalnych (Ostaszewski 2003, s.19).
Obecnie profilaktyka społeczna charakteryzuje się systemowym (instytucjonalnym) podejściem do zapobiegania ostrym przejawom niedostosowania społecznego tj. przestępczość, prostytucja, bezdomność, itp. (Ostaszewski 2003, s. 18). „Ten nurt myślenia o profilaktyce jest obecny przy próbach rozwiązywania aktualnych problemów społecznych, tj.: narkomania, alkoholizm, bezdomność, bezrobocie lub przestępczość”(Ostaszewski 2003, s. 19).
Główne założenie współczesnych koncepcji zapobiegania problemom społecznym: „społeczeństwo jest systemem pozostającym w stanie względnej równowagi dynamicznej. Przejawy patologii społecznej są traktowane jako jeden z czynników zaburzających funkcjonowanie systemu. Ważną cechą tego sytemu jest zdolność do korygowania zachowań nieprzystosowawczych przejawianych przez członków społeczeństwa (Ostaszewski 2003, s. 19).
Idee współczesnych koncepcji:
Stworzenie w społeczeństwie instytucji i mechanizmów służących leczeniu, resocjalizacji lub izolacji jednostek i grup, których zachowanie odbiega od norm przyjętych w społeczności.
Mechanizmami tymi są: odpowiednie rozwiązania prawne i ekonomiczne, system opieki społecznej i zdrowotnej oraz system penitencjarny.
Profilaktyka zachowawcza vs profilaktyka kreatywna
W zależności od przyjętej strategii i stylu polityki społecznej zapobieganie problemom społecznym może przybierać formę zachowawczą lub kreatywną (Ostaszewski 2003, s. 19).
Profilaktyka zachowawcza ma miejsce wówczas, gdy podejmowane działania profilaktyczne mają na celu eliminowanie zjawisk, które zakłócają porządek społeczny lub stanowią dla niego zagrożenie (Ostaszewski 2003, s. 19). „Istotą tych działań jest zachowanie istniejącego stanu rzeczy przez działania destrukcyjne, tj.: „likwidowanie, rozbijanie czy eliminowanie” przejawów niedostosowania społecznego” (Ostaszewski 2003, s. 19).
Przykład: Rozbijanie grup przestępczych i izolowanie ich członków w zakładach karnych.
Profilaktyka kreatywna polega na tworzeniu i wdrażaniu w życie nowych mechanizmów rozwiązywania problemów społecznych oraz wzmacnianiu postaw prospołecznych przez tworzenie warunków rozwoju inicjatyw obywatelskich, organizacji samorządowych i pozarządowych (Ostaszewski 2003, s. 19).
Profilaktyka kreatywna odwołuje się głównie do czynności konstruktywnych, które wzmacniają zdolności adaptacyjne systemu społecznego (Ostaszewski 2003, s. 19).
Przykład: Rozwijanie systemu poradnictwa rodzinnego, tworzenie programów aktywizacji zawodowej dla bezrobotnych, zakładanie noclegowni dla bezdomnych, rozwijanie gminnych programów profilaktyki rozwiązywania problemów alkoholowych
3. Profilaktyka wychowawcza
Geneza podejścia:
Przedstawiciel: H. Muszyński, A. Kamiński
Cel profilaktyki wychowawczej: „zapobieganie niepożądanym zjawiskom przez wychowawcze wspieranie pomyślnego rozwoju jednostek lub całych zbiorowości” (Ostaszewski 2003, s. 18).
Profilaktyka wychowawcza w ujęciu A. Kaminskiego „jest powszechna i ukierunkowana na działania służące całej populacji (dzieci, młodzieży, dorosłych, jednostek i grup), których rozwój przebiega bez zakłóceń, jak i tych, którym grożą zaburzenia rozwoju” (Lepalczyk, Marynowicz-Hetka 1989, s. 11).
Profilaktyka wychowawcza to „szczególnego typu działalność związana z neutralizowaniem wpływu czynników powodujących potencjalne zagrożenie rozwoju biologicznego, społecznego i kulturalnego. Polega na ujawnianiu zarówno sytuacji, uwarunkowań negatywnych zaburzających rozwój, jak też tych elementów środowiska oraz ich zespołów, które obecnie jeszcze nie wywołują zagrożenia, ale mogą w przyszłości zaburzyć pomyślny przebieg rozwoju biosocjokulturalnego jednostki” (Lepalczyk, Marynowicz-Hetka 1989, s. 13).
Profilaktyka uprzedzająca vs profilaktyka objawowa
W zależności od celu podejmowanych działań w profilaktyce wychowawczej wyróżnia się profilaktykę uprzedzającą i profilaktykę objawową (Ostaszewski 2003, s. 20).
Profilaktyka uprzedzająca odnosi się do tych przypadków działalności wychowawczej, u których nie wystąpiły jeszcze objawy niepokojącyc zjawisk.
Cel działań: przeciwdziałanie niepożądanym zjawiskom, które jeszcze nie wystąpiły, ale których można się spodziewać
Przedmiot oddziaływań: różnorodne potencjalne zagrożenia dla rozwoju biopsychospołecznego jednostek
Założenia koncepcji:
najskuteczniejsza jest taka profilaktyka, w której środki zapobiegawcze mają charakter uprzedzający;
podejmowane działania opierają się na przewidywaniu linii rozwoju wychowanków (wiedza o prawidłowościach rozwojowych i umiejętność antycypowania);
uprzedzające działania profilaktyczne mogą podążać w dwu kierunkach: hamowania zachowań niepożądanych (najczęściej za pomocą kary) lub pobudzania pożądanych form aktywności (najczęściej za pomocą nagradzania)(Ostaszewski 2003, s. 21).
Profilaktyka objawowa odnosi się do tych przypadków działalności wychowawczej, u których wystąpiły już pierwsze objawy niepokojących zjawisk.
Cel działań: wczesne rozpoznawanie objawów niepożądanych zachowań i jak najwcześniejsze podejmowanie działań zapobiegawczych
Przedmiot oddziaływań: różnorodne zagrożenia dla rozwoju biopsychospołecznego jednostek
Założenia koncepcji:
metody działań należy dostosować do rodzaju symptomów;
należy wdrażać wychowawcze działania antyalkoholowe i antynikotynowe, które mają na celu kształtowanie u młodzieży motywacji przeciwnej paleniu papierosów i piciu alkoholu oraz podejmować celowe zabiegi wychowawcze ukierunkowane na intelekt, emocje i wolę jednostek.
4. Profilaktyka społeczno-wychowawcza
Geneza podejścia:
Przedstawiciel: I. Lepalczyk, E. Marynowicz-Hetka
Koncepcja ta została sformułowana w odniesieniu do rodzin z problemem alkoholowym.
Cele profilaktyki społeczno-wychowawczej:
podejmowanie działań zawierających elementy pomocy socjalnej opieki i terapii, ukierunkowanych na wychowanie i pobudzanie do aktywności osób korzystających z pomocy (Ostaszewski 2003, s. 22);
diagnoza czynników środowiska społecznego, które stanowią potencjalne lub aktualne zagrożenie (czynników ryzyka) oraz czynników oddziaływujących pozytywnie na jednostkę (czynników chroniących).
Koncepcja profilaktyki społeczno-wychowawczej łączy szeroko rozumianą pracę wychowawczą z działaniami na rzecz rozwoju pozytywnych cech środowiska społecznego” (Ostaszewski 2003, s. 22).
Przedmiot oddziaływań: jednostka oraz środowisko jej życia (grupa rodzinna, koleżeńska, towarzyska, instytucje, stowarzyszenia, placówki, w których jednostka uczestniczy, współdziała lub jest ich członkiem)
Założenia profilaktyki społeczno-wychowawczej:
przyjmuje się, że praca wychowawcza i socjalna w środowisku polega głównie na profilaktycznym uprzedzaniu zagrożeń oraz na aktywizowaniu jednostek;
wskazuje się na występowanie wzajemnych związków jednostki i środowiska, działających jak mechanizm sprzężenia zwrotnego (pozytywne zmiany w środowisku tworzą lepsze warunki życia jednostkom, co z kolei wpływa na zdolność jednostek do przekształcania i ulepszania swojego środowiska);
w proces oddziaływań profilaktycznych włączona jest jednostka, jej rodzina oraz wybrane instytucje społeczne, które tworzą środowisko życia jednostki (Ostaszewski 2003, s. 22-23)
Koncepcja profilaktyki społeczno-wychowawczej integruje różne wątki profilaktyczne:
łączy działania profilaktyki uprzedzającej różne zagrożenia rodziny dysfunkcjonalnej (np. zapobieganie niepowodzeniom szkolnym, przestępczości nieletnich, zaburzeniom zachowania) z działaniami profilaktyki objawowej zorientowanej na problem alkoholowy;
wskazuje na konieczność podejmowania równoległych działań „hamujących” (np. przemoc domowa) i „pobudzających” (np. rozwój systemu wsparcia dla osób współuzależnionych);
łączy działania podejmowane metodami wychowawczymi w skali mikrospołecznej (rodzina) z działaniami systemowymi o szerszym zasięgu (wsparcie instytucjonalne)(Ostaszewski 2003, s. 23).
3) Koncepcja czynników ryzyka i czynników chroniących
1. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące – definicja pojęć
Czynnikami ryzyka - „te zmienne (warunki środowiska lub zmienne indywidualne), które wiążą się z wysokim prawdopodobieństwem wystąpienia zachowań stanowiących zagrożenie dla prawidłowego rozwoju, zdrowia, bezpieczeństwa lub funkcjonowania społecznego jednostki” (Ostaszewski 2003, s. 89).
Poprzez czynniki ryzyka w szerszym znaczeniu rozumie się także „te zmienne, które wiążą się z wysokim prawdopodobieństwem wystąpienia, większym nasileniem i dłuższym czasem trwania istotnych problemów dotyczących zdrowia psychicznego” (Coie i wsp., 1996, s. 16).
Czynników ryzyka nie należy traktować jako bezpośrednich przyczyn używania środków uzależniających, lecz rozumieć je jako takie czynniki, które w pewnych warunkach będą sprzyjały sięganiu po te środki i powstawaniu uzależnienia.
Przez czynniki chroniące rozumie się „te właściwości jednostek lub środowiska społecznego, których występowanie wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny człowieka i zwiększa jego odporność na działanie czynników ryzyka” (Ostaszewski 2003, s. 91).
Pojęcie czynników chroniących odnosi się zatem do warunków zwiększających odporność człowieka na czynniki ryzyka i zaburzenie (Coie i wsp., 1996, s. 16). Czynniki te często stanowią odwrotność czynników ryzyka, a ich działanie ochronne może polegać na równoważeniu negatywnego wpływu czynników ryzyka.
Identyfikacja czynników chroniących służy do konstruowania takich strategii profilaktycznych, które oparte są na wzmacnianiu i rozwijaniu zasobów odpornościowych jednostki, a nie tylko na przeciwdziałaniu zagrożeniom i redukowaniu czynników ryzyka (Ostaszewski 2003, s. 91).
2. Historia badań nad czynnikami ryzyka i czynnikami chroniącymi
Terminem czynnik ryzyka posłużył się po raz pierwszy Jonathan Stamler w 1958 roku, stosując to pojęcie w związku z zapobieganiem chorobom sercowo-naczyniowym (Poćwiardowska 2004, s. 7).
„Koncepcja czynników ryzyka wywodzi się z badań nad epidemiologią chorób i odnosi się do tych zmiennych, które wiążą się z dużym prawdopodobieństwem wystąpienia, większym nasileniem i dłuższym czasem trwania chorób lub istotnych problemów zdrowotnych (Ostaszewski 2003, s. 89).
Koncepcja czynników ryzyka została zastosowana również do badań nad młodzieżą w celu wyjaśniania przyczyn podejmowania przez nią zachowań ryzykownych, do których zalicza się między innymi używanie i nadużywanie alkoholu (Ostaszewski 2003, s. 89).
Badania nad czynnikami ryzyka związanymi z używaniem substancji psychoaktywnych umownie dzieli się na dwa duże obszary.
Pierwszy obszar badań obejmuje te czynniki (prerdyktory), które w okresie adolescencji poprzedzają inicjację, a następnie wiążą się z normatywnym piciem alkoholu, paleniem papierosów, czy eksperymentowaniem z niektórymi narkotykami. Są to badania prowadzone w ogólnej populacji dzieci i młodzieży.
Drugi obszar badań koncentruje się na tych czynnikach, które są powiązane z wyższym ryzykiem lub większym nasileniem problemowego używania substancji psychoaktywnych, a także z wysokim prawdopodobieństwem uzależnienia się od nich (Ostaszewski 20003, s. 89).
Pionierem badań nad czynnikami chroniącymi jest N. Germazy.
Idea czynników chroniących wywodzi się z badań prowadzonych między innymi w USA i Wielkiej Brytanii w latach 70. nad rozwojem dzieci poddanych długotrwałemu wpływowi niekorzystnych warunków i silnego stresu emocjonalnego (dzieci z rodzin rozbitych, dzieci z rodzin z problemem alkoholowym lub chorobą psychiczną rodziców) (Ostaszewski 2003, ss. 91-92).
Zainteresowanie tą grupą dzieci odpornych na stres i niekorzystne warunki życia przyczyniło się do rozwoju badań nad czynnikami chroniącymi. Początkowo widoczne ono było w pracach z zakresu psychopatologii, a następnie w profilaktyce używania substancji psychoaktywnych i innych zachowań ryzykownych okresu dojrzewania (Ostaszewski 2003, s. 92).
3. Wybrane klasyfikacje czynników ryzyka i czynników chroniących -
Klasyfikacja czynników ryzyka opracowana przez K. Okulicz-Kozaryn i K. Ostaszewskiego obejmuje:
czynniki fizjologiczne - cechy neurofizjologiczne i procesy biochemiczne zachodzące w organizmie jednostki, które zwiększają osobniczą podatność na działanie alkoholu oraz na uzależnienie się od niego;
czynniki indywidualne - indywidualne postawy wobec picia alkoholu, umiejętności osobiste i społeczne, przekonania i oczekiwania dotyczące alkoholu, intencje dotyczące używania substancji psychoaktywnych, inne zachowania problemowe wieku dojrzewania oraz cechy osobowościowe, które wiążą się z większym ryzykiem wystąpienia problemów alkoholowych, takie jak: impulsywność, buntowniczość, skłonność do zachowań ryzykownych, wysoki poziom lęku lub depresji;
czynniki środowiskowe - wzory zachowań, wartości i normy dotyczące alkoholu, jakie wyznaje najbliższe środowisko, głównie rodzinne i rówieśnicze. Jak podają Autorzy, w badaniach nad czynnikami środowiskowymi uwzględnia się między innymi wzory używania substancji psychoaktywnych przez rodziców, praktyki wychowawcze rodziców, klimat emocjonalny rodziny, a także styl życia, zachowania i normy dotyczące picia alkoholu przez przyjaciół i rówieśników;
czynniki makrospołeczne - oddziaływania mediów i reklam, uregulowania prawne dotyczące sprzedaży i zakupu środków psychoaktywnych, dostępność substancji, warunki życia, stopień przestępczości, poziom szkolnictwa, bezrobocie itp. (Okulicz-Kozaryn, Ostaszewski 1999, ss. 377-378).
Czynniki ryzyka wiążące się z inicjacją i normatywnym używaniem środków psychoaktywnych:
zmienne charakteryzujące najbliższe otoczenie społeczne młodych ludzi oraz preferowany styl życia ( wcześniejsze używanie danej substancji; intencja używania; posiadanie kolegów, którzy piją alkohol lub używają innych substancji; podatność na wpływy rówieśnicze oraz spotykanie się z ofertami używania i doświadczanie presj)i.
czynniki związane z poznawczą sferą funkcjonowania jednostki, (spostrzeganie u rówieśników lub innych ważnych osób postaw i zachowań aprobujących używanie substancji psychoaktywnych; pozytywne oczekiwania co do bezpośrednich skutków działania danej substancji psychoaktywnej na organizm człowieka i jego funkcjonowanie społeczne).
niektóre właściwości osobnicze, (podatność na wpływy rówieśnicze, np. łatwość ulegania namowom kolegów, żeby wypić alkohol, pójść na wagary lub zrobić coś niedozwolonego) (Ostaszewski 2003, ss. 89-90).
Czynniki ryzyka wiążące się z wyższym ryzykiem lub większym nasileniem problemowego używania substancji psychoaktywnych:
czynniki makrospołeczne, (słabe ekonomiczne warunki życia, wysoki stopień przestępczości, bezrobocie, ubóstwo, niski poziom szkolnictwa itp.)
uwarunkowania genetyczne, (zwiększają osobniczą podatność na działanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych);
czynniki rodzinne, ( nadużywanie alkoholu i/lub innych substancji psychoaktywnych w rodzinie, lub/i inne zachowania dewiacyjne rodziców, niespójne praktyki wychowawcze rodziców, konflikty małżeńskie, niekorzystny klimat emocjonalny rodziny);
deficyty rozwojowe, (tj.: przejawianie zachowań agresywnych i nadpobudliwości we wczesnym dzieciństwie, deficyty poznawcze, odrzucenie przez rówieśników);
stosunek do szkoły i nauki, (niska motywacja do uczenia się, niepowodzenia w nauce i nieprzystosowanie do wymagań szkoły);
cechy charakteru, (tj.: buntowniczość, impulsywność, poszukiwanie stymulacji, skłonność do zachowań ryzykownych);
wczesne rozpoczynanie eksperymentów z substancjami psychoaktywnymi i ich używanie przez najbliższych kolegów (Ostaszewski 2003, ss. 90-91).
Badania nad czynnikami chroniącymi nie mają tak bogatej tradycji jak studia nad czynnikami ryzyka. Prace badawcze prowadzone przez R. Jessora i współpracowników wykazały, że czynnikami istotnie chroniącymi przed rozwojem syndromu zachowań problemowych okresu dojrzewania są takie cechy osobowościowe, jak pozytywna postawa do szkoły i nauki szkolnej oraz brak akceptacji dla zachowań dewiacyjnych i antyspołecznych.
Klasyfikacja czynników chroniących wg N. Germazego wskazuje na 3 grupy czynników, które ograniczają zakres zaburzeń psychicznych i innych dysfunkcji u dzieci. Są to:
czynniki indywidualne, tj.: zrównoważony temperament, poczucie humoru i inne wrodzone predyspozycje;
cechy środowiska rodzinnego, np.: wsparcie emocjonalne i odpowiednia opieka choćby jednego z rodziców;
cechy pozarodzinnego środowiska społecznego, np.: wsparcie ze strony innych osób dorosłych (np. nauczyciela) oraz innych instytucji wychowawczych.
Prace badawcze L. Scheier i współpracowników wykazały, iż istotnymi czynnikami chroniącymi młodzież przed piciem alkoholu i używaniem innych substancji psychoaktywnych są: umiejętności osobiste i społeczne oraz kontrola własnego zachowania.
Badania J. D. Hawkinsa i współpracowników wykazały, iż chroniący wpływ w zakresie używania i nadużywania substancji psychoaktywnych mają bliskie związki z rodzicami, przestrzeganie powszechnie uznawanych norm i wartości, w tym również zaangażowanie w życie religijne (Ostaszewski 2003, s. 93).
4. Zjawisko „resilience”
Badania nad czynnikami chroniącymi dały początek nowej koncepcji badań nad pozytywnymi uwarunkowaniami zdrowia psychicznego człowieka, która koncentruje się na właściwościach osoby i jej relacji z otoczeniem, dzięki którym potrafi ona dobrze się rozwijać nawet w niekorzystnych warunkach.
Te właściwości osobnicze określa się terminem psychological resilience.
„Resilience jest czymś więcej niż tylko odpornością człowieka na działanie niekorzystnych czynników środowiskowych i stresu, oznacza również zdolność wykorzystania tych niesprzyjających warunków do powiększania potencjału swojego zdrowia psychicznego i rozwoju” (Ostaszewski 2003, s. 92).
Wg E. Grotberg na resilience składają się:
uwarunkowania zewnętrzne zapewniające jednostce minimum wsparcia społecznego, tj.: bliskie relacje z innymi ludźmi, pozytywne wzory do naśladowania;
cechy charakteru, tj.: empatia, szacunek dla siebie i innych, optymizm i odpowiedzialność;
umiejętności życiowe, tj.: umiejętność rozwiązywania konfliktów, korzystania z pomocy innych, radzenia sobie z negatywnymi uczuciami (Ostaszewski 2003, s. 92).
4) Modele wczesnej profilaktyki uzależnień - Od profilaktyki negatywnej do pozytywnej
1. Modele wczesnej profilaktyki uzależnień/ profilaktyki ZP
30 ostatnich lat – krystalizacja kilku podejść/modeli teoretycznych do profilaktyki uzależnień/profilaktyki ZP (Ostaszewski 1996, 2003).
Modele te:
opisują pewne modelowe rozwiązania – formułują program działania,
pomagają w uporządkowaniu zdobytej w tej dziedzinie wiedzy – odwołują się do teorii,
pokazują, w jakim kierunki rozwijają się programy zapobiegania uzależnieniom.
2. Profilaktyka uzależnień w szkołach – podejście tradycyjne i podejście współczesne
MODEL TRADYCYJNY MODELE WSPÓŁCZESNE
| Zwalczanie patologii | CEL | Promocja zdrowia |
|---|---|---|
| Uświadamianie skutków używania środków psychoaktywnych | PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA | Sięganie do przyczyn używania środków psychoaktywnych |
| Wiedza o skutkach używania środków uzależniających i negatywna postawa wobec używania tych środków | SPODZIEWANE EFEKTY | Poczucie własnej wartości Uporządkowanie wartości Umiejętności społeczne Wiedza o uzależnieniach Umiejętność odmawiania Osobiste zaangażowanie |
| Jednostronny przekaz i bierny odbiór | FORMA ODDZIAŁYWAŃ | Dialog i aktywne uczestnictwo |
| Prelegenci i specjaliści | REALIZATORZY | Nauczyciele i liderzy młodzieżowi |
| Sporadyczne akcje wśród nastolatków | CZAS I ZASIĘG ODDZIAŁYWAŃ |
Systematyczne,działania wśród dzieci i młodzieży |
| Alkohol lub papierosy lub narkotyk | RODZAJ SUBSTANCJI | Wszystkie środki uzależniające |
| Nie wymagana | KONTROLA EFEKTÓW | Wymagana |
2. Modele wczesnej profilaktyki uzależnień
K. Ostaszewski i B. Wolniewicz-Grzelak wyróżniają sześć modeli wczesnej profilaktyki uzależnień (Ostaszewski, 1996, 2003).
Są to:
1. Model oświaty zdrowotnej (tradycyjny)
2. Model edukacji humanistycznej (afektywnej)
3. Model wpływów społecznych
4. Model alternatywnych form
5. Model promocji zdrowia
6. Model edukacji w zakresie umiejętności życiowych
Model oświaty zdrowotnej (tradycyjny)
Historycznie najstarsza koncepcja w dziedzinie profilaktyki uzależnień.
Przyczyny używania substancji psychoaktywnych:
- brak wiedzy o konsekwencjach używania substancji psychoaktywnych,
- błędne przekonania na temat działania tych substancji.
Przeciwdziałanie:
- przekazywanie informacji i korygowanie błędnych informacji, mitów nt. działania tych substancji
Formy pracy:
- prelekcje, pogadanki, filmy edukacyjne, plakaty, ulotki informacyjne
Model edukacji humanistycznej (humanistyczny lub model edukacji afektywnej)
Dużą wagę przywiązuje się do wartości i uczuć.
Przyczyny używania substancji psychoaktywnych:
- deficyty w rozwoju osobowości, a szczególnie tych jej składników, których niedostatek sprzyja sięganiu po substancje uzależniające, tj.: problemy emocjonalne, mniejsze poczucie własnej wartości, brak pozytywnych wartości życiowych, deficyty umiejętności społecznych i inne.
Model edukacji humanistycznej (humanistyczny lub model edukacji afektywnej)
Przeciwdziałanie:
- działanie na rzecz prawidłowego rozwoju osobowości,
- wzmacnianie poczucia własnej wartości, uczenie umiejętności rozpoznawania i wyrażania uczuć, rozwój umiejętności porozumiewania się z innymi ludźmi.
Formy pracy:
- aktywne formy pracy, tj.: dyskusja, praca w małych grupach, zajęcia integracyjne, gry i zabawy.
Model wpływów społecznych
Zachowanie człowieka, w tym sięganie po środki psychoaktywne jest wynikiem procesu uczenia się.
Przyczyny używania substancji psychoaktywnych:
- wpływ środowiska społecznego / wpływ mass mediów, reklam, młodzieżowych idoli i grup subkulturowych, społecznych obyczajów, stereotypów myślenia, utrwalonych wzorów zachowań przekazywanych z pokolenia na pokolenie/.
Przeciwdziałanie:
- uczenie umiejętności rozpoznawania presji środowiska społecznego skłaniającej do używania środków psychoaktywnych
- uczenie sposobów radzenia sobie w sytuacjach nacisku społecznego,
- uczenie umiejętności skutecznej odmowy.
Formy pracy:
- aktywne formy pracy, tj.: odgrywanie ról, scenek, dyskusja, praca w małych grupach, zajęcia integracyjne, gry i zabawy.
Model alternatywnych form
Koncepcja ta zwraca uwagę na same substancje psychoaktywne i ich właściwości.
Przyczyny używania substancji psychoaktywnych:
- „atrakcyjne” właściwości substancji psychoaktywnych: dostarczanie doraźnej przyjemności, redukowanie napięcia, poprawa nastroju, dostarczanie ekscytujących wrażeń zmysłowych, itp.
Przeciwdziałanie:
- uczenie atrakcyjnych sposobów spędzania wolnego czasu, rozwijanie zainteresowań, tworzenie i wspieranie wartościowych grup i organizacji młodzieżowych
Formy pracy:
- angażowanie młodzieży w życie społeczne i polityczne, rówieśnicze programy profilaktyczne, itp.
Model promocji zdrowia
Koncepcja zdrowia jest wszechstronną i najnowszą koncepcją odnoszącą się do problematyki uzależnień. Zdrowie traktuje się jako stan dobrego samopoczucia we wszystkich sferach życia, a nie tylko brak choroby lub inwalidztwa.
Przyczyny używania substancji psychoaktywnych:
Nie wyróżnia się jednej dominującej przyczyny lub grupy przyczyn sięgania po substancje uzależniające. Istotą tej koncepcji jest całościowy charakter. Na utrzymanie zdrowia wpływa bowiem wiele czynników (fizycznych, psychicznych, społecznych, duchowych).
Przeciwdziałanie:
- kształtowanie pozytywnych postaw wobec zdrowia oraz propagowanie zdrowego stylu życia (aktywność fizyczna, zdrowe odżywianie, umiejętność radzenia sobie ze stresem, unikanie szkodliwych nałogów, itp.);
- szeroka edukacja zdrowotna społeczeństwa – kampanie społeczne;
- tworzenia środowiska”przyjaznego” dla zdrowia.
Model edukacji w zakresie umiejętności życiowych
Integruje założenia podejścia psychospołecznego (modelu wpływów społecznych i humanistycznego (modelu edukacji humanistycznej/afektywnej).
Przyczyny używania substancji psychoaktywnych:
- Używanie substancji psychoaktywnych ma złożoną etiologię. Składają się na nią zarówno czynniki indywidualne (osobowościowe), jak i wpływy społeczne oraz ich wzajemna interakcja.
Przeciwdziałanie:
- modyfikowanie wiedzy, postaw, oczekiwań, rozwój umiejętności, które służą lepszemu radzeniu sobie z wpływami społecznymi,
- wzmacnianie ogólnych umiejętności życiowych, zwiększających poczucie kompetencji oraz rozwijających te cechy charakteru, które wiążą się z mniejszym ryzykiem używania tych substancji,
- dostarczanie informacji na temat konsekwencji używania substancji psychoaktywnych, akcentowanie bezpośrednich negatywnych skutków używania tych substancji.
Formy pracy:
- elementy treningowe, ćwiczenia praktyczne
3. Profilaktyka negatywna a profilaktyka pozytywna
Ewolucja działań zapobiegawczych wśród dzieci i młodzieży
2 nurty działań profilaktycznych
Profilaktyka negatywna
Cel: eliminowanie czynników ryzyka i likwidowanie zagrożeń
Instruowanie młodych ludzi, czego im nie wolno robić!
Skupianie się na zakazach i ograniczeniach – zastraszanie.
PYTANIA:
Czy mogą Państwo podać przykłady działań destruktywnych/wpisujących się w nurt profilaktyki negatywnej?
Czy ten sposób uprawiania profilaktyki jest nadal obecny?
Jeśli tak, proszę podać przykłady takich działań.
PROFILAKTYKA NEGATYWNA -PRZYKŁADY:
system kontroli rodzicielskiej w komputerach obsługiwanych przez dzieci/niepełnoletnią młodzież – korzystanie ze strony internetowej za zgodą rodziców - procedury /strony erotyczne, pełne agresji i przemocy, pornografia dziecięca, itp./ ;
szkoła: - procedury - system kontroli obecności narkotyków – testy na obecność narkotyków/psy, policja w szkole, itp.;
likwidowanie, rozbijanie czy eliminowanie przejawów niedostosowania społecznego, np. w przypadku przestępczości wśród małoletnich;
regulacje prawne – ustawy, zakazy, kontrola, sankcje prawne/karne.
Istota działań zapobiegawczych przesuwa się w stronę rozwijania tego, co uodparnia dzieci i młodzież, wzmacnia je i dodaje im sił do skutecznego przeciwstawienia się nowym zagrożeniom.
CZYNNIKI RYZYKA CZYNNIKI CHRONIĄCE
(eliminowanie, usuwanie) (wzmacnianie)
Profilaktyka pozytywna – kierunek w działaniach adresowanych do dzieci i młodzieży, który opiera się na równoważeniu lub redukowaniu siły czynników ryzyka /zagrożeń/ poprzez rozwijanie i wzmacnianie zasobów indywidualnych i środowiskowych (Ostaszewski, 2009).
Na jakie zagrożenia potencjalnie narażona jest młodzież?
W Internecie: pornografia dziecięca, cyber-przemoc, gry komputerowe promujące przemoc;
Uzależnienie od Internetu, hazardu – maszyny do gier;
Kult ciała – bulimia i anoreksja;
Sekty,
Używanie substancji psychoaktywnych,
Stany depresyjne, itp.
PROFILAKTYKA PROFILAKTYKA
NEGATYWNA POZYTYWNA
usuwanie zagrożeń wzmacnianie zasobów
odpornościowych
jednostki
usuwanie czynników równoważenie/redukcja
ryzyka czynników ryzyka
PROFILAKTYKA POZYTYWNA stawia na:
wspieranie pozytywnego rozwoju dzieci i młodzieży,
tworzenie przyjaznego środowiska szkolnego i miejsca zamieszkania,
wspieranie rodziny,
dowartościowywanie dzieci i młodzieży,
angażowanie ich w działania prospołeczne, rozwijanie konstruktywnych zainteresowań, umiejętności i kompetencji, które przydatne będą w sytuacjach zagrożeń.
PYTANIE:
Proszę podać przykłady działań wzmacniających zasoby odpornościowe dzieci i młodzieży – działania z zakresu profilaktyki pozytywnej.
PROFILAKTYKA POZYTYWNA - PRZYKŁADY:
wdrażanie i realizacja w szkołach programów profilaktycznych, np. program „Spójrz Inaczej”; programy i warsztaty pozytywnego rozwoju – rozwój umiejętności życiowych młodzieży;
pobudzanie młodzieży do aktywności własnej – zaangażowanie jej w działalność pozytywną np. artystyczną, sportową, kluby młodzieżowe, itp.;
grupy wsparcia dla młodzieży i jej rodziców, zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci z grup ryzyka;
szkolne działania na rzecz utrzymania pozytywnego klimatu szkoły – szkolenia wychowawców; warsztaty umiejętności wychowawczych dla rodziców.
4. Kierunki profilaktyki pozytywnej
W praktyce ukształtowało się kilka kierunków profilaktyki pozytywnej:
Rozwijanie indywidualnych zasobów (np. umiejętności życiowych)
Rozwijanie kompetencji rodziców i wychowawców (np. Umiejętności wychowawczych rodziców)
Rozwijanie pozarodzinnych źródeł wsparcia (tzw. mentoring)
Tworzenie przyjaznego środowiska społecznego (np. dobry klimat szkoły, kluby młodzieżowe).
Każdy kierunek powiązany jest z aktualną wiedzą na temat znaczących czynników i mechanizmów chroniących
Rozwijanie indywidualnych zasobów Np. umiejętności życiowych młodzieży
Cel: Wzmacnianie indywidualnych zasobów, pomoc w realizacji zadań rozwojowych
Co się wzmacnia?
cechy, umiejętności, przekonania, motywację, wartości, które mogą chronić młodego człowieka przed niepożądanymi zachowaniami
Najczęściej rozwijane umiejętności życiowe to:
konstruktywnego rozwiązywania problemów i konfliktów,
poprawnej komunikacji międzyludzkiej,
podejmowania decyzji,
asertywności,
budowania pozytywnego obrazu samego siebie,
samokontroli,
radzenia sobie ze stresem i lękiem,
korygowania przekonań normatywnych,
klasyfikowania wartości,
stosowania technik relaksacyjnych
Rozwijanie kompetencji rodziców i wychowawców (np. umiejętności wychowawczych rodziców)
Cel: organizacja warsztatów wzmacniających umiejętności wychowawcze rodziców, kompetencje zawodowe wychowawców i nauczycieli
Co się ćwiczy?
Ćwiczenie umiejętności komunikowania uczuć w kontakcie z dzieckiem, stawiania i przestrzegania granic, udzielania wsparcia emocjonalnego dziecku w sytuacjach kryzysowych, wspieranie samodzielności dziecka, nagradzana, dowartościowywania
Przykład: Program „Szkoła dla rodziców i wychowawców”
J. Sakowskiej i Z. Śpiewak
Rozwijanie pozarodzinnych źródeł wsparcia tzw. mentoring
Cel: indywidualna praca mentora z wychowankami w celu zapewnienia im wsparcia w sytuacjach kryzysowych, pomoc w nauce i rozwiązywaniu bieżących problemów życiowych
Mentor – dorosły doradca (mentor) daje życzliwe oparcie w życiu codziennym
swojemu podopiecznemu, stanowi dla niego pozytywny wzór do naśladowania
Tworzenie przyjaznego środowiska społecznego (np. kluby młodzieżowe, dobry klimat szkoły)
Cel: tworzenie przyjaznego dla dzieci i młodzieży środowiska społecznego
Na czym to polega?
Na tworzeniu klubów młodzieżowych, grup, w których młodzież może w przyjaznym otoczeniu rozwijać swoje zainteresowania i umiejętności a także w społecznie akceptowany sposób wyrażać swój bunt młodzieńczy
Tworzenie przyjaznego środowiska społecznego (np. kluby młodzieżowe, dobry klimat szkoły)
Cel: tworzenie pozytywnego/sprzyjającego klimatu szkoły
Na czym to polega?
Na podejmowaniu intencjonalnych działań, których celem jest:
poprawa relacji interpersonalnych i komunikacji między uczniami i nauczycielami oraz rodzicami i nauczycielami,
zwiększenie uczestnictwa uczniów w podejmowaniu ważnych decyzji dotyczących szkoły, udziału rodziców w niej i przeciwdziałania przemocy, itp.
5) Strategia profilaktyczna
Strategia to sposób przygotowania i postępowania o zasadniczym znaczeniu dla realizacji celów
Strategia profilaktyczna to sposób postępowania, który ma na celu redukowanie wpływu czynników ryzyka lub wzmacnianie czynników chroniących
Edukacja normatywna
Udział rodziców
Przekaz informacji
Edukacja rówieśnicza
Przykładowe programy dla liderów młodzieżowych:
NASZE SPOTKANIA (Program psychoprofilaktyczny dla młodzieży zainteresowanej własnym rozwojem i pomaganiem innym ludziom)
PROGRAM RÓWIEŚNICZEGO DORADZTWA (Program budowania rówieśniczego wsparcia przeznaczony dla szkół ponadgimnazjalnych)
ŚNIEŻNA KULA (Program dla wolontariuszy młodzieżowych oraz dorosłych zainteresowanych profilaktyką środowiskową i promowaniem zdrowego stylu życia).
+ SLAJDY 38-49 (wykład 4)
6) Teoria zachowań problemowych R. Jessora
1. Teoria zachowań problemowych R. Jessora – ogólna charakterystyka
Teoria zachowań problemowych R. Jessora jest koncepcją psychospołeczną opisuje charakterystyczną dla dużej grupy młodzieży skłonność do przejawiania zachowań problemowych.
W koncepcji tej wykorzystano elementy pochodzące z socjologicznych teorii kontroli, koncepcji rozwojowych, psychologii osobowości oraz koncepcji poznawczych i behewioralnych (Ostaszewski 2005, ss. 111 – 112).
TZP R. Jessora wyjaśniając rozwój problemowych zachowań specyficznych dla okresu dojrzewania i dorastania wskazuje na wzajemne oddziaływanie czynników takich jak: cechy osobowości jednostki, strukturę środowiska, wzorce socjalizacji i status demograficzny.
W myśl TZP używanie środków psychoaktywnych jest częścią całego zakresu zachowań problemowych, z którymi ma ono wspólne przyczyny (Lowe, Foxcroft 2000, s. 31). Główne założenie TZP odwołuje się do systemu psychospołecznego wpływu, na który składają się: System Osobowości, System Spostrzeganego Otoczenia/Środowiska i System Zachowania, w ramach których kształtuje się tzw. podatność określająca prawdopodobieństwo wystąpienia u jednostki zachowania problemowego (Jessor 1987).
2. Zachowanie problemowe - zachowanie konwencjonalne – definicje pojęć
W TZP zachowanie problemowe definiuje się jako zachowanie, które odstaje od norm społecznych jak i prawnych, czyli jako zachowanie społecznie niepożądane, które ma skłonność do wywoływania pewnej formy reakcji społecznej kontroli (np. społeczne odrzucenie).
W TZP zachowanie konwencjonalne definiuje się jako zachowanie, które jest zgodne z normami społecznymi i prawnymi, czyli jako zachowanie w pełni akceptowane i nagradzane przez społeczeństwo.
3. Główne założenia teorii zachowań problemowych R. Jessora
Według R. Jessora wystąpieniu zachowań problemowych (dewiacyjnych) młodzieży sprzyjają wzajemne interakcje między trzema grupami zmiennych: „wyjściowych i podstawowych”, „społeczno-psychologicznych” i „zachowania społecznego”.
Pierwsza grupa zmiennych obejmuje dwa czynniki: strukturę społeczno-demograficzną, na którą składa się: struktura rodziny: wykształcenie, zawody i przekonania religijne rodziców; oraz socjalizację, na którą składa się: klimat rodziny, ideologia rodziców (tradycje, przekonania, religijność, tolerowanie dewiacji), wpływ rówieśników oraz środki masowej informacji.
Skłonność do zachowań problemowych w przypadku Systemu Osobowości wynika z: niskiej wartości osiągnięć szkolnych, wysokiej wartości niezależności, niskich oczekiwań dotyczących osiągnięć, nasilonego krytycyzmu wobec rzeczywistości społecznej, niskiej samooceny, poczucia alienacji społecznej, poczucia zewnętrznej kontroli, wysokiej tolerancji wobec zachowań dewiacyjnych oraz tendencji do przypisywania zachowaniom patologicznym wartości konstruktywnej.
Na System Postrzeganego Otoczenia składają się struktury bliższe, tj. np. rodzicielska aprobata zachowań dewiacyjnych oraz struktury dalsze, tj. np.: poziom zgodności norm pomiędzy rodzicami i rówieśnikami.
Skłonność do zachowań problemowych w przypadku Systemu Postrzeganego Otoczenia wynika z: niskiej skłonności rodziców do udzielania wsparcia i kontrolowania, słabej kontroli ze strony rówieśników, niskiej zgodności między oczekiwaniami rodziców i rówieśników oraz słabszych wpływów rodziców niż rówieśników, niskiego poziomu dezaprobaty rodziców wobec zachowań dewiacyjnych oraz wysokiej aprobaty rówieśników dla angażowania się w zachowania dewiacyjne.
Na System Zachowania składa się struktura zachowań aspołecznych (niepożądanych z punktu widzenia norm i interesów społecznych) oraz struktura zachowań konwencjonalnych, czyli zachowań w pełni akceptowanych i nagradzanych przez społeczeństwo.
Każdy z trzech wyżej wspomnianych systemów jest utworzony przez strukturę wzajemnie ze sobą powiązanych elementów, które w rezultacie dają większe lub mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania problemowego.
4. Pojęciowa struktura TZP R. Jessora
+ SLAJD 4 (wykład 8)
5. Zadania rozwojowe zachowań problemowych w okresie dojrzewania wg R. Jessora
„Zachowania problemowe mogą być pod pewnymi warunkami rozpatrywane jako jeden z aspektów psychologicznego rozwoju młodzieży” (K. Ostaszewski 2003, s. 97).
R. Jessor przypisuje zachowaniom problemowym następujące znaczenia:
mogą być instrumentem osiągania zablokowanych celów i realizacji ważnych zadań rozwojowych (autonomii, niezależności od rodziców, dojrzałości);
mogą być symbolicznym wyrazem niechęci wobec tradycyjnych (konwencjonalnych) norm i wartości;
mogą być swego rodzaju mechanizmem radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych.
7) Metoda interwencji profilaktycznej w szkole - charakterystyka procedury
1. Opis metody interwencji profilaktycznej w szkole
Metoda interwencji profilaktycznej swoim charakterem nawiązuje do interwencji kryzysowej, która jest jedną z form pomocy psychologicznej. Przy czym zakres pomocy oferowanej przez szkołę jest węższy w stosunku do działań interwencyjnych prowadzonych przez psychologów.
Rola szkoły polega przede wszystkim na udzieleniu wsparcia rodzicom i uczniom w radzeniu sobie z problemem używania substancji psychoaktywnych.
Zadaniem osób prowadzących interwencję jest podjęcie określonych działań, których celem jest:
-dostarczenie odpowiednich informacji i zaproponowanie konkretnego sposobu rozwiązywania problemu;
-wyrażenie braku akceptacji dla łamania przez ucznia zasady szkolnej dotyczącej nie używania substancji psychoaktywnych
2. Elementy metody interwencji profilaktycznej w szkole
Metoda interwencji profilaktycznej składa się z następujących elementów:
(1) diagnozy, która jest podstawą do zaplanowania adekwatnych działań wobec ucznia, który sięga po
substancje psychoaktywne;
Celem diagnozy jest zorientowanie się w sytuacji ucznia oraz ocena skali problemów związanych z używaniem przez niego substancji psychoaktywnych.
(2) ustrukturalizowanej porady, której celem jest przekazanie informacji o konsekwencjach używania
danej substancji psychoaktywnej oraz o własnych obawach związanych z zachowaniem ucznia, a także jasne wyrażenie oczekiwania zmiany jego zachowania;
Porada powinna zawierać następujące elementy:
jasne i konkretne określenie problemu,
wyrażenie troski i zaniepokojenia o ucznia,
przekazanie uczniowi spostrzeżeń na temat zmian, jakie zaszły w jego funkcjonowaniu na skutek używania substancji psychoaktywnych,
przekazanie rzeczowych informacji na temat zagrożeń dla zdrowia i bezpieczeństwa,
przekazanie jednoznacznego komunikatu o zakazie używania substancji psychoaktywnych i konsekwencjach nieprzestrzegania tego zakazu,
poinformowanie ucznia o konieczności nawiązania kontaktu z rodzicami.
(3) motywowania do zmiany zachowania, głównie przez egzekwowanie podpisanego przez ucznia kontraktu. Kontrakt jest opracowany przez rodziców i osobę prowadzącą interwencję;
Kontrakt powinien zawierać następujące elementy:
ustalenie dotyczące zasad zachowania ucznia w szkole i w domu,
konsekwencje ponoszone przez ucznia w przypadku nieprzestrzegania tych zasad,
zobowiązanie ucznia do powstrzymywania się od używania substancji psychoaktywnych i przestrzegania ustalonych zasad,
zgodę na poniesienie konsekwencji w przypadku złamania warunków umowy,
określenie zasad „odzyskiwania przywilejów”, które zostały odebrane w wyniku nieprzestrzegania zasady dotyczącej zakazu używania substancji psychoaktywnych.
(4) monitorowania i wzmacniania korzystnych zmian w zachowaniu ucznia.
Monitorowanie i wzmacnianie korzystnych zmian w zachowaniu ucznia wymaga:
obserwacji ucznia w szkole i w domu,
wymiany informacji pomiędzy nauczycielem a rodzicami,
nagradzania korzystnych zmian w zachowaniu (np. poprzez stopniowe odzyskiwanie utraconych przywilejów).
3. Zasady skutecznego zastosowania metody interwencji profilaktycznej w szkole
Aby szkolna interwencja przyniosła oczekiwane efekty, muszą być spełnione następujące warunki:
Pracownicy szkoły podejmujący działania interwencyjne muszą posiadać określone umiejętności i wiedzę (np. jak rozpoznawać sygnały świadczące o sięganiu po substancje psychoaktywne, jak rozmawiać w sytuacjach konfliktowych, itp.;)
Szkolne działania interwencyjne muszą być prowadzone we współpracy z rodzicami
Procedura interwencji powinna być jednym z elementów szkolnego systemu działań wychowawczych lub profilaktycznych (a nie rozwiązaniem doraźnym).
Skuteczne zastosowanie metody interwencji profilaktycznej wymaga:
kierowania działań do uczniów, którzy okazjonalnie sięgają po alkohol, papierosy, marihuanę lub sporadycznie łamią inne zasady szkolne;
prowadzenia indywidualnych rozmów z uczniami, rodzicami oraz wspólnej, podczas której negocjowane są treści kontraktu;
opracowania kontaktu w formie pisemnej i w miarę możliwości zawarcie w nim szczegółowych ustaleń, których realizacja stwarza korzystne warunki do osiągnięcia zamierzonego celu;
monitorowanie realizacji postanowień zamieszczonych w kontrakcie oraz aktywne wspieranie rodziców i uczniów w ich przestrzeganiu;
nawiązania współpracy z placówkami zewnętrznymi w celu udzielania bardziej kompleksowej pomocy.
4. Ocena przydatności i funkcjonowania metody interwencji profilaktycznej w szkole
Badania prowadzone nad skutecznością tej procedury pokazują, iż prowadzenie interwencji profilaktycznej wymaga od przedstawicieli szkół wielu umiejętności.
Podstawowe z nich to: nawiązywanie i utrzymywanie kontaktu z osobami, które są pod wpływem stresu, jasne wyrażanie celu podejmowanych działań, przekazywanie odpowiednich informacji na temat używania substancji psychoaktywnych, posługiwanie się wiedzą na temat sygnałów ostrzegawczych, umiejętność radzenia sobie z różnymi zachowaniami problemowymi uczniów, np. z przemocą.
8) Trendy w zażywaniu substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną
Przedstawione powyżej wyniki badań wykazują tendencję spadkową picia alkoholu przez młodzież. Są to zmiany korzystne, świadczące prawdopodobnie o niższym odsetku młodych osób uzależnionych od tej używki. Sytuacja na polskiej scenie używania alkoholu przez młodzież szkolną, w porównaniu do poprzednich lat, wykazuje sytuację stabilizacyjną lub nawet nieznaczne spadki w zakresie wybranych wskaźników monitorowania tego zjawiska. Niepokojące jednak wyniki obserwuje się w zakresie analizy tych wskaźników ze względu na płeć badanej młodzieży. U nastoletnich chłopców nie widać znaczących zmian w zażywaniu alkoholu i można tę sytuację uznać za dość ustabilizowaną. Zupełnie inaczej jest jednak u dziewcząt. W ciągu ostatnich kilku lat znacząco „dogoniły” one chłopców w częstotliwości spożywania alkoholu i w dalszym ciągu wykazują tendencję wzrostową (Malczewski i Frączek, 2008).
Próby interpretacji trendów
Obserwując trendy w zakresie używania substancji psychoaktywnych badacze podejmują się próby ich wyjaśnienia. A. Borucka i K. Okulicz-Kozaryn (2008) analizując różnice w dynamice zmian związanych z piciem alkoholu przez dziewczęta i chłopców sformułowały cztery hipotezy wyjaśniające. Każda z nich swoje źródła znajduje w wynikach badań prowadzonych w Polsce i za granicą, oraz w wynikach badań mokotowskich poszerzonych o zagadnienia związane ze zdrowiem psychicznym nastolatków. Hipotezy te prezentują różne możliwe wyjaśnienia odmiennej dynamiki picia alkoholu i używaniu innych substancji psychoaktywnych przez dziewczęta i chłopców.
Pierwsza hipoteza ma związek z odmiennymi przyczynami sięgania po substancje psychoaktywne przez chłopców i dziewczęta.
Autorki podają, iż zgodnie z wynikami niektórych badan, dziewczęta piją alkohol oraz sięgają po inne substancje psychoaktywne głównie po to, by poradzić sobie z problemami natury emocjonalnej na przykład z tj: niesatysfakcjonujące relacje z innymi, przeżywanie negatywnych emocji (łęku, smutku), które mogą być również związane z zaburzeniami odżywiania. U chłopców powody używania substancji psychoaktywnych związane są przede wszystkim z potrzebą utrzymania i pielęgnowania kontaktów z rówieśnikami, szukania silniejszych doznań oraz zwalczania nudy. Autorki twierdzą że hipoteza ta w jakimś stopniu znajduje uzasadnienie w wynikach badań warszawskich 15-nastolatków z 2004 roku /również w badaniach mokotowskich z 2008 roku/, które potwierdzają, że dziewczęta częściej niż chłopcy doświadczały problemów ze zdrowiem psychicznym, objawów depresji i nasilonego poziomu stresu. Autorki sformułowały założenie, że być może jest to spowodowane tym, że dziewczęta gorzej niż chłopcy radzą sobie z obecną szybko zmieniającą się rzeczywistością.
Druga hipoteza wyjaśnień takiego stanu rzeczy poszukuje w analizie sposobów spędzania czasu wolnego przez młodzież.
Zakłada się w niej, że dziewczęta i chłopcy w różny sposób spędzają swój czas wolny. W uzasadnieniu Autorki nawiązują do wyników badań mokotowskich z 2004 roku, które dotyczą sposobów spędzania wolnego czasu przez nastolatków. Stwierdzono w nich, że liczniejsza grupa dziewcząt (42%) niż chłopców (35%) spędzała regularnie 2 godziny dziennie poza domem. Jednocześnie więcej chłopców niż dziewcząt grało codziennie w gry komputerowe i zajmowało się swoim hobby. W ten sposób swój wolny czas spędzał co trzeci nastolatek i co dwudziesta nastolatka. Na tej podstawie sformułowały one założenie, że różnice dotyczące picia alkoholu przez dziewczęta i chłopców mogą być związane z odmiennymi sposobami spędzania przez nich czasu wolnego. Spędzanie czasu wolnego przez dziewczęta poza domem może sprzyjać piciu przez nie alkoholu, natomiast granie na komputerze lub zajmowanie się swoim hobby prawdopodobnie ogranicza bezpośrednie kontakty chłopców z rówieśnikami i tym samym zmniejsza ilość okazji do picia alkoholu. Ta hipoteza znajduje swoje potwierdzenie w tej części wyników badań mokotowskich, które stwierdzają, że zachowania ryzykowne (picie alkoholu, palenie papierosów, używanie narkotyków) częściej występują u tych 15-nastolatków, którzy spędzają dużo czasu wolnego poza domem.,
Trzecia hipoteza wskazuje na uwarunkowania związane z wcześniejszym dojrzewaniem płciowym dziewcząt.
Niektórzy badacze analizując trendy wzrostowe w zakresie picia alkoholu przez dziewczęta upatrują przyczyn tego zjawiska w obniżaniu się wieku, w którym u dziewcząt występuje pierwsza menstruacja. Wcześniejsze osiąganie dojrzałości płciowej przez dziewczęta sprzyja nawiązywaniu kontaktów ze starszymi chłopcami, co z kolei wiąże się z większym ryzykiem sięgania przez nie po substancje psychoaktywne.
W czwartej hipotezie Autorki zakładają, że trendy wzrostowe w zakresie picia alkoholu przez dziewczęta wiązać się mogą ze zmianami obserwowanymi w strukturze rodzin.
U podstaw tego założenia leży fakt, iż w naszym kraju na przestrzeni lat 80. i 90. miały miejsce poważne zmiany gospodarcze, polityczne i społeczne. Być może wpłynęły one na zmiany w strukturze rodziny, a ściślej mówiąc na podział władzy i obowiązków między matką a ojcem. W ostatnich latach coraz więcej kobiet zajmuje bardziej widoczną pozycję w życiu zawodowym i społecznym. W związku z tym, można przypuszczać, że znaczna grupa dziewcząt zaczęła się wychowywać w domach, w których matki mają podobną pozycję zawodową jak ojcowie, a czasem nawet wyższą. Ta zmiana "układu sił" w rodzinie, polegająca między innymi na mniejszym angażowaniu się matek w wychowanie dzieci, może być przyczyną niewystarczającej kontroli rodziców nad córkami, które do niedawna podlegały jej w większym stopniu niż synowie. Wymykanie się spod kontroli rodzicielskiej sprzyja zachowywaniu się w sposób ryzykowny. Autorki w uzasadnieniu przytaczają wyniki innych badań przeprowadzonych w Polsce wśród ludzi dorosłych (Wojtyniak i wsp., 2005; za: Borucka i Okulicz-Kozaryn, 2008), z których wynika, że kobiety posiadające wyższe wykształcenie, a więc te, które mają teoretycznie większą szansę na awans zawodowy, piją więcej alkoholu niż kobiety mające niższe wykształcenie. Poziom picia wykształconych kobiet jest zbliżony do poziomu picia alkoholu przez mężczyzn z wyższym wykształceniem. Na tej podstawie Autorki przypuszczają, że warszawskie 15-latki /badana próba w badaniach mokotowskich/, które w większości pochodzą z rodzin, w których matka posiada wyższe wykształcenie, w jakimś stopniu, powielają zachowania swoich matek związane z piciem alkoholu.
Autorki podkreślają, że sformułowane przez Nie hipotezy na pewno nie wyczerpują wszystkich możliwości analizowanego zagadnienia. Ich zdaniem założyć trzeba to, że zaobserwowane w badaniach różnice w piciu alkoholu przez warszawskich 15-latków są efektem działania wielu czynników i procesów zachodzących we współczesnym społeczeństwie, którym warto się dalej przyglądać .
Próbę interpretacji trendów spadkowych i stabilizacyjnych w zakresie używania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną poczynił K. Ostaszewski (2007).
Sformułował on cztery hipotezy służące interpretacji trendów w zakresie stosowania środków psychoaktywnych wśród polskiej młodzieży. Jest to hipoteza: pesymistyczna, optymistyczna, neutralna i zaskakująca.
Hipoteza pesymistyczna zakłada, że wyniki badań są niezgodne z rzeczywistością, co spowodowane może być nadużywaniem techniki ankiety przez władze oświatowe w badaniach młodzieży, jak również brakiem konsekwencji w przestrzeganiu zasady anonimowości tych badań oraz zaostrzeniem przepisów wobec osób używających substancji psychoaktywnych na terenie szkoły. Efektem tego jest zatajanie prawdy przez młodzież w obawie przed konsekwencjami ze strony rodziców7 i szkoły. Z tych właśnie powodów zmniejszyła się wiarygodność badań z ostatnich lat dokonanych za pomocą ankiety, których przedmiotem są zachowania niezgodne z prawem lub regulaminem szkolnym.
Hipoteza optymistyczna sugeruje, że zahamowanie trendu wzrostowego w stosowaniu substancji psychoaktywnych jest skutkiem odroczonego efektu licznych działań profilaktycznych, których podejmują się szkoły jak również władze na szczeblu samorządowym i centralnym oraz instytucje pozarządowe. Zdaniem specjalistów, działania profilaktycznie pomimo, iż zostały zainicjowane w latach 90-tych, zadziałały dopiero teraz, czyli z opóźnieniem. Do działań wpływających na poprawę sytuacji możemy zaliczyć m.in. rozwijanie kompetencji nauczycieli i wychowawców pracujących z dziećmi i młodzieżą, stworzenie systemu finansowania programów profilaktycznych, wspieranie organizacji pozarządowych, podnoszenie świadomości i wrażliwości społecznej poprzez kampanie medialne i zmiany przepisów.^5
Hipoteza neutralna zmiany w zakresie używania substancji psychoaktywnych uzasadnia natomiast splotem zjawisk społecznych, obyczajowych i tendencji cywilizacyjnych o zasięgu globalnym, na które nasz wpływ jest niewielki lub wręcz zerowy^)
Hipoteza zaskakująca, zakłada, że znaczący wpływ na sytuację społeczną badanej młodzieży jak również ograniczenie jej kontaktów z substancjami psychoaktywnymi miały zmiany jakie zaszły w systemie szkolnictwa, m.in. wprowadzenie gimnazjów. Czynnikami, które miały by mieć tutaj znaczący wpływ na zmiany i ograniczenie rozpowszechnienia substancji psychoaktywnych jest odsunięcie w czasie przejścia do liceum co sprawia, że uczniowie nie musieli się adoptować do nowej szkoły, oraz zmiana statusu z ucznia pierwszej klasy na najstarszego ucznia w szkole.)
9) Program profilaktyczny i jego kluczowe elementy
1. Kluczowe elementy programu profilaktycznego
Dorobek badawczy ostatnich kilkunastu lat przyczynił się do rozwoju i uporządkowania wiedzy na temat, tzw. kluczowych elementów programu profilaktycznego.
Zdaniem wielu autorów, jest to kombinacja kilku lub kilkunastu elementów, które mają decydujące znaczenie dla skuteczności oddziaływań profilaktycznych.
Zdaniem K. Ostaszewskiego kluczowymi elementami programu profilaktycznego są:
1. Podstawy empiryczne i teoretyczne
Każdy program profilaktyczny powinien mieć precyzyjne teoretyczne uzasadnienie. Konstruując program wykorzystać powinno się zatem:
- twierdzenia uznanych psychospołecznych teorii wyjaśniających ludzkie zachowania;
- wiedzę o predyktorach używania substancji psychoaktywnych w okresie rozwojowym i sposobach ich modyfikowania (wiedza o czynnikach ryzyka);
- wiedzę o czynnikach chroniących i sposobach ich wzmacniania;
- wiedzę z psychologii rozwojowej o specyficznych potrzebach rozwojowych odbiorców programu.
2. Treść programu oparta powinna być na sprawdzonych strategiach
Badania dowodzą, że najbardziej efektywne w szkolnej profilaktyce uzależnień są programy, w których wykorzystuje się strategie: budowania odporności na negatywne wpływy społeczne, elementy edukacji normatywnej oraz treningu umiejętności życiowych.
Dobre rezultaty daje również łączenie tych trzech strategii i tworzenie bardziej wszechstronnych programów.
Powtarzającymi elementami ich treści są między innymi:
(1) przekazywanie rzetelnych informacji o bezpośrednich psychospołecznych konsekwencjach używania substancji psychoaktywnych;
(2) uczenie umiejętności rozpoznawania i radzenia sobie z niepożądanymi wpływami środowiska (reklamy, mediów, rówieśników);
(3) wzmacnianie norm przeciwnych używaniu substancji psychoaktywnych, w tym korygowanie błędnych przekonań o rozmiarach używania substancji psychoaktywnych;
(4) wzmacnianie ogólnych umiejętności życiowych, w tym asertywności, umiejętności efektywnego porozumiewania się, radzenia sobie z lękiem, podejmowania decyzji.
3. Interaktywne metody i odpowiednia intensywność zajęć
Od nowoczesnych strategii wykorzystywanych w szkolnych programach profilaktycznych wymaga się stosowania interaktywnych metod oddziaływań.
Tradycyjne metody edukacji oparte są na wymianie i utrwalaniu informacji w kontaktach nauczyciel-uczeń nie spełniają swojej funkcji, gdyż w grę wchodzi wzmacnianie i uczenie nowych umiejętności, aktywne rozpoznawanie i przeciwstawianie się wpływom rówieśniczym oraz kształtowanie norm przeciwnych używaniu substancji psychoaktywnych.
Oprócz metodyki istotną rolę odgrywa właściwa intensywność oddziaływań.
Badania prowadzone nad efektywnością programów profilaktycznych dowodzą, iż program powinien zawierać przynajmniej 10-15 standardowych zajęć w pierwszym roku i po około 5 zajęć uzupełniających w kolejnych dwóch latach.
4. Działania szkolno-środowiskowe
Bardzo dobre efekty przynosi łączenie edukacji profilaktycznej prowadzonej w szkole, z aktywnym zaangażowaniem rodziców, liderów młodzieżowych i działaniami realizowanymi w całej społeczności lokalnej.
Dobrze zaplanowane programy szkolno-środowiskowe mają większą szansę na skuteczność dzięki temu, że „aktywizują” indywidualne i społeczne mechanizmy pożądanych zmian. Tego typu działania dają też szansę na łączne stosowanie dwóch uzupełniających się strategii profilaktycznych: strategii edukacyjnej zmierzającej do ograniczenia popytu i strategii, której celem jest ograniczenie młodzieży dostępu do substancji psychoaktywnych.
5. Przygotowanie i motywacja realizatorów
Dobre przygotowanie realizatorów programów profilaktycznych i zapewnienie im systemu wsparcia jest jednym z warunków sukcesu.
W przypadku programów szkolnych realizatorami są najczęściej nauczyciele, którzy nie zawsze są przygotowani do prowadzenia zajęć profilaktycznych z zastosowaniem interaktywnych metod oddziaływań, udziałem rodziców, liderów młodzieżowych i wykorzystaniem zajęć pozalekcyjnych. Jakość realizacji programu zależy w dużym stopniu od kompetencji nauczycieli. Władze szkoły i nauczyciele powinni brać udział w podejmowaniu decyzji o wyborze programu profilaktycznego, po dokonaniu rozpoznania w zakresie lokalnych potrzeb i zagrożeń.
Prowadzenie zajęć przez nauczycieli bez odpowiedniego przygotowania i motywacji wiąże się z niepowodzeniami w realizacji i utratą szans na pożądane efekty.
6. Potrzeby grup mniejszościowych, dzieci i młodzieży z grup zwiększonego ryzyka
Programy szkolne mają charakter uniwersalny, to znaczy, że są przygotowywane z myślą o generalnej populacji dzieci i młodzieży uczącej się w szkołach.
Występowanie różnic środowiskowych, kulturowych, religijnych, a także lokalnie zróżnicowanych zagrożeń i potrzeb w zakresie przedmiotu działań profilaktycznych stanowi poważne wyzwanie dla strategii profilaktycznych nastawionych na ogólną populację. Stąd szczególnie ważne jest przewidywanie w programach rozwiązań (procedur) uwzględniających specyficzne potrzeby grup mniejszościowych lub na przykład dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. Istotne jest również wprowadzenie tej problematyki do szkoleń realizatorów.
7. Ewaluacja i monitorowanie
Poprawne przygotowanie programu profilaktycznego wymaga zbadania jego skuteczności. W tym celu powinno się zastosować schemat badawczy „pretest-posttest”, grupy kontrolnej i behawioralnych wskaźników skuteczności.
Ponadto przy wdrażaniu programu do praktyki szkolnej zastosować się powinno jakościowe metody ewaluacji programu oraz monitorowanie procesu jego realizacji, np. cena stopnia jego wykonania, trudności, jakie wystąpiły, modyfikacji, itd.
2. Rekomendowane programy profilaktyczne
W latach 80. dysponowaliśmy zaledwie kilkoma krótkimi projektami adresowanymi do dzieci i młodzieży, które przeznaczone były do realizacji w klasach szkolnych.
Programy te koncentrowały się głównie na problemach związanych z piciem alkoholu. Współczesne programy, zgodnie ze wskazaniami profilaktyki naukowej, rzadziej koncentrują się na jednym środku odurzającym (tylko na alkoholu lub tylko na narkotykach), a częściej zajmują się różnymi uzależnieniami. Ukazują również mechanizmy powstawania innych zachowań ryzykownych, które współwystępują z piciem alkoholu czy używaniem narkotyków (np. agresja i przemoc, przestępczość, przedwczesna aktywność seksualna).
Ponieważ za efektywny w odniesieniu do dzieci i młodzieży uznaje się psychologiczno-społeczny model profilaktyki, większość programów oprócz dostarczania rzetelnej wiedzy kładzie nacisk na wyuczenie najważniejszych umiejętności psychologicznych i społecznych: umiejętność radzenia sobie ze stresem, nawiązywania dobrych kontaktów z ludźmi, rozwiązywania konfliktów, rozpoznawania nacisków wewnętrznych i zewnętrznych i przeciwstawiania się im, umiejętność podejmowania decyzji, szukania wsparcia, udzielania pomocy innym itp.
Stopniowo pojawiały się również projekty przeznaczone dla grup liderów młodzieżowych, w tym tzw. "programy rówieśnicze", oraz dla dorosłych.
Poparte empirycznie przekonanie, że profilaktykę należy rozpoczynać od edukowania dorosłych, od budowania właściwego środowiska wychowawczego, zaowocowało wieloma projektami adresowanymi do najbardziej znaczących dorosłych z otoczenia dziecka - rodziców i nauczycieli.
Do niektórych programów wbudowano zajęcia warsztatowe dla rodziców, które są realizowane równolegle z zajęciami dla dzieci.
Powstały też dłuższe programy edukacyjne, jak treningi umiejętności wychowawczych dla rodziców i nauczycieli.
Ostatnio coraz mocniej podkreśla się konieczność integracji poszczególnych programów z kontekstem społecznym, dostosowania ich zarówno do problemów środowiska jak i budowania sieci wsparcia w środowisku lokalnym. Powstają więc wielowymiarowe i wielokierunkowe projekty dla miasteczek, miast, a nawet gmin, które można określić jako programy profilaktyki globalnej.
Przeglądu 34 profesjonalnych rekomendowanych programów profilaktycznych dokonała J. Szymańska (2002).
Programy te klasyfikuje się do różnych kategorii:
Programy do realizacji w klasach szkolnych
Programy dla dużych grup
Programy dla grup zwiększonego ryzyka
Programy dla liderów młodzieżowych
Programy dla nauczycieli i rodziców
Programy uliczne
Programy Profilaktyki Globalnej
15 programów przeznaczonych jest do realizacji w klasach szkolnych;
2 programy umożliwiają prowadzenie oddziaływań w dużych grupach młodzieży;
4 programy adresowane do grup zwiększonego ryzyka;
5 programów adresowanych jest do liderów młodzieżowych;
6 programów adresowanych jest do dorosłych – rodziców i nauczycieli;
Ostatni program - to szeroki, wielowymiarowy projekt adresowany dla społeczności lokalnej. Zawiera on działania adresowane do różnych grup młodzieży i dorosłych. Obejmuje on również program uliczny, który można włączyć do lokalnego programu środowiskowego.
Programy te skonstruowano w oparciu o współczesną wiedzę dotyczącą czynników ryzyka, czynników chroniących i sprawdzonych modeli oddziaływań profilaktycznych.
Mają one wbudowane procedury ewaluacyjne pozwalające oceniać ich efektywność.
Część programów powstała w ośrodkach uniwersyteckich, instytutach lub instytucjach zajmujących się profesjonalnie profilaktyką. Inne zaś zostały wypracowane we wspólnotach abstynenckich i ruchach trzeźwościowych. Część z nich to adaptacje projektów zagranicznych, część – oryginalne polskie opracowania.
PROGRAMY DO REALIZACJI W KLASACH SZKOLNYCH:
NIE PAL PRZY MNIE PROSZĘ (Program edukacji antytytoniowej dla uczniów z klas I - III szkoły podstawowej)
TRZECI ELEMENTARZ, CZYLI PROGRAM SIEDMIU KROKÓW (Program profilaktyki uzależnień, z elementami treningu umiejętności życiowych, dla uczniów w wieku 12-17 lat)
JAK ŻYĆ Z LUDŹMI (Program rozwijania umiejętności społecznych, z elementami profilaktyki uzależnień, dla gimnazjum)
DZIĘKUJĘ NIE (Program rozwijania umiejętności życiowych i profilaktyki uzależnień dla uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej, gimnazjum oraz szkół ponadpodstawowych)
ZANIM SPRÓBUJESZ (Program profilaktyki uzależnień i rozwijania umiejętności życiowych zawierający wersje dla wszystkich etapów edukacji)
SPÓJRZ INACZEJ (Program wspieranie rozwoju osobowości ucznia i jego zdolności przystosowania się społecznego zawierający wersje dla różnych etapów edukacji).
SPÓJRZ INACZEJ NA AGRESJĘ (Rozwinięcie i uzupełnienie programu "Spójrz inaczej" o problematykę agresji i przemocy. Przeznaczony dla klas VI i gimnazjum).
PROGRAM DOMOWYCH DETEKTYWÓW (Program profilaktyki alkoholowej dla uczniów z klas IV i V szkoły podstawowej i ich rodziców)
TAK CZY NIE (Program profilaktyki uzależnień dla gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych)
DEBATA (Program profilaktyki alkoholowej dla klas VI i gimnazjum)
SPOTKANIA (Program profilaktyki uzależnień, przestępczości i innych zagrożeń społecznych dla uczniów ze szkół podstawowych i gimnazjum)
TRZY KOŁA (Projekt wychowawczo-profilaktyczny dla szkół podstawowych i gimnazjów przywiązujący dużą wagę do więzi społecznych w szkole i współpracy z rodzicami uczniów oraz do twórczego wkładu nauczycieli)
MYŚLĘ – NIE, MÓWIĘ -NIE (Program profilaktyczno-psychoedukacyjny rozwijania zdolności podejmowania dojrzałych decyzji gimnazjalistów)
MAGICZNE KRYSZTAŁY (Program wczesnej profilaktyki przemocy i uzależnienia od mediów przeznaczony dla uczniów w wieku 6-12 lat)
CUKIERKI (Program wczesnej profilaktyki uzależnień, przemocy i rozwijania umiejętności życiowych uczniów przeznaczony dla klas I-III szkół podstawowych oraz starszych grup przedszkolnych)
FANTASTYCZNE MOŻLIWOŚCI (Program opóźniania inicjacji alkoholowej oraz zmniejszania spożycia alkoholu wśród nastolatków, którzy rozpoczęli już picie)
PROGRAMY DLA DUŻYCH GRUP:
NOE (Program profilaktyki alkoholowej dla gimnazjum i starszej młodzieży)
ARCHIPELAG SKARBÓW (Program profilaktyki zintegrowanej dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych).
PROGRAMY DLA GRUP ZWIĘKSZONEGO RYZYKA:
ODCZUWAJ, UFAJ, MÓW (Program dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, szczególnie z rodzin z problemem alkoholowym)
KOREKTA (Program profilaktyki alkoholowej dla młodzieży i młodych dorosłych często pijących alkohol. Rozbudowana i pogłębiona wersja programu "Debata„)
TRENING ZASTĘPOWANIA AGRESJI (ART) (Program profilaktyczny mający na celu zmianę agresywnych i przemocowych zachowań dzieci, młodzieży i dorosłych na zachowania pożądane i społecznie akceptowane).
SZKOLNA INTERWENCJA PROFILAKTYCZNA – o metodzie (Program przygotowujący szkoły i nauczycieli do podejmowania działań wobec uczniów sięgających na terenie szkoły po substancje psychoaktywne).
PROGRAMY DLA LIDERÓW MŁODZIEŻOWYCH:
PODAJ DŁOŃ (Program dla nieprofesjonalistów zainteresowanych udzielaniem pomocy innym ludziom (młodzież, nauczyciele)
NASZE SPOTKANIA (Program psychoprofilaktyczny dla młodzieży zainteresowanej własnym rozwojem i pomaganiem innym ludziom)
PROGRAM RÓWIEŚNICZEGO DORADZTWA (Program budowania rówieśniczego wsparcia przeznaczony dla szkół ponadgimnazjalnych)
PROGRAM AKTYWIZACJI SAMORZĄDÓW UCZNIOWSKICH (Program edukacji młodzieży pełniącej różnorodne funkcje w samorządach szkolnych oraz ich dorosłych opiekunów. Przeznaczony dla szkół ponadgimnazjalnych)
ŚNIEŻNA KULA (Program dla wolontariuszy młodzieżowych oraz dorosłych zainteresowanych profilaktyką środowiskową i promowaniem zdrowego stylu życia).
PROGRAMY DLA DOROSŁYCH (NAUCZYCIELI I RODZICÓW):
PROGRAM AKTYWIZACJI PROFESJONALNEJ NAUCZYCIELI-WYCHOWAWCÓW (Program samorozwoju, a zwłaszcza rozwijania kompetencji wychowawczych, dla nauczycieli)
SZKOŁA ANIMATORÓW PROFILAKTYKI (Program szkoleniowy dla realizatorów środowiskowych programów profilaktycznych, osób pracujących z młodzieżą w różnego typu placówkach oświatowo-wychowawczych)
PRZYGOTOWANIE DO PROFILAKTYKI DOMOWEJ (Program pracy z rodzicami, których dzieci uczestniczą w profilaktycznych programach edukacyjnych. Przeznaczony dla nauczycieli)
SZKOŁA DLA RODZICÓW I WYCHOWAWCÓW (Program wzmacniania więzi między dziećmi i znaczącymi dla nich osobami dorosłymi, przeznaczony dla rodziców i nauczycieli)
JAK RADZIĆ SOBIE Z TRUDNYMI ZACHOWANIAMI U DZIECI (Program rozwijania umiejętności właściwego reagowania na typowe trudne zachowania występujące u młodszych dzieci. Przeznaczony dla rodziców).
PROGRAM ULICZNY:
KONTAKT-BUS (Informacyjny program dla młodzieży, dotyczący zagrożeń społecznych oraz alternatywnej oferty zdrowego stylu życia, realizowany na ulicach, osiedlach czy w dyskotekach)
PROGRAM PROFILAKTYKI GLOBALNEJ:
ZANIM NIE JEST ZA PÓŹNO (Program profilaktyki uzależnień dla środowiska lokalnego (miasta, gminy).
TRZECI ELEMENTARZ, CZYLI PROGRAM SIEDMIU KROKÓW
10) Prezentacja wybranych programów szkolnych
NOE
Autor: dr Krzysztof Wojcieszek
Adresaci: gimnazjaliści i starsza młodzież
Cel: Program profilaktyki alkoholowej.
Stanowi propozycję zupełnie odmienną od wyżej opisanych. Ma charakter głębokiej interwencji w środowisko (np. szkołę), silnie angażującej emocjonalnie uczniów.
Program ma przede wszystkim na celu zmianę norm środowiskowych związanych z piciem alkoholu.
Składa się z dwóch kilkugodzinnych spotkań z młodzieżą.
Część I realizowana jest w trakcie trwającego około 4 godzin mityngu z dużą liczbą uczestników (ok. 300). Scenariusz spotkania zawiera psychodramy, rzeźby, krótkie prelekcje, loterię, burzę mózgów, filmy oraz świadectwa trzeźwego alkoholika i osób współuzależnionych. Mityng prowadzi specjalnie dobrany i wyszkolony 4-osobowy zespół. Po zakończeniu spotkania realizatorzy pozostają przez pewien czas do dyspozycji uczestników szukających informacji lub pomocy. Spotkanie jest poprzedzone badaniami ankietowymi prowadzonymi we wszystkich klasach uczestniczących w programie. Wyniki badań i wnioski są prezentowane nauczycielom na specjalnym zebraniu rady pedagogicznej po mityngu. Wieczorem przewidziane jest podobne spotkanie dla rodziców.
Część II może być realizowana podczas dużego mityngu lub w mniejszych grupach. Celem drugiego spotkania jest przepracowanie relacji młodzieży z jej rodzicami (głównie granic stawianych przez dorosłych). Temat spotkania "Ja i moje dziecko za 25 lat" umożliwia młodzieży obejrzenie swoich zachowań oczami rodziców.
Uczestnicy programu poszukujący pomocy (np. dzieci z rodzin alkoholowych) są włączeni do grup wsparcia lub grup terapeutycznych. Równocześnie organizuje się spotkania dla liderów młodzieżowych zainteresowanych promowaniem abstynencji.
Program "Noe" zalecany jest jako wstęp do innych długofalowych działań profilaktycznych. Wytworzona w czasie mityngu zmiana klimatu wokół picia sprzyja i ułatwia wprowadzenie któregoś z opisanych wyżej programów edukacyjnych.
Informacji o programie udziela Stowarzyszenie „Noe”
01–485 Warszawa
ul. Secemińska 17/27
tel. komórkowy 0 602–350–138
TRZECI ELEMENTARZ, CZYLI PROGRAM SIEDMIU KROKÓWAutorzy: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych
Adresaci: uczniowie w wieku 12-17 lat (od VI klasy szkoły podstawowej do II klasy szkół ponadgimnazjalnych)
Cele: dostarczenie wiedzy o środkach psychoaktywnych, niebezpieczeństwach związanych z ich używaniem i możliwości unikania tych zagrożeń oraz wytrenowanie kilku ważnych umiejętności życiowych: (odmawiania, satysfakcjonującej zabawy bez sięgania po środki uzależniające, konstruktywnych zachowań w kontaktach z ludźmi)
Realizatorzy: przeszkoleni nauczyciele
Jest to uzupełniona i poprawiona wersja znanego programu "Drugi Elementarz ...".
W skład programu wchodzi cykl 8 zajęć dla młodzieży i 3 spotkania warsztatowe dla rodziców (program dla rodziców , "Przygotowanie do Profilaktyki Domowej", opisuję osobno).
Pierwsze spotkanie dla młodzieży pt. "Start" wypełnia projekcja jednego z dwóch filmów, "Ucieczka w niewolę" lub "Alkohol kradnie wolność". Kolejne zajęcia warsztatowe poświęcone są omawianiu siedmiu kroków:
Krok pierwszy "Poszukiwanie szczęścia",
Krok drugi "Chemiczna pułapka",
Krok trzeci "Używanie i nadużywanie"<
Krok czwarty "Uzależnienie jest śmiertelną chorobą",
Krok piąty "Alkohol i nasze uczucia",
Krok szósty "Sztuka odmawiania",
Krok siódmy "Zdrowe i dobre życie".
Program ma charakter kaskadowy. Przygotowani instruktorzy dobierają i szkolą grupę bezpośrednich realizatorów (psychologów, pedagogów, nauczycieli), którzy prowadzą zajęcia z uczniami i ich rodzicami.
Pomoce: podręcznik, książki, komiksy, kasety wideo itp.
PROGRAM DOMOWYCH DETEKTYWÓW, czyli „Jaś i Małgosia na tropie”
Autorzy: Adaptacja amerykańskiego programu profilaktyki alkoholowej realizowanego w ramach "Project Northland".
Autorami polskiej wersji są: Krzysztof Bobrowski, Anna Borucka, Katarzyna Okulicz-Kozaryn, Krzysztof Ostaszewski, Agnieszka Pisarska, Janina Starzyńska z Pracowni Profilaktyki Młodzieżowej PRO-M Instytutu Psychiatrii i Neurologii.
Adresaci: uczniowie IV i V klas szkoły podstawowej i ich rodzice.
Cele: Celem programu jest opóźnianie wieku inicjacji alkoholowej oraz zmniejszanie spożycia alkoholu u tych nastolatków, którzy mieli już kontakt z alkoholem. Celem pośrednim jest ułatwianie współpracy między wychowawcami a rodzicami dla podejmowania skuteczniejszej ochrony dzieci przed różnymi zagrożeniami.
Realizatorzy: nauczyciele, rodzice
Program jest realizowany w szkole pod kierunkiem nauczyciela oraz w domu wraz z rodzicami.
Realizatorami programu są wychowawcy klas, którzy przeszli 8-godzinne szkolenie. Funkcję koordynatora pełni przeszkolony pedagog szkolny.
W programie porusza się następujące tematy:
- prawdy i mity na temat alkoholu;
- wpływ środków masowego przekazu na temat przekonań dotyczących alkoholu;
- rodzaje presji rówieśniczej i sposoby radzenia sobie z naciskam;
- powody, dla których młodzi ludzie sięgają po alkohol oraz konsekwencje picia w młodym wieku.
Główne elementy programu to:
1. Spotkanie informacyjne dla rodziców.
2. Wybór i szkolenie liderów młodzieżowych.
3. Osiem godzin lekcyjnych zajęć prowadzonych w klasie.
4. Praca drużyn domowych detektywów (rodziców wraz z dziećmi) równolegle z zajęciami w klasie przez 4 pierwsze tygodnie trwania programu.
5. "Wieczór Jasia i Małgosi" - popołudniowe spotkanie na zakończenie programu z udziałem dzieci, rodziców i zaproszonych gości.
Wyposażenie stanowi pakiet materiałów, na który składają się:
- podręcznik nauczyciela zawierający m. in. scenariusze zajęć;
- podręcznik lidera;
- cztery zeszyty przeznaczone do wspólnej pracy dzieci z rodzicami w domu;
- Materiały mogą zakupić osoby, które przeszły szkolenie dla realizatorów;.
Pracownia PRO-M przyjmuje wyłącznie grupowe zgłoszenia na szkolenie (12-15 wychowawców + pedagog szkolny).
Zgłoszenia przyjmuje:
Zakład Psychologii i Pracowania Zdrowia Psychicznego, Instytut Psychiatrii i Neurologii
Al. Sobieskiego 9
02-957 Warszawa
tel: (0-22) 45-82-630 lub 45-82-887 w godz. 9.00-14.00
DEBATA
Autor: Krzysztof Wojcieszek
Adresaci: Uczniowie VI klasy szkoły podstawowej i klasy I-II gimnazjum.
Realizatorzy: przeszkoleni nauczyciele
Zajęcia realizuje lider, np. przeszkolony nauczyciel.
Cel: Zmiana pozytywnych oczekiwań dzieci i młodzieży związanych z piciem alkoholu i używaniem narkotyków, a także rozbijanie błędnych przekonań normatywnych i mitów dotyczących odurzania się.
Program ma formę intensywnej kierowanej dyskusji, w trakcie której prowadzi się bilans korzyści i strat związanych z używaniem alkoholu i narkotyków.
Wstępem do właściwej debaty jest krótka ankieta, której wyniki wykorzystywane są w ostatniej części zajęć. Porusza także problem wpływu mediów i reklamy na decyzje młodych ludzi.
Zajęcia mogą być realizowane podczas trzech odrębnych 1-godzinnych spotkań lub w trakcie jednego 3-godzinnego spotkania (co jest korzystniejsze). Kończy je ankieta ewaluacyjna.
Informacje na temat programu można uzyskać w Stowarzyszeniu "Noe"
01-485 Warszawa
ul. Secemińska 17/27
tel. komórkowy 0-602-350-138
KOREKTA
Autor: Interwencyjny program profilaktyki alkoholowej autorstwa dr Krzysztofa Wojcieszka.
Adresaci: młodzież i młodzi dorośli często pijący alkohol.
Program ten jest rozbudowaną i pogłębioną wersją programu "Debata".
Program przeznaczony jest do pracy z młodymi dorosłymi (np. żołnierzami służby zasadniczej), a także z młodzieżą ze szkół ponadgimnazjalnych, z ośrodków wychowawczych i resocjalizacyjnych, jeżeli diagnoza wskazuje na znaczne rozpowszechnienie picia alkoholu wśród uczniów, częste przypadki nadużywania oraz destrukcyjne normy grupowe dotyczące używania alkoholu.
Cele programu:
- wyuczenie świadomego ograniczania ilości spożywanego alkoholu przez samego konsumenta;
- osłabienie tendencji do podejmowania ryzykownych zachowań alkoholowych generowanych przez grupę;
- identyfikacja problemu alkoholowego u niektórych uczestników;
- lepsze zrozumienie alkoholowych zachowań otoczenia społecznego;
- wzmocnienie abstynentów alkoholowych.
Program realizowany w czasie jednego 4-godzinnego spotkania warsztatowego zawiera następujące części:
1. Lista korzyści i strat związanych z piciem alkoholu.
2. Pytanie krytyczne.
3. Dyskusja na temat ryzyka związanego z piciem.
4. Ankieta AUDIT.
5. Nauka rozsądnego picia.
Realizatorzy: Specjalnie przeszkolone osoby.
Program wyposażony jest w podręcznik dla prowadzących.