LITERATURA wg SJP całokształt twórczości piśmienniczej danego narodu, epoki lub całej ludzkości, piśmiennictwo; w węższym znaczeniu: twórczość artystyczna obejmująca poezję, dramat i prozę; literatura piękna". Literatura to także twórczość przekazywana ustnie, np. podania i legendy, które stanowią zaczątek polskiej literatury były opowiadane i w ten sposób przechodziły z pokolenia na pokolenie. Ma nieprzypadkowo sformułowaną fabułę.

TEORIA LITERATURY – nauka o koncepcjach wyjaśniających czym jest literatura. nauka o literaturze zajmująca się badaniem dzieł literackich, twórczości pisarzy, przebiegu procesuhistorycznoliterackiego oraz odbioru tekstów literackich. Inna nazwa- literaturoznawstwo

WYZNACZNIKI DELIMITACJI TEKSTU

1. Pojawianie się na początku i końcu tekstu wyrażeń czy zdań służących nawiązaniu lub rozwiązaniu kontaktu językowego;

   • na początku – funkcja fatyczna; zwroty do adresata, apostrofy, powitania, prośby o uwagę;

   • na końcu wypowiedzi – podziękowania za odbiór, pożegnania, zwroty zapowiadające koniec wypowiedzi.

2. Występowanie w początkowych i końcowych fragmentach testu wypowiedzeń metatekstowych odnoszących się do całego tekstu (tekst o sobie samym, np. we wstępie zapowiedź o czym będzie mowa, czasem komentarz na temat kompozycji, komentarz treści, określenie gatunku)

   1. Istnienie ramy metatekstowej (np. zacznę od…, na początku

METODA – zost opracowana i jest wykorzystywana wielokrotnie; wie do jakiego celu zmierza. to sposób, z góry ustalone działanie prowadzące do osiągnięcia celu. Metoda- świadomie stosowany sposób postępowania mający prowadzić do osiągnięcia zamierzonego celu

METODOLOGIA -nauka o metodach badań naukowych stosowanych w danej dziedzinie wiedzy i o sposobach przeprowadzania analiz oraz oceniania wartości poznawczej poszczególnych dyscyplin naukowych.

FEMINIZM

Feminizm– metodologia badań literackich stworzona w w l. 70. XX wieku, związana z tzw. drugą falą feminizmu, stawiająca sobie za cel badanie literatury uwzględniające kobiece doświadczenie i sposób opisywania świata, poszukiwanie kobiecej obecności w tekstach literackich oraz stworzenie nowego języka opisu literatury, uwzględniającego kobiecy punkt widzenia. Krytyka feministyczna wykorzystuje w swoich badaniach teorie strukturalizmu, dekonstrukcjonizmu, psychoanalizy i badań kulturowych.

każda z jego wybitniejszych przedstawicielek tworzy własną postawę teoretyczną. Uporządkowaniem myśli feministycznej zajęła się po raz pierwszy Elaine Showalter w artykule Krytyka feministyczna na rozdrożu opublikowanym w 1981 r.

Arachnologia – metaforyczna idea procesu twórczego i styl krytyki feministycznej. Metafora tkania pajęczej sieci i kobiety-pisarki jako pajęczycy podkreślać miała silny związek pisarek z tkanymi przez nie tekstami, a także naznaczenie ich własną cielesnością. Zwraca się uwagę na właściwe twórczości kobiecej zacieranie ustanowionego przez mężczyzn dystansu między życiem codziennym i twórczym. Arachnologia- Styl krytyki feministycznej, odwołujący się polemicznie do idei hyfologii Rolanda Barthes'a (tekst jest Tkaniną, w której teksturze rozpada się i ginie autor) oraz do mitu o Arachne, przeciwstawionego mitowi o Ariadne. Pomysłodawczynią tego nurtu była Nancy K. Miller. Według Miller specyfika kobiecego pisarstwa opiera się na założeniu, że pisząca kobieta, podobnie jak Arachne, pozostawia w tworzonym przez siebie dziele wyraźne ślady swojego autorstwa, jest silnie obecna w tekście jako podmiotowość twórcza. Idea pisarki–pająka podkreśla również silny związek ciała z kobiecą twórczością, a także połączenie sfery twórczości ze sferą domowo–rodzinną

Ginokrytyka – odmiana krytyki feministycznej świadomie rezygnująca z rewizjonizmu na rzecz afirmatywnego badania specyficznych właściwości kobiecego pisarstwa, analizowania kobiecej tradycji pisarskiej i doświadczeń kobiecych.

Ginokrytyka- Nurt krytyki feministycznej, powstały w drugiej połowie tzw. drugiej fali feminizmu, rezygnujący z rewizjonizmu i jakiejkolwiek zależności od męskiej perspektywy i skupiający się na afirmatywnych badaniach kobiecego pisarstwa i kobiecych tradycji literackich. Jego celem była próba odkrycia specyfiki tworzonej przez kobiety literatury – czy kobiecość takich tekstów należy do ich właściwości wewnętrznych (a jeśli tak, to jakich) czy też jest tworzona w ramach odbioru, analizy tekstu. Termin ginokrytyka został wprowadzony przez Elaine Showalter.

• FEMINIZM KŁADŁ NACISK NA ROZRÓŻNIENIE PŁCI:

  1. BIOLOGICZNEJ (SEX);

  2. SPOŁECZNO – KULTUROWEJ (GENDER);

• Nasze miejsce w społeczeństwie nie powinno wynikać z naszej płci biologicznej;

• Utarte stereotypy kulturowe i obowiązujące role społeczne zostały ukształtowane przez literaturę;

  • Dlatego w II fali feminizmu, badaczki zajęły się ponownym odczytaniem najważniejszych tekstów kultury, które stanowiły kannon kultury, i które ukształtowały obowiązujące role społeczne. Ponowne odczytanie miało być interpretacją z perspektywy kobiety.

PSYCHOANALIZA

(od gr. "psyche", "dusza" i "analiza") – została zapoczątkowana na przełomie XIX i XX wieku przez wiedeńskiego lek Z Freuda. Psychoanaliza jest metodą poznania i leczenia człowieka, teorią psychoapatologii i teorią pozwalającą wyjaśnić różne zjawiska społeczne i kulturowe. W tym pierwszym klinicznym znaczeniu psychoanaliza odkrywa i bada nieświadome konflikty wewnętrzne, motywacje i znaczenie objawów. Dąży do modyfikacji systemu mechanizmów obronnych oraz integracji różnych części psychiki. Psychoanaliza zainspirowała rozwój innych szkół terapii, a sama współcześnie funkcjonuje jako dziedzina złożona z wielu nurtów myślenia.

ŚWIADOMOŚĆ, PRZEDŚWIADOMOŚĆ, NIEŚWIADOMOŚĆ Na podstawie doświadczeń, jakie dane mu było poczynić z pacjentami, Freud opracował topograficzny podział psyche ludzkiej, wyodrębniając:

• świadomość: treści świadome mogą dowolnie stanowić przedmiot uwagi, mogą tez być dowolnie z niej usuwane;

• przedświadomość: gromadzą się tutaj te treści psychiczne, które nie są momentalnie dostępne świadomości, można je jednak odkryć dzięki poszukiwaniu na zasadzie badania kontekstu i związków łączących inne, znane już świadomości treści, mogą się one też pojawić na zasadzie kojarzenia;

• nieświadomość: zgromadzone są tutaj te treści psychiczne, których nie można sobie uświadomić bezpośrednio, mimo podejmowanych w tym celu prób; aby treści nieświadome mogły znaleźć się w polu uwagi świadomości, indywiduum musi się odwołać do pomocy pewnych metod, znanych na przykład terapii psychoanalitycznej (np. analizy marzeń sennych, badania swobodnych skojarzeń) czy wywodzących się z hipnozy; nieświadomość stanowi system składający się przede wszystkim z treści wypartych.

Te trzy dziedziny życia psychicznego Freud powiązał z modelem trzech funkcji czy instancji, wyodrębniając:

• Id – nieświadomość- dziedzinę naturalnych popędów i instynktów; instynkty odziedziczone po zwierzętach

• Ego świadomość – nasza świadomość samego siebie. instancję zwróconą przede wszystkim w kierunku świadomości, odzwierciedlającą treści dane świadomemu postrzeganiu. Możemy je kontrolować.

• "Superego" nadświadomość – instancję obejmującą ideały i normy moralne. presja, której doświadczamy przez kulturę. Normy, zasady przez nią wpojone. Wewn.sumienie.

3 FAZY PSYCHOANALIZY: seksualność, zwrócenie uwagi na poszuk pragnień, lęk przed innymi właściwościami; faza selfu- samego siebie, interpretując nasze skojarzenia idą w kierunku naszych dośw.

Człowiek musi ograniczać swoje instynkty przez kulturę. 3 wyjścia:

Ulec instynktowi Wyprzeć się instynktów (konflikt id i superego) Przenieść popęd na inny obiekt.

Metoda badania tekstu liter. (met Bad psychoanalizy-cofanie się do daw kultur prymityw- totemizm)

1. Faza ID – dominacja nieświadomości – LIBIDO

Kompleks Edypa, tłumienie popędu.

• Drobiazgowość analizy

• Nie należy unikać kontekstu autobiograficznego – autor jest w tekście obecny

• Wszystko ma znaczenie dobór słów, znaków

1. Faza EGO

Tekst literacki to wyraz lęku człowieka. Człowiek pisze, tworzy, bo towarzyszy mu lęk. Jest tutaj analizowany tekst – język też ma znaczenie

1. Faza SELF-u – samego siebie

Analizowanie swojej psychiki poprzez cudzy tekst. Nasz sposób czytania, rozumienia tekstu mówi dużo o nas.

KRYTYKA PSYCHOANALIZY

JUNG wyróżni popęd twórczy

1. Freud miesza dwie dyscypliny – psychologię i sztukę.

2. Freud nie bada tekstu, a psychikę autora – nic to nie wnosi do analizy.

3. Nieścisłości: skoro pisarz, kiedy staje się chory psychicznie zaczyna pisać, to dlaczego niektórzy chorzy nie piszą?

4. Tekst traktuje jako obraz biografii autora – nie uwzględnia kontekstu historycznego.

5. Jung zarzucał Freudowi niedelikatność, wścibskość psychoanalizy, która ma polegać na odsłanianiu kłopotliwych prawd w zyciu ludzkim, prawd, które powinny zostać ukryty.

6. Psychoanaliza odsłania kłopotliwe prawdy o życiu człowieka – takie, które powinny być ukryte.

Jung –Fundamentem jego teorii jest pojęcie archetypu – dziedziczone wzorce zachowań.

Archetyp: - uniwersalny prawzór, powinien występować u wszystkich ludzi, niezależnie od kultury, jest wspólny

Symbol: - zmienia się w zależności od realiów kulturowych, znak ikoniczny.

Freud – Id; Jung - Superego

Krytycy psychoanalizy jako teorii naukowej twierdzą, że nie da się jej zweryfikować doświadczalnie, więc nie można jej zaliczyć do nauki, a jedynie do literatury, pseudonauki lub paranauki. Ponadto wielu autorów uważa, że Freud w wielu miejscach fałszował swoje obserwacje aby potwierdzały teorię, a w niektórych miejscach ocierał się o numerologię (np. przy interpretacji marzeń sennych).

Wiele szkół psychoanalizy definiuje się też nie jako nauka, lecz raczej rodzaj sztuki terapeutycznej, nie uzurpującej sobie miana nauki. Wpływ teorii Freuda na kulturę popularną i obecny w niej obraz psychologii jest prawdopodobnie większy niż na naukę

ARCHETYPY wg JUNGA – Uniwersal element kultury, pierwowzór zachowań, obyczajów, spójny wsz kulturom.

1. ANIMA/ANIMUS – dopełnienie, równowaga, mężczyzna – istota niepełna, dopóki nie odnajdzie pierwiastka żeńskiego. Matka – dopełnienie ojca i syna. Ojciec – dopełnienie matki i córki.

2. OSOBOWOŚĆ MANICZNA – odzwierciedla pozycję człowieka w hierarchii świata. Osobowość, która ma manę. Bóg, herosi, bogowie, czarodzieje.

3. ODRODZENIA – przekonanie, że życie nie kończy się po śmierci:

- metempsychoza – wymiana i ciała i duszy - reinkarnacja – wymiana ciała dusza ta sama - zmartwychwstanie – zachowanie ciała i duszy - odrodzenie właściwe – wymiana duszy, ciało to samo – opętanie - odrodzenie częściowe – ciało i duch ten sam ale zachodzi pewna zmiana – rytuały, chrzest.

FENOMENOLOGIA

Martin Heidegger, Husserl, Roman Ingarden, Max Scheler,

Fenomenologia – XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego głównymi twórcami i reprezentantami są Edmund Husserl oraz Max Scheler (w dużej mierze niezależny od Husserla), a także wytworzona przez ten kierunek metoda badań filozoficznych, stosowana przez filozofów egzystencji.

Nazwa kierunku pochodzi od greckiego słowa phainomenon oznaczającego to, co się jawi. Fenomen-nadzwyczajne ważzne zjawisko; czł badając rzeczy przekszt je w fenom. Metoda fenomenologiczna polega na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio jest dane. Jest to metoda filozofowania, która odbiega od codziennych sposobów orientowania się w rzeczywistości. Postrzeg rzeczywistości przez zmysły rozum metafaz.

Husserl- dzieło lit jest rzeczą; Ingarden- dz l ma sens zanim nada mu je czł, można je pozn w spos emp i log.

intencjonalność, każda świad jest świad czegoś, co ozn, że nie istnieje św nie intencjonalna pusta. Husserl zapożyczył od swojego nauczyciela Franza Brentany. Według Brentany intencja jest relacją łączącą umysł, świadomość z treścią lub przedmiotem. Relacja intencjonalna składa się z dwóch członów: noezy i noematu. Noeza to akt świadomościowy, a noemat – przedmiot dany w tym akcie. Brentano przypisywał intencjonalność wszystkim stanom umysłowym. Husserl zauważył, że tak nie jest, niektóre stany nie są intencjonalne: np. ani nastrój, ani stan ducha nie są nakierowane na coś.

Fenomenologowie przejęli też od Brentany fascynację oczywistością. Fenomenologia zaczyna budować teorię od tego, co oczywiste. Sądy powinny być oczywiste, powinna je cechować "świetlista pewność". Husserl przejął od swojego nauczyciela ewidencjonalistyczną koncepcję prawdy. Według niego oczywistość właściwie rozumiana jest przeżyciem prawdy.

Wśród innych ważnych pojęć fenomenologii znajduje się analiza eidetyczna, czyli dążenie do uchwycenia istoty tego, co dane, ideacja, docieranie do istoty zjawisk, widzenie istotnościowe. W naoczności istotnościowej dana jest czysta istota zjawiska. Uchwycenie tej istoty nie musi być przeprowadzone na wielu przykładach, wystarczy nawet jeden lub tylko naoczność wyobrażeniowa (przykład wyobrażony).

Opis ejdetyczny – eidos – istota rzeczy – stara się odsłonić to, co w danym przedmiocie stanowi o jego esencji i nie jest uzależnione od zmiennej perspektywy poznawczej.

Redukcja transcendentalna – teorie sądy wykraczające poza poznanie rozumowe. Ideą fenomenologii jest wykluczenie transcendencji i całkowite poznanie rozumowe.

Roman Ingarden – Polak, uczeń Edmunda Husserla, dzieła: „O dziele literackim”, „O poznaniu dzieła literackiego”.

Niedookreślenie – wynika ona ze schematyczności dzieła tzn. że ma ono pewne miejsca niedookreślone, które wymagają od odbiorcy aktualizacji.

Konkretyzacja – wypełnienie przez indywidualnego czytelnika schematycznej struktury dzieła literackiego podczas aktu lektury. Musi być ona zgodna z intencją autora.

Redukcja transced. (Transc-to co wymyka się poznaniu rozumowemu) istotą red tr jest wykluczenie transcendencji i całkowite poznanie rozumowe.

Intencjonalność – każda świadomość jest świadomością czegoś, co oznacza, że nie istnieje świadomość nieintencjonalna, czyli pusta. Przedmioty są bytowo wobec świata niezależne.

Dwuwymiarowość dzieła literackiego: fazy i warstwy.

1. Fazowość dzieła – z każdym kolejnym słowem rozumiemy coraz więcej

2. Współwystępowanie warstw – występują one razem: brzmieniowa, znaczeniowa, przedmiotów przedstawionych, wyglądów uschematyzowanych.

FORMALIZM

Liter składa się z formy i treści.

Rosyjska szkoła formalna - formalizmem rosyjskim – metodologia badań literackich, powstała przed I wojną światową w Rosji, przeżywająca rozkwit w latach 20., stłumiona w okresie stalinizmu. Wywarła znaczny wpływ na zachodnie nurty teoretycznoliterackie, zwłaszcza na nową krytykę, a także strukturalizm. Formalizm był reakcją na literaturoznawstwo pozytywistyczne i obecną w nim metodologię genetyczno-historyczną – naczelny cel badań literackich upatrywała nie w społecznych, historycznych, psychologicznych i genetycznych uwarunkowaniach literatury, ale w badaniu literackości, tj. wewnętrznych i swoistych właściwości utworu literackiego

Teoria literatury – tezy formalistów miały mocne zakorzenienie w futurystycznej praktyce poetyckiej i malarstwie nowoczesnym. Obraz ma rację bytu sam w sobie – niech niczego nie naśladuje. Malarstwo ma być czyste tak, jak muzyka jest czystą literaturą. Malarstwo jest samowystarczalne, ma własne formy, barwę i brzmienie.

Literackość –wg formalistów- chodzi o jęz z jakiego jest zbud. Wg Jacobson- to co czyni dzieło sztuki literackim. Jest cechą języka tekstu. Jej wyznacznikiem jest chwyt.

Chwyt – naczelna zasada organizująca tekst, pewna reguła. Ten element, gdzie forma jednoczy się z tekstem. Ma on na celu udziwnienie tekstu, utrudnienie jego odbioru, przedłużenie czasu jego odczytania. Bez niego tekst traci swoje znaczenie.

Skaz – forma narracji naśladująca żywą mowę, nastawienie na żywe słowo narratora. Jęz pot i poet mogą razem.

Podmiot czynności twórczych – pośrednik między autorem a czytelnikiem. Kiedy autor tworzy może się wcielić w rolę bohatera. Autor gdy pisze, żyje tym tekstem. Autor jest więc podmiotem czynności twórczych.

Wieloznaczność – jedna z najważniejszych kategorii semantycznych nowej krytyki. Odsyła ona nie tylko do różnych znaczeń danego wyrażenia w słowniku, ale też do najmniejszych niuansów słownych, umożliwiających odmienne reakcje na tę samą cząstkę języka.

FORMALIZM Am=Literary Criticism= New Criticism.

• Formalizm amerykański rozpoczął się od Eliota.

  • Inni badacze formalizmu amerykańskiego to: Wimsatt - C. Bradley - C. Brooks - I. Richards

• Formalizm amerykański głosi tezy formalizmu rosyjskiego uzupełniając je o pewne koncepcje:

  • (CLOSE READING) WNIKLIWE CZYTANIE – wczytywanie się w tekst, a nie w kontekst. Analizujemy tekst bez nazwiska, daty, biografii autora.

    • Wczytywanie się w tekst a nie w konteksty;

    • Tekst analizowany jest bez nazwiska autora, jego biografii oraz daty powstania utworu tzw. ŚMIERĆ AUTORA;

  • KRYTYKA 3 BŁĘDÓW INTERPRETACYJNYCH:

    • HEREZJA PARAFRAZY – badania polegają na przepisywaniu tekstów innymi słowami, a tak być nie może, ponieważ utwór oderwany od formy traci swój sens, swoje znaczenie;

BŁĄD INTENCJI –interpretator poszukuje „intencji” autora, tego „co autor miał na myśli”;

• BŁĄD AFEKTYWNOŚCI – polega na odczytywaniu tekstu przez pryzmat własnych uczuć, przez jakieś osobiste upodobania, sympatia/ antypatia; czytelnik lubi teksty, w których jakoś sam się odnajduje;

• Formalizm amerykański wprowadził nowe nazwy dla znanych terminów:

Struktura materiał treść

Tekstura chwyt forma

Tekstura – retoryczno-językowa warstwa utworu literackiego, niedająca się zredukować do treści logicznej. Forma językowa.

Struktura – materiał – treść.

Odpowiednik korelatywny literatura nie jest wiernym przedstawieniem rzeczywistości czyli: świat przedstawiony Ingardena;

Hermeneutyka

(z gr. objaśniać, interpretować; od Hermesa jako posłańca bogów) – zapoczątkowana w Starożytnej Grecji sztuka interpretacji tekstów literackich. U swego zarania hermeneutyka była interpretacją tekstów świętych (hermeneutyka biblijna, hermeneutyka teologiczna) i taka pozostawała aż do Friedricha Schleiermachera, który, jako pierwszy, postulował objąć działaniami hermeneutycznymi wszystkie teksty.

Współcześnie podkreśla się, że hermeneutyka nie wypracowała jednak żadnej określonej metody, lecz wchodzi w związki z różnymi metodami (zwłaszcza z fenomenologią, strukturalizmem, wiele łączy ją także z semiotyką).

• Z gr. Hermeneuticos = dotyczący, wyjaśniający;

• Metodę hermeneutyczną w xx w. Opracowali: gadamer, ricoeur, heidegger, friedrich schleiermacher.

• Hermeneutyka oparta jest na rozumieniu świata, tzn. Im więcej człowiek rozumie z otaczającego go świata tym tego życie jest pełniejsze, jest lepsze, bo żyć tzn. Rozumieć.

• Przez dłuższy czas hermeneutyka uważana była za naukę pomocniczą filologii, a nie jako oddzielna dziedzina.

• Hermeneutyka zakłada, że każdy tekst wymaga swojej metody interpretacyjnej; tutaj tekst wyprzedza teorię (odwrotnie było w psychoanalizie itp.).

• Hermeneuta jest kimś, kto czyni tekst niezrozumiały zrozumiałym, jest pośrednikiem pomiędzy autorem a czytelnikiem.

• Tekst może być niezrozumiały z różnych powodów:

• przez kamuflaże artystyczne, które mogą przybierać rozmaitą formę: począwszy od symboli, alegorii, metafor, po szyfryzację tekstów przez autora, która zaś polega na zaszyfrowaniu pewnych znaczeń – tekst posiada 2 sensy: oficjalny i ten ukryty

• poprzez różnice kulturowe (np. W polsce kolor czarny oznacza żałobę, a w japonii – kolor biały);

• poprzez bariery językowe (ewolucja języka w czasie, słownictwo fachowe).

• Hermeneuta zajmuje się tekstami, które sprawiają trudności w rozumieniu. Mogą to być różne teksty kultury. Ma on doprowadzić tekst do formy zrozumiałej dla odbiorcy. Będzie to zarówno działalność tłumaczeniowa (wytłumaczyć tekst z języka obcego na język rodzimy), jak i funkcje wyjaśniające (słowniczki z niezrozumiałymi wyrazami);

• Hermeneuta przenosi tekst do czytelnika (język obcy -> język rodzimy, język archaiczny -> język współczesny), lub czytelnika do tekstu (dodanie słowniczka, tworzenie tezaurusów); jest to tzw. Fuzja horyzontów, czyli zbliżenie odbiorcy i nadawcy komunikatu.

• Maksyma hermeneutyczna – tekst ma zawierać pewien oryginalny sens, sens, który został wpisany przez autora. Sensy się nie starzeją. Starzeje się tylko język, którymi zostały one zapisane. Historia literatury jest bowiem historią znaczeń, które kiedyś były zrozumiane, dziś są niezrozumiałe. Każdy tekst ma w sobie jakieś ważne sensy dla nas. Musimy je tylko zrozumieć.

• Koło hermeneutyczne – figurę tę wprowadził po raz pierwszy f. Schleiermacher. Mówiła ona o tym, że nie można zrozumieć tekstu bez odwołania do całości i odwrotnie: całość pozostanie niezrozumiana, jeśli nie odwołamy się do poszczególnych części;

Wszyscy interpretujemy nowe zjawiska przez to, co już rozumiemy, przez tzw. Przedrozumienie;

• Istnieją pewne teksty, które nie podlegają interpretacji:
  1. Antyteksty –dominuje w nich sytuacyjny kontekst rozmowy, są to np. Żary, czy ironia. Bez kontekstu nie możemy zrozumieć tych form wypowiedzi.
  2. Pseudoteksty są to słowa mające na celu podtrzymanie kontaktu, np. „co nie?”, „nie?”, „no” itd. Takie wyrażenia stwarzają niemałe problemy przy tłumaczeniu tekstu
  3. Pre–teksty – to wypowiedzi komunikacyjne, których zrozumienie nie ziszcza się w przekazywaniu zawartego w nich sensu, ale w których wyraża się coś, czego one akurat na uwadze nie mają np. Teksty propagandowe, polit

Rozumienie – charakteryzuje nauki o duchu i stoi w opozycji do wyjaśniania. To podstawowy wymiar istnienia człowieka, który nie istnieje bez rozumienia świata i siebie.

Egzystencjalny wymiar hermeneutyki – interpretacja nie jest tutaj formą wiedzy, lecz życia. Nie chodzi tu o objaśnianie tekstów, ale o to jak w ogóle mogę żyć w świecie, który jest moim światem i jak mogę istnieć wśród znaczeń wytwarzanych przez innych.

STRUKTURALIZM

Struktura – to zbiór elementów, wchodzących w skład jakiegoś zjawiska ścisle ze sobą powiązane. Każdy El. pełni określoną mu funkcję. Jej cechy:Zamknięta; Mogą w niej zachodzić przekształcenia, ale elementy nie zmieniają swojej funkcji;Homologiczność – powinna funkcjonować w całości sztuki

Strukturalizm – kierunek badań literaturoznawczych wywodzący się z teorii językoznawczych Ferdinanda de Saussure'a oraz teorii fonologicznej Nikołaja Trubeckiego, a rozwijający się pod wpływem antropologii Claude'a Lévi-Straussa. Podstawowym celem strukturalizmu było stworzenie ścisłej, naukowej metody badania literatury i jej cech uniwersalnych, a w centrum zainteresowań badawczych znajdowała się wewnętrzna organizacja języka literackiego i jego właściwości systemowe, nie zaś poszczególne utwory literackie.

Za początek strukturalizmu uznaje się datę wydania Kursu językoznawstwa ogólnego de Saussure'a (1916 r.). Rok 1966 jest przez badaczy wymieniany jednocześnie jako szczyt rozwoju i umowny początek kryzysu tego kierunku, a w konsekwencji pojawienie się opozycyjnego dla niego kierunku metodologicznego – poststrukturalizmu.

Najważniejsze założenia strukturalizmu:Najważniejszą cechą utworu literackiego, rozumianego jako typ wypowiedzi językowej, jest dominacja funkcji estetycznej.

• Dzieło literackie jest zorganizowanym systemem. Wszystkie, nawet najdrobniejsze, elementy tego systemu są nacechowane znaczeniowo.

• Każdy utwór należy interpretować odnosząc go do języka ogólnego, a zwłaszcza jego odmiany literackiej, oraz do tradycji literackiej.

• Interpretując utwór literacki należy wziąć pod uwagę osobę twórcy tego dzieła i osobę jego odbiorcy.

• Zadaniem badacza literatury jest opis struktury danego utworu literackiego i powiązanie jej z procesami historycznoliterackimi.

Nie istnieje opozycja formy i treści – te składniki dzieła literackiego są powiązane i wzajemnie się warunkujące

• strukturalizm pochodzi od słowa „struktura”.

• „Ojcem” strukturalizmu jest Ferdynand de Sausierre Jego badania były jedynie inspiracją dla strukturalizmu.

Ewolucja strukturalizmu: Poziomy analizy strukturalnej opowiadań Barthes:

1. Działań – poziom postaci, czyli akantów. To swoisty model bohatera występującego w opowiadaniu. To taki wzorzec ogólny – coś jak archetyp.

2. Funkcji – Funkcje:

A)kardynalne – punkty zwrotne napędzające akcje

B)katalizy – akcje podejmowane przez akantów, ale nie mające wpływu na rozwój wypadków.

Oznaki:

A)właściwe – odnoszą się do charakteru, uczucia, atmosfery; to sugestia, by czytelnik domyślił się reszty

B)Informacje – służą do identyfikowania, umieszczania sytuacji w czasie i przestrzeni, podawane bezpośrednio

3. Narracji -

Cechy struktury: schematyczność, przkształceniowość, funkcjonalność, samosterowność, homologie.

• Funkcje języka wg Jakobsona: Schemat komunikacji językowej Jacobsona;

• F. EMOTYWNA (nadawca) – wywołanie wrażenia pewnej emocji, przekazanie informacji; najważniejszy jest nadawca, np. wykrzyknienia: „Podaj mi tę książkę!”= „Chcę te książkę!”.

• F. POZNAWCZA (kontekst) – przekazuję konkretną informację o rzeczywistości, np. „Ale dzisiaj piękna pogoda!”.

• F. METAJĘZYKOWA (kod)– mówienie o samym języku; rzadko, np. „Słowo <chłopiec> jest rzeczownikiem.”

• F. FATYCZNA (kontakt) – nastawiona na podtrzymywanie kontaktu, np. -Aha. No i? -I co dalej?

• F. PERFORMATYWNA – słowa, kt zmieniają rzeczywistość„Ogłaszam was mężem i żoną!”.

• F. POETYCKA (komunikat) – jej nadrzędnym celem jest sam komunikat; jest to to, co odróżnia gatunek – u formalistów to „literackość”

• F. KONATYWNA/ IMPRESYWNA

Propp i morfologia bajki:

Zajął się on analizą bajek i baśni rosyjskich i wyróżnił w nich pewne stałe elementy:

*bohater dobry i zły

*osoba, która zleca działanie dobremu bohaterowi

*osoba, która daje magiczny przedmiot

*inne królestwo, kraina

POSTSTRUKTURALIZM

Poststrukturalizm – metodologia badań literackich, powstała w wyniku kryzysu strukturalizmu, jako krytyczne spojrzenie na tę metodę naukową. za oficjalną datę powstania tej metodologii uznaje się rok 1966, . Niektórzy badacze nie wyróżniają tej metodologii jako osobnej szkoły, uznając ją raczej za nurt wewnątrz strukturalizmu. Za czołowych przedstawicieli poststrukturalizmu, a jednocześnie jego inicjatorów, uznaje się Rolanda Barthes'a, Jacques'a Derridę i Michela Foucault.

• W nurcie poststrukturalizmu znalazły się wszystkie te kierunki, które oparły się na krytyce strukturalizmu, np. gender, feminizm itd.

• Jest to kierunek bardzo współczesny, ponieważ wszystko, co teraz robimy w metodologii badań literackich jest nurtem działań poststrukturalizmu;

• Jest on elementem szerszego nurtu – POSTMODERNIZMU:

• J. F. LYOTARD – „KONDYCJA POZNAWCZA”:

  • CECHY KULTURY POSTMODERNIZMU:

  • DEHUMANIZACJA – zdegradowanie człowieka; założenie, że człowiek nie rodzi się wartościowym, nie jest cenny od urodzenia, musi sobie wartość wypracować;

    • POWSZECHNA TECHNOLOGIZACJA – rozwój techniki przy jednoczesnym zastoju w rozwoju myśli, filozofii, etyki, moralności;

    • POWSZECHNA GLOBALIZACJA – skutek rozwoju technologii;

    • UPADEK AUTORYTETÓW – twórcy kultury oraz ich idee skompromitowały się w czasie II wojny światowej; współczesne autorytety, takie jak Jan Paweł II, Lech Wałęsa, Bartoszewski szybko przestają być aktualne i cenione;

    • EKSPERYMENTARYZM – ciągłe, nieustające eksperymenty w różnych dziedzinach; wcześniej rozwój w różnych dyscyplinach był stopniowy i wynikał z wydarzeń, które go poprzedzały;

  • Wszystkie tez zmiany, jakie zaszły w kulturze miały wpływ na literaturę, a co za tym idzie także na metodologię badań literackich.

• POSTMODERNIZM to pojecie szerokie. POSTSTRUKTURALIZM jest metodą badania postmodernizmu.

• ZARZUTY WOBEC STRUKTURALIZMU:

  • Nie mówi się o treści utworu;

  • Odkryto strukturę tekstu, więc osiągnięto główny cel, szukanie jej realizacji w kolejnych utworach było nudne i nie wnosiło nic nowego do samej teorii strukturalizmu;

  • Istnieje szereg takich elementów w literaturze, których nie da się opisać strukturalistycznie – strukturalizm „znalazł swoje granice”;

• INTERTEKSTUALNOŚĆ – pojęcie zaczęła rozwijać J. Krystewa:

  • Kształtowanie sensu danego dzieła w odniesieniu do tekstów kt istniały wcześniej.

  • Nie istnieje tekst samodzielny, ponieważ każdy tekst istnieje w czasie, epoce, kontekście innych dzieł;

  • G. GENETTE – 5 PODSTAWOWYCH RODZAJÓW INTERTEKSTUALNOŚCI:

• INTERTEKSTUALNOŚĆ – parafraza, nawiązanie, parodia, pastisz itd.

• HIPERTEKSTUALNOŚĆ – utwory kontynuujące wcześniejsze powieści,

• METATEKSTUALNOŚĆ – tekst o tekście, np.: recenzja;

• PARATEKSTUALNOŚĆ – zawieranie w obrębie utworu elementów, które do niego nie należą, np.: wstępy, przedmowy; zakończenia, przypisy itp.

• ARCHITEKSTUALNOŚĆ – nawiązanie do archetypów;

„ŚMIERĆ AUTORA” – określenie autorstwa R. Barthes’a:

• Autor był gwarantem sensu w tekście;

• Jeśli nie ma autora, to nie ma jednoznacznego sensu napisanego tekstu;

• Tekst nie jest jednak bezsensowny;

• To czytelnik tworzy sens utworu (według Barthes’a);

• To sprawia, że nie ma czegoś takiego, jak niepoprawna interpretacja tekstu, dopóki to czytelnik konkretyzuje tekst;

• TO CZYTELNIK JEST AUTOREM TEKSTU! (ale autor musi mu na to pozwolić; tekst musi zawierać elementy pozwalające na wybraną przez czytelnika interpretację);

SEMIOTYKA

 zaczęła się od starożytności. Na gruncie starożytności pojawiło się rozróżnienie oznak(symptomów) i znaków, które zawdzięczamy tyleż lekarzom empirykom co stoikom i sceptykom

o        Za oznaki uznawano pewne zjawiska, stany rzeczy lub widoczne własności organizmów, które pozostawały w określonym związku z ich rozmaitymi zaburzeniami oraz stanami chorobowymi

o        Pierwsi semiotycy bardziej skupiali się na  oznakach niż znakach, opisywali również specyfikę oznak jako pozostających w bezpośrednim, naturalnym i funkcjonalnym powiązaniu z tym, co oznaczały( np. gorączka jako oznaka choroby, dym jako oznaka pożaru

o        Oznaki różniły się zatem od znaków relacją pomiędzy tym, co oznaczone, a samym oznaczaniem

o        Semiotykę z kolei zdefiniowano jako wiedzę o znakach lub ogólną teorię znaków

o        W starożytności uznano więc, że oznaki mając charakter naturalny, natomiast znaki-konwencjonalny

 

Dwie tradycje wiedzy o znakach

o        Pierce: świat jako uniwersum znaków.  Pierce przejął termin semiotyka od filozofa angielskiego Joahna Lockea,

o        Teoria semiotyczna Pierce`a miała charakter triadyczny, znak bowiem definiowany był jak relacja trójczłonowa; połączenia materialnego środka przekazu (tak zwanego wehikułu nośnika znaczenia), przedmiotu oraz znaczenia

Te trzy konstytutywne elementy były konieczne abyśmy mogli określić coś mianem znaku:

1 środek przekazu(reprezentant) Pierce uznawał właściwie każde zjawisko o charakterze empiryczno-zmysłowym( dźwięki języka, napisy, rzeczy, zachowania, gesty  itp.)

2  przedmiot(referent), do którego znak się odnosi, to znów Pierce`a  nie interesował przedmiot jako taki, lecz tyko jego bycie obiektem realizacji znakowej

3 znaczenie znaku- (interpretant) pełnił funkcję mediacyjną między środkiem przekazu i przedmiotem zastępowanym przez znak

o        Interpretant oznaczał treść znaku,

o        Każdy znak w koncepcji Pierce`a był więc interpretantem w postaci innego znaku

o        Konsekwencje takiego założenia były istotne-każdy znak zakładał bowiem zawsze inny znak, a znaczenia było dostępne tylko przez i interpretację, czyli przekład danego znaku na kolejne znaki

o        W ten sposób proces tworzenia znaczeń przybierał charakter nieograniczonej semiozy

Szczegółowa typologia znaków( oparta na powiązaniu znaku z jego przedmiotem):

o        Znaki powiązane ze swoimi przedmiotami przyczynowo i ustanawiające bezpośrednią relację wskazywania(indeksy); indeksem ognia jest dym, indeksem choroby kichanie

o        Znaki wiążące się z przedmiotami na mocy relacji podobieństwa(znaki ikoniczne lub po prostu ikony); oparte na zasadzie mimiezis np. portret, zdjęcie

o        Symbole-znaki powiązane ze swoim przedmiotami jedynie na mocy konwencji, oparte na umowie społecznej, konwencji przyjętej przez ogół społeczeństwa np. cyfry, litery, wyrazy..

a) symbole – arbitralny (narzucona konwencja, umowność) / niepodobny do znaczenia;

b) ikony – wykazuje podobieństwo do znaczenia;

c) indeksy – tu i teraz (sytuacje indeksalne).

TRÓJKĄT OGDENA I RICHARDSA

Znaczenie

Forma Referent

 Charles Morris poszerzył triadyczny model znaku, dodając do niego dwa składniki  i tworząc tym samym semiotykę pentadyczną

   Wyróżniamy w niej następujące elementy:

o        Środek przekazu(instrument)

o        Interpretant( wszystko, co można pomyśleć na temat danego znaku)

o        Znaczenia(podstawowe pojęcie, na które można przełożyć znak

o        Denotat(przenośnik znaku, fragment rzeczywistości, od którego odnosi się znak

o        Odbiorca znaku lub interpretator, ten kto posługuje się słowem „drzewo” i je interpretuje

 

Znak jest to obserwowalny (postrzegalny) układ rzeczy czy zjawisk spowodowany przez kogoś (nadawcę) ze względu na to, że istnieją zwyczajowo ukształtowane określone regułynakazujące wiązać z danym układem rzeczy lub zjawisk myśli określonego typu, oraz na to, że nadawca znaku postanowił wywołać tę myśl u odbiorcy znaku.Np. dym może być znakiem w komunikacji Indian.

Znakiem w języku (znakiem językowym) nazywamy wszystko w języku, co posiada swoje znaczenie – wszystkie jednostki języka mające nierozerwalny związek pomiędzy swoją formą oznaczającą a treścią oznaczaną. Związek ten jest związkiem umownym wynikającym z konwencji społecznej. Nie jest to związek naturalny – jedynie w przypadku nielicznych wyrazów możemy mówić o pewnej motywacji formy (zob. np. onomatopeja). Najmniejszym znakiem językowym jest morfem, największym – cały tekst.

Znak językowy – wszystko w języku, co ma swoje znaczenie

Symbol – element świata przedstawionego, który ma jedno znaczenie dosłowne i nieskończoną liczbę znaczeń ukrytych. Odpowiednik pojęcia postrzegany zmysłowo. Najbardziej ogólnie jest to zastąpienie jednego pojęcia innym, krótszym, bardziej wyrazistym lub najlepiej oddającym jego naturę, albo mniej abstrakcyjnym. Jest to znak odnoszący się do innego systemu znaczeń, niż do tego, do którego bezpośrednio się odnosi. Przykładowo symbol lwa oznacza nie tylko dany gatunek zwierzęcia, lecz często także siłę lub władzę. Symbole są pewnymi znakami umownymi, które w różnych kulturach mogą mieć różne znaczenia - to odróżnia symbol od jednoznacznej alegorii. Znaczenia szczególne to między innymi:

• Psychonaliza: Freud, Jung

• Fenomenologia: Ingarden, Husserl, Max Scheller, Heidegger

• Formalizm ros: Szkłowski, Jacobson; amer: Wimsatt, Richards, Eliot, Brodley

• Hermeneutyka: Schleiermacher, Heidegger, Dilthey, Gadamer, Ricoeur

• Strukturalizm: de Saussure, Mikołaj Trubecki

• Poststrukt: Barthes, Derrida, Foucault, Lyotard

• Semiotyka: de Saussure, Eco, Pierce, Richards, Odgen, Greimas, Charles Morris

• Feminizm: Elaine Showalter, Nancy Miller.

aby potwierdzały teorię, a w niektórych miejscach ocierał się o numerologię (np. przy interpretacji marzeń sennych).

Wiele szkół psychoanalizy definiuje się też nie jako nauka, lecz raczej rodzaj sztuki terapeutycznej, nie uzurpującej sobie miana nauki. Wpływ teorii Freuda na kulturę popularną i obecny w niej obraz psychologii jest prawdopodobnie większy niż na naukę

ARCHETYPY wg JUNGA – Uniwersal element kultury, pierwowzór zachowań, obyczajów, spójny wsz kulturom.

1. ANIMA/ANIMUS – dopełnienie, równowaga, mężczyzna – istota niepełna, dopóki nie odnajdzie pierwiastka żeńskiego. Matka – dopełnienie ojca i syna. Ojciec – dopełnienie matki i córki.

2. OSOBOWOŚĆ MANICZNA – odzwierciedla pozycję człowieka w hierarchii świata. Osobowość, która ma manę. Bóg, herosi, bogowie, czarodzieje.

3. ODRODZENIA – przekonanie, że życie nie kończy się po śmierci:

- metempsychoza – wymiana i ciała i duszy - reinkarnacja – wymiana ciała dusza ta sama - zmartwychwstanie – zachowanie ciała i duszy - odrodzenie właściwe – wymiana duszy, ciało to samo – opętanie - odrodzenie częściowe – ciało i duch ten sam ale zachodzi pewna zmiana – rytuały, chrzest.