Dydaktyka ogólna nauka o nauczaniu i uczeniu się, czyli o systemie poprawnie uzasadnionych twierdzeń i hipotez dotyczących procesu, zależności i prawidłowości nauczania-uczenia się oraz sposobów kształtowania tego procesu przez człowieka. Realizuje ona swoje cele ze względu na przedmioty i szczeble pracy szkolnej. Termin dydaktyka pochodzi z języka greckiego, w którym didaktikos znaczy pouczający, a didasko - uczę. Po raz pierwszy użyto jej w 1613 roku w Niemczech przez Krzysztofa Helwiga i Joachima Junga. Jako nauka dydaktyka dostarcza wiedzy o stanie rzeczy istniejącym w obrębie przedmiotu jej badań, analizuje zależności warunkujące przebieg i wyniki nauczania-uczenia się oraz formułuje na tej podstawie odpowiednie prawidłowości oraz wskazuje metody, formy organizacyjne i środki pomocne w wywołaniu zamierzonych zmian u uczniów. Spełnia ona zarówno funkcję teoretyczną, głównie o charakterze diagnostycznym i prognostycznym, oraz praktyczną - instrumentalną. W tym rozumieniu jest jedną z nauk pedagogicznych. Nauki humanistyczne -> nauki pedagogiczne -> teoria kształcenia(dydaktyka) -> dydaktyki szczegółowe.

Powiązania:

- z psychologią – jak się uczyć, myślenie zdolności;

- z socjologią – relacje w grupie społ.

- z filozofią – jako podstawą wszystkich nauk;

- z aksjologią – teoria wartości;

- z ekonomią – koszty szkoły.

Kształcenie = nauczanie i uczenie się.

SYSTEMY DYDAKTYCZNE

1. Proces nauczania > proces uczenia się (sys. tradycyjny)

2. Proces nauczania < proces uczenia się (sys. związany z nurtem nowego wychowania)

3. Proces nauczania = uczenie się (sys. współczesny – od poł. XXw. do dziś)

System – 1.zbiór jednostek tworzących jakąś całość organizacyjną służący jednemu celowi, układ (np. sys. heliocentryczny, górski); 2. Uporządkowany zbiór twierdzeń, poglądów tworzących jakąś teorię (np. pozytywistyczny); 3. Zasady organizacji czegoś, ogół przepisów, reguł obowiązujących, stosowanych w jakiejś dziedzinie.

System dydaktyczny – całokształt zasad organizacyjnych oraz treść, metody i środki nauczania – uczenia się, tworzące spójną wewn. Strukturę i podporządkowaną realizacji społecznie akceptowanych celów kształcenia.

Dydaktyka Herbertowska – system tradycyjny, Jan Fryderyk Herbart (1778-1841), przedstawiciele: J. Sturm, J.A. Komeński, J.H. Pestalozzi, A. Bell, J. Lancaster; podsystem reprezentatywny: herbartyzm; trwały prawie do końca XIXw.

KOMEŃSKI(1592-1670) – ojciec dydaktyki. Napisał „Wielka dydaktyka przedstawiająca uniwersalną sztukę nauczania wszystkich wszystkiego”- Didaktika magma(1652). Większość życia spędził w Polsce. Czech ur. na Morawach. Człowiek duchowny. Związany z wiarą chrześcijańską, ale z prostentantyzmem – bracia czescy. Zaangażowany politycznie w ruchy rewolucyjne. W obawie przed konsekwencjami uciekł do Polski (Leszno Wlkp.) Osoba chętnie widziana w wielu krajach – Szwecji, Holandii, Anglii – organizował edukację.

Cztery 6-letnie szczeble nauczania i wych. Młodego człowieka wg Komeńskiego:

-szkoła macierzyńska (do 6l)

- szkoła jęz. Ojczystego (6-12l)- szkoła elementarna, dla wszystkich, wszyscy powinni ją skończyć (do dziś)

- szk. Jęz. Łacińskiego (12-18l)

- akademia (do 24l).

HERBARTYZM – cel: ukształtowanie silnych moralnie charakterów. Drogi i środki: rygor,nakazy,karność,wdrażanie do porządku,zatrudnianie dzieci,kary cielesne z umiarem. Stopnie formalne wg Herbarta(Prusy, Niemcy)- jasność, kojarzenie, system, metoda, ukształtowanie moralnych sił, stabilność w poglądach i zachowaniu. Wg Reina: przygotowanie, podanie, powiązanie, zebranie, zastosowanie.

SYSTEM NOWEGO WYCHOWANIA- orędownik – John Dewey. System: Nowe wychowanie; Podsystem: progresywizm; Przedstawiciele: G.Kerschensteiner, H. Gauding. Oparta na opozycji wobec szkoły herbertowskiej. Hasła szkoły progresywnej: ”Szkoły dla życia i przez życie”, „Autentyczna praca i wszechstronny twórczy wysiłek”, „szkoła na miarę dziecka”, „szkoła nowa, aktywna, uspołeczniająca”. Teoria ta powstała, bo wiek XX powinien być wiekiem dziecka. Teoria herbartowska dla nauczyciela, dziecko było wtedy traktowane przedmiotowo. Trzeba zająć się nie nauczaniem a uczeniem się. Uczeń sam decydował co go interesuje, jak miał przebiegać proces dydaktyczny. Dewey – proces uczenia się to proces badawczy. Teoria poznania jak badacz, naukowiec.

Stopnie formalne to etapy procesu uczenia się. Dydaktyka Deweyowska jako teoretyczna podstawa szkoły progresywistycznej – stworzył koncepcje szkoły laboratoryjnej, wg której poznanie i wiedza to narzędzia stosowane przez człowieka w celu pokazywania trudności i rozwiązywania problemów. Stopnie formalne wg Deweya: doprowadzenie do odczucia trudności, - sformułowanie problemu, - wysunięcie hipotezy, - weryfikacja logiczna, empiryczna hipotez, - działanie zgodne z obrana hipotezą. Hipoteza – przypuszczenie, kiedy rozwiązujemy problem zakładamy hipotezę a pożniej ją weryfikujemy – spr. Założenia szkoły Deweya : - uwzględnienie zainteresowań dziecka, - rozwijanie uczuć i woli, uczenie myślenia i działania, - wdrażanie do współdziałania i zespołowych form wysiłku, - indywidualizowanie treści i tempa nauki, - wdrażanie do dostrzegania formowania i rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych (teoria+praktyka), - przygotowanie uczniów do aktywnego uczestnictwa w życiu społ., - szkoła miejscem swobodnej, twórczej pracy. Zalety progresywizmu: -Trafna analiza i krytyka systemu tradycyjnego (szczególnie werbalizm- słowne przekazy widomości; bierność uczniów, autokratyzm nauczyciela, pamięciowego uczenia się) – rozwijanie samodzielności uczniów; uczenie się przez odkrycia; interdyscyplinarność, nauka współpracy w zespołach. Wady progresywizmu: Przesadna rola (zainteresowań uczniów nad jego planowanym wysiłkiem; swobody nad dyscypliną; potrzeb taktycznych nad strategicznymi; doświadczeń indywidualnych nad społecznymi; inicjatywy ucznia nad rolą nauczyciela). – pomniejszenie teorii w nauczaniu kosztem pracy produkcyjnej.

SYSTEM WSPÓŁCZESNY – teoretyczna podstawa szkoły obecnej: 1. dydaktyka współczesna przezwycięża jednostronność w nauczaniu (teorii bądź praktyki) 2. Od pierwszych dni w szkole kształtuje się u dzieci myślenie abstrakcyjne w oparciu o konkret. 3. Organizacje zabawy i nauki jako odejście od rygoryzmu (Herbart) i spontanicznie (Dewey). 4. Nie przekazywanie gotowej wiedzy, ale rozwinięty system samokształcenia. 5. Dobór treści uwzględnia zarówno potrzeby indywidualne jak i społeczne. 6. Nie ma ścisłego podziału na przedmiot w pierwszych klasach (Herbart) i „całościowe nauczanie” w szkole średniej (Dewey).

PROCES KSZTAŁCENIA Nie ma edukacji, kształcenia bez wychowania. Kształcenie = nauczanie + uczenie się. Szkolenie – odnosi się do przekazywania nauczania pewnych praktycznych umiejętności, np. kursy. Nabycie prostych rzeczy – nie rozwija umysłu.

Nauczanie – jest organizowaniem uczenia się i kierowanie uczeniem się uczniów. Jest to planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami, polegająca na wywołaniu i utrwaleniu zmian w ich wiedzy, dyspozycjach, postępowaniu, i całej osobowości, pod wpływem uczenia się opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i własnej działalności praktycznej. N.Jest determinowane przez: - środki, cele, osobowość nauczyciela, stosowanie metod i technik nauczania, zasób wiedzy wyjściowej uczniów, materialno-techniczne wyposażenie szkoły. –Nauczanie zarówno występuje okazjonalnie i przypadkowo; jest działalnością intencjonalną tzn,że intencją nauczyciela jest wywołanie uczenia się jako czynności podmiotowej samych uczniów; - jest procesem niezwykle złożonym i zazwyczaj długim (od 10 do 12 lat – obowiązek szkolny) – Na nic to uczenie jeśli nie wywoła uczenia się.

Uczenie się – jest to proces zamierzonego nabywania przez uczącego się określonych wiad., umiejętności i nawyków dokonujących się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości. Jest to proces psychologiczny, odbywa się w mózgu. Cechy: planowość, aktywność osoby uczącej się, systematyczność, ukierunkowanie na wynik.

Kształcenie – proces kształcenia wyznacza kierunek zarówno udzielaniu wiadomości i umiejętności, jak i ćwiczeniu umysłu. Kształcenie jest zawsze procesem planowym, systematycznym i zamierzonym. Jest to ogół czynności i procesów umożliwiających ludziom poznanie przyrody, społeczeństwa, kultury, a zarazem uczestnictwo w ich przekształcaniu jak również możliwie wszechstronny rozwój własnej sprawności fizycznej i umysłowej, zainteresowań i zdolności. Proces – cos trwa w danym czasie –ma swój początek i koniec. Proces ten zapewnia 2 rodzaje wykształcenia: 1. Zawodowe (przekazywanie uczniowi określonego zasobu wiedzy z danej specjalności) 2. Ogólne.

Strategie kształcenia: 1. A- asocjacyjna uczenie się przez przyswajanie; 2. P – problemowa – uczenie się przez okrywanie(Dewey) 3. E – emocjonalna – przez przeżywanie (eksponowanie i przezywanie wartości). 4. O – operacyjna – u. przez działanie(nauczanie praktyczne).

Podstawowe ogniwa procesu dydaktycznego: 1. Uświadamianie celu i rozbudzenie dodatniej motywacji (wprowadz.); 2. Zapoznanie z nowym materiałem; 3. Uogólnienie nowego materiału (pojęcie). 4. Wiązanie teorii z praktyką; 5. Kształtowanie umiejętności i nawyków. 6. Utrwalenie i zapamiętanie przyswojonej wiedzy i umiejętności; 7. Kontrola i ocena wyników nauczania.

Cele kształcenia: 1. Cele ogólne – główny cel – wszechstronny rozwój osobowości ucznia. Osobowość to osiągnięty przez jednostkę ludzką poziom dojrzałości w poznawaniu, rozumieniu i wartościowaniu stosunków panujących w przyrodzie, społeczeństwie, i kulturze oraz w twórczym przekształcaniu tych stosunków. 2. Cele społeczne - wyrażają się w tym, że szkoła realizuje zbiory celów społecznych i jednostkowych; postęp społ i naukowo techniczny stawia społ. Przed nowymi zadaniami, wymaga solidnego przygotowania, co sprawia, że wykształcenie ogólne i oparte na nim wykształcenie zawodowe stało się niezbędne dla rozwoju kraju. Każde społ. Określa jakiego chce mieć obywatela a szkoła to realizuje. 3. Cele jednostkowe – wyrażają się w dostrzeganiu indywidualizmu ucznia czyli podmiotowości, dobro i szczęście jednostki, kształtowanie takich kwalifikacji, jakie najbardziej odpowiadają jego zdolnościom, tak aby w pełni mógł uczestniczyć w zyciu społ-kult kraju czy w pracy zawodowej. Cele społeczne(ogólne, ogólno państwowe)->cele instytucjonalne(szkoły,uczelnie)->cele indywidualne.

Cele kształcenia ogólnego: główny: zapewnienie każdemu uczniowi pełnego rozwoju intelektualnego. Podrzędne: 1) zaznajomienie uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy o świecie; 2) rozwijanie zdolności i zainteresowania uczniów (krytycznego myślenia, uwagi, pamięci, wyobraźni i fantazji); 3) Kształtowanie u dzieci i młodzieży naukowego poglądu na świat; 4) Wdrażanie uczniów do samokształcenia; 5) Zaznajamianie uczniów z naukowymi podstawami produkcji i organizacji pracy.

Taksonomia celów edukacyjnych - Taksonomia (systematyzacja) c. kształcenia wzorowana na przyrodoznawstwie i zmierzająca do ścisłego, kompletnego i rozłącznego ujęcia. Poszczególne pozycje taksonomiczne są mierzalne (Czesław Kupisiewicz „Dydaktyka ogólna”) Jest narzędziem pomagającym klasyfikować rzeczy i ukazywać relacje między nimi. Bloom stworzył schemat usystematyzowanej klasyfikacji celów nauczania. Taksonomia Blooma dzieli się na 3 dziedziny: poznawczą, emocjonalną, psychomotoryczną. W procesie nabywania wiedzy taksonomia Blooma wyodrębnia 6 poziomów (głównych kategorii sfery poznawczej), na których dokonują się odrębne procesy poznawcze: wiedza, zrozumienie, zastosowanie, analiza, synteza, ocena. Poziomy celów: I –wiadomości, II – umiejętności. Operacjonalizacja – polega na ukonkretnieniu. Cel, który się realizuje powinien być bardzo konkretny.

Koncepcje doboru treści kształcenia: I Tradycyjne: 1.Materializm dydaktyczny (encyklopedyzm) – teoria której głównym celem było przekazanie jak największej ilości wiadomości z różnych dziedzin. 2.Formalizm dydaktyczny – przerost formy nad treścią. 3. Utylitaryzm dydaktyczny – przy doborze treści kształcenia koncentrowano się na zajęciach konstrukcyjnych będących rekonstrukcją społecznych doświadczeń ludzkości(treści bezpośrednio użyteczne) II Współczesne : 1. Egzemplaryzm najistotniejszą rolę w nauce i wychowaniu odgrywa przykład, z naciskiem na przykład dawany przez nauczyciela. 2. Materializm funkcjonalny - Twórcą tej teorii był Wincenty Okoń, który jako główny cel kształcenia obrał aktywne poznawanie rzeczywistości oraz wdrażanie uczniów do jej przekształcania. Poznanie miało służyć usprawnianiu i udoskonalaniu działalności służącej jako sposób poznawania rzeczywistości. Według tej teorii, dobór treści powinien się opierać na światopoglądzie, ideach przewodnich oraz wszechstronnej działalności o charakterze społecznym, przyrodniczym, technicznym i kulturowym. 3. Koncepcja problemowo-kompleksowa Twórcą tej teorii był Bogdan Suchodolski, który podstawowy cel obrał ułatwienie poznania rzeczywistości przez uczniów poprzez naukę poszczególnych przedmiotów w sposób kompleksowy a nie odrębny. Przedmiotem owej działalności poznawczej miały być problemy, jakich rozwiązanie wymagało korzystania z wiedzy pochodzącej z różnych dziedzin . 4. Przedmiotowa 5. Szerokich pól treściowych. 6. Zakresów czynności, funkcji życiowych 7. Koncepcja nauczania aktywizującego. 8. Tzw. „rdzeni treściowych.

Metoda kształcenia : Metoda – systematycznie stosowany sposób prowadzenia do założonego wyniku. Na dany sposób postępowania skł. się czynności myślowe i praktyczne odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności. Metoda nauczania – systematyczny sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiągnięcia celów kształcenia. Stosowanie metod: systematycznie, świadomie, ktoś inny osiągnie podobny wynik, planowy, powtarzalny. Nie każdy sposób może być metodą, każda metoda jest sposobem. Sposób – układ pewnych czynności, który wykonujemy i prowadzi do celów itp. Metoda kształcenia – jest to wypróbowany i systematycznie stosowany układ czynności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów. O wartości metody kształcenia decyduje charakter czynności nauczyciela i uczniów oraz środków dydaktycznych. Klasyfikacje: 3 kategorie nauczania: a) metody słowne –najstarsza historyczna grupa metod, w których dominującym sposobem nauczania było przekazywanie przez nauczycieli gotowych wiadomości za pomocą pisania i mówienia. – metody erotematyczne (erytema-pytania) tj. pytające; obejmowały metodę: -katechetyczną (stosowanie pytań i dawanie gotowych odp) i neurystyczną (poszukującą)stosowanie pytań zmusza go do samodzielnego poszukiwania odp. – metody akromatyczne – podające (akroma – wykład, opis opowiadanie); b) metody poglądowe – czerpanie widomości nie ze słów i książek ale przez poznanie rzeczy samych ( z ziemi, nieba, z dębów, buków –J.A. Komeński). Rola nauczyciela – gromadzenie materiału empirycznego i zaciekawieniu nim uczniów, zorganizowaniu obserwacji np. –metody laboratoryjne, - pokazy wzbogacone prz4ez zastosowanie technicznych środków dydaktycznych; c) metody praktyczne – organizowane działanie działalności praktycznej uczniów mającej umożliwić im zdobycie wiedzy i sprawności (Dewey). Metody nauczania: - metody przekazywania nowych wiadomości; - metody utrwalenia wiedzy; - metody kontroli i oceny. 4 grupy metod nauczania wg Okonia: 1. Metoda asymilacji wiedzy (podające); 2. Samodzielnego dochodzenia do wiedzy (problemowe), 3. Waloryzacyjne; 4. Praktyczne. Pogadanka – rozmowa nauczyciela z uczniem. Jest skuteczna gdy przypomina żywą codzienną rozmowę, w której nauczyciel wprowadza uczniów w świat poznania (metoda pytająca). Dyskusja wymiana zdań pomiędzy nauczycielem a uczniem, zdanie podbija poglądy własne i innych (siła argumentu, a nie argument siły). Wykład – polega na bezpośrednim przekazywaniu jakiemuś audorytorium. 2 typy wykładów: - konwencjonalny- treść jest bezpośrednio przekazywana przez nauczyciela do zapamiętania postaci; - kontrowersyjny – przeplatanie fragmentów mówionych wykładu z wypowiedziami słuchaczy lub wykonywaniem przez nich zadań teoretycznych czy praktycznych; -problemowy. Praca z książką – daje uczniom możliwość utrwalania i pogłębienia wiedzy zdobytej na lekcjach: sposoby: -uczenie z podręcznika, - sporządzanie notatek, -posługiwanie się lekturami uzupełniającymi.