DIAGNOZA I TERAPIA LOGOPEDYCZNA – wykłady

dr Irena Polewczyk

Tematyka wykładów:

1. Przedmiot i zadania logopedii. Logopedia a inne dyscypliny naukowe. Wyjaśnienie podstawowych terminów: język, mowa, wymowa, wada mowy, wada wymowy.

2. Klasyfikacje wad wymowy – przyczynowa I. Styczek, objawowa L. Kaczmarka, J. T. Kanii.

3. Badanie wymowy u dzieci w wieku przedszkolnym – film.

4. Ćwiczenia ortofoniczne – film.

5. Jąkanie: przyczyny, objawy, terapia.

6. Uszkodzenie słychu: rodzaje, wczesna diagnoza, przyczyny, terapia – praca nauczyciela z dziećmi głuchymi. Film.

Wykład 1 – 26.II.2013.

Wprowadzenie do logopedii

Logopedia – dział pedagogiki zajmujący się kształtowaniem mowy, usuwaniu wad mowy i nauczaniu mowy w przypadku jej braku lub utraty (wg I. Styczek)

Zarówno językoznawstwo jak i medycyna przypisują sobie logopedie, jako ich dział.

Przedmiotem badań logopedii jest mowa ludzka.

Mowa – akt językowego porozumiewania się w słowie. Mamy tu nadawcę i odbiorcę, którzy posługują się tym samym kodem językowym (wg Kaczmarka 1997, s. 19)

Mowa
Język
Dwuklasowy system znaków

Wszystkie 4 elementy muszą zaistnieć, bo inaczej komunikacja będzie nieprawidłowa!

• Język – dwuklasowy system:

  • Zbiór symboli: fonemy, morfemy, prozo demy (elementy prozodyczne języka: akcent, melodia, rytm), leksemy

  • Zbiór zasad wg których z symboli budujemy wypowiedzi

• Mówienie – czynność wykonywana przez człowieka, w wyniku której powstaje wypowiedź (tekst słowny, foniczny). Jest to czynność budowania tekstu. Budowaniem jest również pisanie i sygnalizowanie informacji przy pomocy różnego rodzaju sygnałów (dźwiękowych, wizualnych).

• Tekst słowny – powstaje w wyniku cerebracji (pomyślenia tekstu słownego); jest produktem mówienia, wytworem indywidualnym, posiadającym substancję foniczną zbudowaną z dwu płaszczyzn:

  • niepodzielnej płaszczyzny suprasegmentalnej (prozodia mowy),

  • podzielnej segmentalnej (głoski).

• Rozumienie – to nie tylko słyszenie fizyczne tekstu słownego, ale także rozkodowanie słów.

Embołofrazja – wtrącanie krótkich wyrazów, głosek pomiędzy wypowiedziami, taki jakby przystanek myślowy; takim zjawiskiem można się „zarazić”. Np. „No bo eee, chciałam powiedzieć że eee…”

Afazja słuchowa – zaburzone rozumienie testu

Afazja ruchowa – zaburzone mówienie (pacjent wie co jest na obrazku, ale nie umie tego powiedzieć)

Zadania logopedii:

• Kształtowanie mowy u dzieci od pierwszych chwil życia

• Kształtowanie mowy u dzieci z wadami słuchu

• Usuwanie wad i zaburzeń mowy

• Dbałość o kulturę słowa w śpiewie i recytacji (dział logopedii artystycznej)

Podstawowe terminy:

• Zaburzenia mowy – termin najszerszy; wszelkie nieprawidłowości mowy wywołane czynnikami endo- i egzogennymi; używa się go do określenia patologicznych zjawisk występujących podczas nadawania i odbierania mowy począwszy od prostych wad wymowy, aż do całkowitej niemożności mówienia. Mogą się one pojawiać w różny sposób. Często dotyczą artykulacji tylko niektórych głosek. Ulega zakłóceniu proces porozumienia się.

• Wady wymowy – zaburzenia mogą dotyczyć wszystkich aspektów (leksykalnego, syntaktycznego, gramatycznego, fonetycznego, ekspresyjnego). Pojawiają się zaburzenia treści, formy, substancji wypowiedzi w przeciwieństwie do wad wymowy, które dotyczą tylko i wyłącznie substancji wypowiedzi.

• Wady wymowy (synonimy: wady artykulacyjne dyslalia) – brak dyspozycji umożliwiającej stałe i sprawne posługiwanie się głoskami zgodnie z normą fonetyczną języka polskiego. Brak ten może być spowodowany brakiem nawyku posługiwania się poprawnymi głoskami lub brak możliwości wypowiadania poprawnych głosek (uszkodzenia organiczne w ośrodkach lub narządach).

W Polsce logopeda najwięcej pracuje przy wadach wymowy, ze względu na nasz specyficzny język (przedszkola, szkoły, placówki psychologicznp-pedagogiczne, szpitale). Na zachodzie logopedzi pracują w klinikach, a kształcenie ich odbywa się na medycznych uczelniach. W Polsce zaś wystarczy ukończyć 2-letnie studia podyplomowe (minimum 600h): filologia, medycyna, fizyka, pedagogika, psychologia, logopedia.

• Szkoła Kaczmarka (Lublin lata 60) – pierwsza szkoła logopedii + siedziba Polskiego Towarzystwa Logopedycznego.

dys – łagodniejsze zaburzenie
a – całkowite zaburzenie (afonia – brak dźwięku)
Wykład 2 – 12.III.2013.

Klasyfikacja zaburzeń mowy

Klasyfikacja przyczynowa Ireny Styczek

Przyczyny zewnątrzpochodne
Przy zaburzeniach pochodzenia zewnątrzpochodnego nie stwierdza się defektów anatomicznych czy też psychoneurologicznych. W przypadku tych zaburzeń za przyczynę należy uznać ujemne wpływy środowiska, do których autorka zalicza:

• Brak podniet do mówienia – dziecko jest zaniedbane językowe (do tego dziecka nikt nie mówi); przypadki dzieci wilczych (dziecko wychowywane przez psa – nauczyło się zachowań psich, mowa nie została wykształcona); dzieci rodziców głuchoniemych (dzieci posługują się językiem migowym, a mowy mówionej nauczyły się dopiero w przedszkolu pod opieką logopedy).

• Nadmiar bodźców do mówienia – do dziecka wiele osób bardzo dużo mówi, ale nie pozostawiają dziecku czasu na odpowiedź; zalewanie dziecka mową; można mieć do czynienia z opóźnieniem mowy.

• Złe wzorce językowe – jeśli ktoś z rodziny źle mówi, przekazuje dziecku taki sam wzorzec, źle artykułowanej mowy.

• Nieprawidłowe postawy rodzicielskie

• Niewłaściwa atmosfera

• Zły styl wychowawczy

• Sytuacje traumatyczne –powodują jąkanie lub mutyzm; choroba, śmierć itp.

Przyczyny wewnątrzpochodne

• Zaburzenia korowe

  • Afazja – częściowa lub całkowita utrata znajomości języka lub jego rozumienia w związku z „uszkodzeniem pewnych struktur mózgowych”.
    Przyczyny afazji: wylew krwi do mózgu, udar mózgu, guzy i nowotwory mózgu, uszkodzenia mechaniczne (wypadki samochodowe).

    • Afazja ruchowa – uszkodzenie pola Brocka (pole ruchowe mowy, w części lewej półkuli mózgowej); pacjent nie potrafi artykułować mowy, budować zdań, ale ma zachowane rozumienie mowy.

    • Afazja słuchowa (czuciowa) – uszkodzenie pola Wernickego (pole słuchowe); pacjent ma zachowane nadawanie mowy (prawidłowo tworzy zdania i prawidłowo mówi) lecz ma trudności z rozumieniem mowy.

  • Alalia – brak rozwoju mowy; dotyczy głównie dzieci.
    Przyczyny alalii: urazy okołoporodowe, niedotlenienie mózgu, przypadki hipo- lub hiperglikemii (za niski/za wysoki poziom cukru).
    Rozróżniamy dwa typy:

    • Alalia motoryczna – dziecko ma trudność z tworzeniem słów, ale rozumienie jest zachowane.

    • Alalia słuchowa – dziecko ma trudność w rozumieniu mowy oraz w artykulacji (mówieniu).

  • Dyslalia – rozumiana jako opóźnienie w przyswajaniu sobie języka w związku z „opóźnieniem wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych”.

• Zaburzenia podkorowe – uszkodzenie jąder i dróg nerwowych unerwiających mięśnie narządów artykulacyjnych.
  Przyczyny: mózgowe porażenie dziecięce, stwardnienie rozsiane, ołowica, choroba Parkinsona, choroba Wilsona (trudność w przyswajaniu wapnia).

  • Dyzartia – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożnością ich wytwarzania.

  • Anartia – całkowite zniekształcenie mowy; niezrozumiała.

• Dysglosja – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania w związku z nieprawidłową budową narządów mowy lub z obniżeniem słyszalności (diastema, wady zgryzu, przyrośnięty język do dna jamy ustnej krótkie wędzidełko podjęzykowe, rozszczepy podniebienia).

• Oligofazja – polega na niedokształceniu mowy w wyniku upośledzenia umysłowego (ubogie słownictwo, echolalie, zaburzenia w procesie uogólnienia, syntezy, ukierunkowanie myślenia, występuje więcej wad wymowy niż w normie).

• Schizofazja – mowa osób z zaburzeniami myślenia w związku z chorobami psychicznymi. Schizofrenia jest jedną z najcięższych chorób psychicznych. Polega na całkowitym zatraceniu przez chorego kontaktu z otaczającym światem, dezintegracji myślenia i pogrążeniu się we własnym świecie.

  • Werbigeracja – wtrącenie słów rytmicznie podobnych do wypowiedzi, ale niemających związku z treścią wypowiedzi.

  • Myślenie magiczne – osoba myśli, że jest Napoleonem, lub Jezusem i opowiada o „swoim” życiu.

  • Przyspieszone lub zwolnione tempo mówienia.

  • Brak ukierunkowania w myśleniu – zaczyna zdanie od jednej myśli, a kończy na całkiem innej.

  • Rezonerstwo – myślenie niezdyscyplinowane, czyli pozornie logiczne.

• Jąkanie – zaburzenie płynności mowy zaliczane do nerwic mowy.

• Logoneurozy – przejawiają się całkowitym brakiem mowy (afonia – brak dźwięku), czy też zaburzeniami tempa mowy u osób cierpiących na nerwice (objawy: mutyzm, afonia, jąkanie nerwicowe).

• Uszkodzenie słuchu.

• Wady mieszane – wszystko ze wszystkim może się wymieszać, np. oligofazja + jąkanie, uszkodzenie słuchu + rozszczep podniebienia.

Wykład 3 – 26.III.2013.

Badanie wymowy u dzieci w wieku przedszkolnym – film

Objawy zespołu Touretta:

• Koprolalie – uporczywe, niedające się powstrzymać przekleństwa

• Echolalia – powtarzanie wyrazów, zwrotów (bezwiednie wplecione w wypowiedź)

• Tiki nerwowe, ruchowe

Wady wymowy – film

„Igraszki logopedyczne smoka Szczepana”

Dzieci wiedzą lepiej „co to jest dobre wychowanie?”

• Lodzice – para rotacyzm

• sedł – paracygmatyzm

• zeby

• poządność

• Ceba

• Tseba

• Lospolecki

• Duzo

• Cłowiek

• Bzydcy

• Lobić

• Psyda się

• Landka

• Puscać oko

• nolmalne

Wykład 4 – 9.IV.2013.

Ćwiczenia ortofoniczne – film

Ćwiczenia ortofoniczne:

1. język:

   1. przesuwanie językiem w poziomie od jednego kącika, do drugiego

   2. oblizywanie górnej i dolnej wargi

   3. wypychanie policzków językiem

   4. wysuwanie języka

2. oddechowe (wargi):

   1. puszczanie baniek mydlanych

   2. dotykanie zębów górnych (liczenie zębów)

   3. szeroko otwieranie warg

   4. jedzenie paluszków bez używania rąk

   5. dmuchanie waty zaczepionej na nitce

3. na głoski s, z, c, dz:

   1. przesadny, szeroki uśmiech

   2. wymowa „s” z ołówkiem między zębami

   3. zasysanie przez słomkę (ćwiczenia zwieracza gardłowego, ćwiczenie na mowę bezdźwięczną)

   4. dmuchanie przez słomkę do kubka z wodą

4. na głoski sz, ż, cz, dż:

   1. czubkiem języka dotykamy górnej wargi (prawie że nosa)

   2. chowanie języka za górne zęby

   3. dziubek, całuski

5. na głoskę r:

   1. kląskanie

   2. parskanie z językiem między zębami

Wykład 5 – 7.V.2013.

Jąkanie: przyczyny, objawy, terapia

Jąkanie (Irena Styczek) – niepłynność mówienia spowodowana skurczami mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych.

Współcześnie traktuje się jąkanie jako jedną z niepłynności mówienia – jest ich więcej, a jąkanie to jedno z nich, np. giełkot (centralne zaburzenie mowy), tachylalia (przyspieszone tempo mówienia).

Jąkanie to pewien fenomen komunikacyjny – w pewnych sytuacjach komunikacyjnych się pojawia, a w innych nie (za Grabowską).

Objawy:

• powtarzanie głosek (najtrudniejsze są do wypowiedzenia głoski zwarte: t, b, p, m, itp.), np. p-p-p-p-palto

• powtarzanie sylab, np. pa-pa-pa-palto – często są to pierwsze sylaby wyrazu

• powtarzanie fraz, np. mama poszła – mama poszła – mama poszła do sklepu

• blokowanie (zatrzymanie się na jakimś dźwięku lub słowie, bez możliwości przejścia dalej)

• stawianie pauz, np. mama ------------ poszła do sklepu – zaburzenie iloczasu wypowiedzi

• embołofrazje, np. mama eeeee poszła do sklepu

• występują tiki nerwowe, które są zlokalizowane w różnych częściach ciała: w obrębie głowy (trzepotanie powiekami, marszczenie brwi, poruszanie skrzydełkami nosa), w obrębie tułowia (podnoszenie ramion do góry, odwrócenie głowy od słuchacza, przesuwanie całego korpusu do przodu i tyłu)

• objawy wegetatywne – polegają na szybkim zaczerwienieniu w okolicach szyi i dekoltu, lub blednięcia

Rodzaje skurczów:

• skurcze kloniczne – polegają na tym, że pojawia się powtarzanie sylab, brak napięcia w obrębie mięśni – pierwszy objaw

• skurcze kloniczno-toniczne – czyli skurcze mieszane; pojawia się moment, kiedy pojawia się coś innego; dziecko ma trudność w wypowiadaniu pojedynczych słów;

• skurcze toniczne – zwykle pojawia się powtarzanie pierwszej głoski, ale widoczne jest bardzo mocno napięcie mięśni, np. w obrębie układu oddechowego itp.

Przyczyny jąkania:

• sytuacje traumatyczne – najczęstszy element wywołujący jąkanie, np. przestrach, utrata bliskiej osoby, itp.

• dziedziczenie – najczęściej po linii męskiej, ale nie koniecznie

• naśladowanie artykulacji

• przestawianie dziecka leworęcznego na praworęczność

• połączenie dwóch czynników: sytuacji traumatycznej + niedojrzały (słaby) system nerwowy – należy dostarczać wit. B6

Sposoby terapii:

• terapia bezpośrednia – ukierunkowana na dziecko, pracujemy z nim bezpośrednio;

  • metoda przedłużania samogłosek – samogłoski są dźwiękami łatwymi dla dziecka; wygląda to mniej więcej tak: móóóówimyyy z przeeedłuuużeeenieeem wyyyraaazóóów.

  • metoda przez śpiewanie – wykorzystujemy metodę przedłużania samogłosek

  • technika mówienia do metalowego wiadra – dziecko dostaje tekst, który ma wypowiedzieć prosto do wiadra – pojawia się echo; można też mówić do bębna pralki

  • echo korektor – urządzenie składające się z 3 elementów: magnetofon (urządzenie nagrywające), mikrofon, słuchawki. Trochę podobne do wiadra i bębna. Dziecko zakłada słuchawki, do mikrofonu mówi tekst, który jest nagrywany; tekst z kilkusekundowym opóźnieniem jest przesyłany do słuchawek. Dziecko mimowolnie zwalnia swoje mówienie, mówi płynniej.

  • Metoda prof. Ariutiunian – uczymy pacjenta mówienia z ruchem ręki, na który przenosimy podział na sylaby. Mowa jest skandowana. Mó-wi-my sy-la-ba-mi i liczymy sylaby na palcach

  • Metoda Chwatcewa – w pierwszym tygodniu terapii izoluje się dziecko od otoczenia (izolatka, przygaszone światła, najlepiej żeby dziecko spało cały czas, czego nie da się zrobić :P – podawało się leki psychotropowe lub usypiające); po tygodniu do życia dziecka są włączone krótkie komunikaty matki „Chcesz jeść?” itp. Wtedy też możemy pozwolić na krótkie wypowiedzi dziecka. To trwa przez 2-3 tygodnie. Dziecko tak jakby uczy się mowy na nowo.

  • Farmakoterapia – stosowana przez foniatrów; duża ilość snu i odpoczynku,

• terapia pośrednia – skupiamy się na pracy z rodzicami oraz nauczycielami

  • Dla rodziców i nauczycieli: nigdy nie kończ zdania za dziecko! Daj mu czas, niech samo powie.

  • Dla rodziców i nauczycieli: Nigdy nie mów do dziecka „Nie jąkaj się”! – lepiej powiedzieć „Mam czas, mów spokojnie”

  • Dla nauczycieli: Oceniaj dziecko indywidualnie w rozmowie poza lekcją, na przerwie, oceniaj prace pisemne.

Populacja jąkania: Około 1% ludzi dorosłych na całym świecie; dzieci 1-2%
370tys Polaków

4:1 – chłopcy:dziewczynki

Wykład 6 – 21.V.2013.

Uszkodzenia słuchu – klasyfikacja niedosłuchu, sposoby badania, przyczyny.

Surdologopedia – nauka zajmująca się problematyką zaburzeń rozwoju mowy dzieci z wadami słuchu i ich terapią.

Surdopedagogika – dział pedagogiki zajmujący się nauczaniem dzieci z wadami słuchu.

Międzynarodowe Biuro Audiofonologii (BIAP) – zaleca zmianę w nazewnictwie: nieużywanie pojęcia „głuchota” bo jest to negatywne. Zamieniamy je na „uszkodzenie słuchu”.

Klasyfikacja wg BIAP:

1. Dzieci niesłyszące – odbiór mowy jest głównie przez wzrok.

2. Dzieci z resztkami słuchu – dwukanałowy odbiór mowy (przez wzrok i częściowo słuch – przy aparatach).

3. Dzieci niedosłyszące – odbiór mowy jest możliwy przez słuch.

Aparaty słuchowe wzmacniają falę dźwiękową o około 30-40dB.

Klasyfikacja uwzględniająca czas uszkodzenia słuchu:

1. Prelingwalna utrata słuchu – dzieci, u których nastąpiło wrodzona utrata słuchu lub uszkodzenie w ciągu pierwszych drugiego roku życia.

2. Intralingwalna utrata słuchu – utrata słuchu następuje pomiędzy 2 a 4 rokiem życia.

3. Postlingwalna utrata słuchu – uszkodzenie słuchu wystąpiło po okresie rozwoju mowy (może być u osób dorosłych, np. połączenie kilku chorób).

Klasyfikacja wg stopnia upośledzenia słuchu:

1. 0 – 20 dB -> lekkie upośledzenie słuchu (w innych klasyfikacjach jest ten próg uznawany za normę).

2. 20 – 40 dB -> umiarkowane upośledzenie słuchu (z odległości 1,5m słabo artykułowana mowa jest niesłyszalna).

3. 40 – 60 dB -> niezbyt znaczne upośledzenie słuchu (z odległości 1,5m umiarkowanie głośna mowa jest niesłyszalna).

4. 60 – 80 dB -> znaczne upośledzenie słuchu (głośna mowa z odległości 1,5m jest niesłyszalna).

5. > 80 dB -> głęboki ubytek słuchu (krzyk jest niesłyszalny).

Rodzaje niedosłuchu:

• Niedosłuch przewodzeniowy – powstaje w skutek uszkodzenia części przewodzącej drgania cząsteczek akustycznych.
  Przyczyny: uszkodzenie w obrębie ucha wewnętrznego, środkowego, uszkodzenia pozapalne, uszkodzenia pourazowe (uszkodzenie błony bębenkowej), uszkodzenia w obrębie kosteczek słuchowych (kowadełka, trąbka, …), uszkodzenia Trąbki Eustachiusza (pomiędzy jamą ucha środkowego a jamą gardłową).
  Istnieje rezerwa ślimakowa, która ma wielkość minimum 15 dB.
  Uszkodzenie do 60 – 70 dB.

• Niedosłuch odbiorczy – powstaje w skutek uszkodzenia elementów zmysłowo-nerwowych ucha wewnętrznego.
  Przyczyny:

  • dziedziczenie,

  • uszkodzenie we wczesnym okresie dzieciństwa i życia płodowego (pierwszy trymestr),

  • w okresie okołoporodowym: niedotlenienie płodu,

  • konsekwencja porodu kleszczowego lub vakum.

  • w okresie wczesnego dzieciństwa – na skutek chorób wirusowych: odry, świnki, zapalenie opon mózgowych,

  • na skutek dziecięcego porażenia mózgowego,

  • leki: z grupy gentamecyny, streptomecyny i hininy,

Rezerwa ślimakowa – mniejsza niż 15dB.
Uszkodzenia poniżej 70dB.

500, 1000, 2000 Hz – środkowe wartości mowy ludzkiej, najlepiej słyszymy

Szmer liści w bezwietrzny dzień – z odległości 3m – 5dB

Cichy szept z odległości 2m – 10-15dB

Tykanie zegara w cichym pomieszczeniu – ok. 30dB

Darcie papieru z odległości 1m – ok. 40dB

Spokojna rozmowa – 40-45dB

Rozmowa głośna z odległości 2m – 60-65dB

Silnik samochodu osobowego z odległości 6m – 70-75dB

Klakson samochodu – 90-100dB

Dyskoteka – 100-115dB

Granica bólu – 125-130dB

Hałas powodujący wstrząs mózgu – 155-160dB

Halas śmiertelny – powyżej 160dB

Badanie słuchu:

1. Orientacyjne badanie słuchu/Subiektywne badanie słuchu – nie mamy informacji na ile jest uszkodzony słuch, tylko możemy mieć pewną dozę niepokoju, że coś jest nie tak. Jest to często początek diagnozy pogłębionej.

   1. Noworodek

      1. obserwacja dziecka w czasie głośnego dźwięku (trzaśnięcie drzwi) i powinnyśmy zaobserwować odruch moro. Jeśli tego odruchu nie ma widzimy, że jest uszkodzenie.

      2. Odruch uszno-powiekowy – dziecko trzepocze powiekami (np. przy darciu gazety).

   2. 3 – 4 miesiące – odwrócenie gałek ocznych i głowy w stronę dźwięku.

   3. 7 – 9 miesiąc życia – odwracanie głowy w kierunku źródła dźwięku.

   4. 3-5 rok życia – audiometria słowna -> mówienie raz do ucha prawego (pokaż lalkę, misia, piłkę auto, klocek), a później lewego (pokaż kubek, talerz, łyżkę, nożyk, grzebień) i wyraźnym szeptem wypowiada słowa typu: „pokaż” w odległości 5m.

   5. 6-7 rok życia – audiometria słowna lecz z poleceniem „potwórz”. W odległości 5m. Ucho prawe (powtórz: Krysia, dziesięć, sala, chłopak, pole), ucho lewe (Kazia, dziesięć, drzewo, tata, lampa, kotek).

   6. Audiometria tonalna -

2. Obiektywne badanie słuchu –

   1. Otoemisja akustyczna – nieinwazyjne badanie, rejestruje się otoemisję akustyczną przy pomocy sondy umieszczonej w kanale słuchowym, ocenia się sprawność mechaniczną receptora słuchu.
      Otoemisja -> energia akustyczna odbita w ślimaku.

   2. Tympanometria – badanie nieinwazyjne. Bada podatność błony bębenkowej na zmiany ciśnienia w przewodzie słuchowym zewnętrznym. Badanie to informuje o warunkach przewodzeniowych w uchu środkowym. Ocenia funkcje słuchowe trąbki słuchowej.

   3. BERA/ABR – badanie potencjałów wywołanych z pnia mózgu. Badanie inwazyjne (czasami, w wypadku bardzo małego dziecka jest badaniem nieinwazyjnym), można je wykonać tylko podczas snu.