Wielokulturowość a psychologia międzykulturowa w Białymstoku
Bardzo często mówi się, że Białystok jest miastem wielokulturowym. Tylko nasuwa się pytanie, czym tak naprawdę jest „wielokulturowość”? Marian Golka definiuje wielokulturowość jako” współwystępowanie na tej samej przestrzeni( albo w bezpośrednim sąsiedztwie bez wyraźnego rozgraniczenia, albo w sytuacji aspiracji do zajęcia tej samej przestrzeni) dwóch lub więcej grup społecznych o odmiennych kulturowych cechach dystynktywnych: wyglądzie zewnętrznym, języku, zachowaniu, wyznaniu, pochodzeniu, układzie wartości itd., które przyczyniają się do wzajemnego postrzegania odmienności z różnymi skutkami1.” I owszem, jeżeli analizując wielokulturowość weźmiemy pod uwagę fakt, że w mieście żyje co najmniej kilka mniejszości narodowych i etnicznych, obok kościołów katolickich znajdują się cerkwie, to możemy mówić o wielokulturowości. Jednak istnieje grupa, która uważa, że występowanie mniejszości kulturowych i kościołów jest nierozerwalnie połączone z pełnym wielokulturowością.
W takim razie stosownym wydaje się postawić pytanie, jak mieszkańcy miasta radzą sobie z „wielokulturowością”, która jest obok nich. Moim zdaniem Białystok nie radzi sobie z wielokulturowością. W związku z tym warto zastanowić się tego przyczyną i czy jest możliwa pełna integracja wielu kultur. Problemy z którymi boryka się Białystok to rasizm, którego władze miasta do tej pory nie zwalczyły.
Aby rozpocząć rozważania dotyczące wielokulturowości w Białymstoku, na wstępie zdefiniuję pojęcia: psychologii międzykulturowej, relacji międzykulturowych oraz akulturacji. Pozwoli mi to na dokładniejszą analizę zjawisk występujących w Białymstoku.
Psychologia międzykulturowa w definicji Johna Berry’ego to badanie „podobieństw i różnic w indywidualnym funkcjonowaniu ludzi należących do różnych grup kulturowych i etniczno-kulturowych, badanie relacji między czynnikami psychologicznymi, społeczno- kulturowymi i biologicznymi oraz badanie zmian zachodzących w zakresie tych czynników2.”
Relacje międzykulturowe w największym skrócie można zdefiniować jako relacje pomiędzy dwiema różnymi kulturami.
Akulturacja jest to pojęcie z zakresu antropologii, które jest definiowane jako proces obcowania kultur, w wyniku którego dochodzi do zmian wzorców kulturowych. Aby mówić o pełnej akulturacji, należy wspomnieć o akulturacji psychologicznej, która definiowana jest jako „zmiany w jednostce, która uczestniczy w sytuacji kontaktu kulturowego, idzie tu o osobę, na którą bezpośrednio oddziałuje wpływ zewnętrznej kultury oraz zmiany w kulturze, której jest uczestnikiem.”3 Jednak to nie jest pełna definicja, Paweł Boski proponuje inną formułę definicji akulturacji: „O akulturacji psychologicznej mówimy wówczas, gdy osoba wywodząca się z określonego systemu kulturowego i ukształtowana przezeń znalazła się w polu relatywnie długich i intensywnych oddziaływań drugiej kultury, które wymuszają i/lub inicjują spontaniczne procesy adaptacyjne prowadzące do zmian w funkcjonowaniu psychologicznym o różnym stopniu przystosowalności4.” Jednak do takiej definicji akulturacji psychologicznej należy dodać pewne wyjaśnienia. Pierwsze z nich dotyczy tego, że podróż zagraniczna nie musi być utożsamiana z akulturacją psychologiczną, a po drugie, to aby wystąpiła akulturacja, nie jest konieczny wyjazd z kraju.5
Bardzo często dochodzi do mylenia terminów akulturacja i integracja. Różnica pomiędzy tymi terminami jest zasadnicza, która przede wszystkim przejawia się w tym, że mając do czynienia z integracją kulturową, dwie lub więcej grup żyją obok siebie nie narzucając swoich wzorców zachowań innym kulturom, uważając je za lepsze.
W Białymstoku bardzo często odbywają się warsztaty, zajęcia, wydarzenia kulturalne i każde inne wydarzenia, które miałyby przybliżać kulturę mniejszości mieszkających w mieście. Projekty te w większości są adresowane do dzieci, młodzieży oraz nauczycieli.
Pierwszy projekt, który chcę omówić to „Przygody Innego”. Projekt ten był realizowany przez Fundację Uniwersytetu w Białymstoku w 2011 roku. Główne cele, które przyświecały temu przedsięwzięciu to: stworzenie metody, która byłaby skuteczna w zwalczaniu dyskryminacji ze względu na odmienność kulturową; przygotowanie programu, który zwracałby uwagę na zagadnienia związane z odmiennością kulturową i który byłby realizowany już od najmłodszych lat; podejmowanie działań związanych z budowaniem dialogu międzykulturowego i integracja społeczeństwa przyjmującego z uchodźcami. Projekt ten był adresowany przede wszystkim do najmłodszych, a z biegiem czasu do szerszego grona osób. W trakcie trwania tego projektu wolontariusze przeprowadzili warsztaty w przedszkolach i szkołach, do których uczęszczały dzieci przynależące do różnych kultur6.
Drugi projekt, który przedstawię to „Warsztaty Antydyskryminacyjne” realizowane przez Centrum im. Ludwika Zamenhofa od października do grudnia 2010 roku. „Warsztaty Antydyskryminacyjne były adresowane do uczniów szkół ponadpodstawowych. Głównym celem warsztatów było przeciwdziałanie rozwoju w młodzieży postaw dyskryminacyjnych, które mogą prowadzić do przejawów agresji i przemocy w stosunku do reprezentantów grup mniejszościowych. Realizacja tych celów odbywała się poprzez: przedstawienie uczestnikom zagadnień związanych z dyskryminacją i zachowaniami dyskryminującymi, pokazanie, co spotyka osoby, które są w sposób szczególny narażone na przejawy dyskryminacji; wspólne stworzenie pomysłów na zwalczanie dyskryminacji. Podczas warsztatów uczestnicy zapoznali się z filmem „Niebieskoocy”7.
Trzeci projekt, „Różnorodność- podaj dalej” to cykl warsztatów organizowanych przez Stowarzyszenie na rzecz Kultury i Dialogu 9/12. W ramach tego projektu w roku szkolnym 2012/2013 zostało przeprowadzonych 110 warsztatów, których główna tematyka opierała się na zagadnieniach związanych z postawami wobec cudzoziemców oraz przedstawicieli innych mniejszości. W warsztatach wzięło udział ponad 2200 uczniów. W ramach tego projektu odbyło się również sympozjum „Różnorodność- sprawdzam”, którego głównym celem było wypracowanie strategii włączenia edukacji antydyskryminacyjnej do programów szkolnych. Dodatkowym projektem było również przeprowadzenie bezpłatnych trzymiesięcznych warsztatów z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej dla studentów8.
Czwarty projekt to „Czym Chata Bogata-obiad(nie tylko) polski. Jest to projekt realizowany przez Fundację Edukacji i Twórczości w Białymstoku. Projekt ten ma swój początek w Czechach, którego głównym celem jest wspólne spotykanie się w prywatnych domach obywateli danego kraju oraz mniejszości narodowych, które zamieszkują dany kraj. W Białymstoku siedzibę Fundacji Edukacji i Twórczości odwiedzili Ormianie, Czeczeni, Ukraińcy i oczywiście Polacy9. Jakiś czas temu została uchwalony „Program miasta Białegostoku przeciwdziałania dyskryminacji rasowej, ksenofobii o związanej z nimi nietolerancji na lata 2014-2017”. Program ten jest odpowiedzią na narastające w latach 2012-2013 zagrożenia o podłożu rasistowskim mieszkańców a także obcokrajowców, którzy zamieszkują Białystok. Przejawiały się one w różnorakich formach: propagowanie treści rasistowskich, obelgi kierowane do osób o innym kolorze skóry, przemoc fizyczna i psychiczna, itd. Zmiany w związku z przyjęciem tego projektu związane są z: włączeniem do programu uczelni i środowisk akademickich; wprowadzenie tak zwanego „stałego kanału komunikacyjnego szybkiego reagowania”, który miałby służyć do zgłaszania wszelkich zdarzeń o charakterze ksenofobicznym; wzmożone patrole okolic miejsc pamięci, świątyń wszystkich wyznań i rozbudowa sieci monitoringu; wprowadzenie zagadnień związanych z propagowaniem tolerancji do szkół; dostosowanie do potrzeb obcokrajowców internetowych witryn urzędów10.
Zaczynając pisanie tej pracy wychodziłam z założenia, że warsztatów i szkoleń dotyczących zagadnień związanych z antydyskryminacją i wielokulturowością w Białymstoku będzie znacznie więcej. Jednak po przeszukaniu Internetu okazało się, że moje ciche oczekiwania związane dostępnością tego typów warsztatów są mocno przesadzone. Być może jest to spowodowane tym, że informacje są kierowane bezpośrednio do odbiorców tych warsztatów, a nie do szerszego grona mieszkańców. Szczególne zaskoczenie wywołał fakt, że nie ma zbyt wielu warsztatów prowadzonych dla nauczycieli. O ile dla dzieci i młodzieży tych warsztatów jest względnie sporo (jednak ciągle mało), to wydawać by się mogło, że tych warsztatów jest jak na lekarstwo. Przeglądając Internet, natrafiłam na zaledwie dwie informacje o szkoleniach adresowanych do nauczycieli.
Wiele instytucji zajmujących się kulturą w Białymstoku robi co może, aby działać w zakresie edukacji międzykulturowej. Jednak te działania są często kierowane do konkretnych grup, szczególnie dzieci i młodzieży. Warto zastanowić się, czy rzeczywiście warsztaty, które są adresowane do młodszych mieszkańców miasta są na tyle skuteczne? Czy może warto spróbować z warsztatami wyjść do pozostałych mieszkańców? A może organizacja festiwalów międzykulturowych, które mogłyby być organizowane co pewien czas w centrum miasta (przykładem mógłby być Kingston Multicultural Festival, którego początki sięgają lat 80.11). Kwestią otwartą zostaje również pytanie, czy organizowanie różnego rodzaju wydarzeń kulturalnych ma sens, czy nie jest to wyrzucanie publicznych pieniędzy w błoto? Jest wiele pytań, na które obecnie nie ma dobrych i złych odpowiedzi. Wszystko zależy od instytucji kulturalnych a także władz i mieszkańców, jak pokierują dalsze działania na rzecz integracji międzykulturowej.
Warsztaty, szkolenia, festiwale międzykulturowe, działania ze strony władz- to wszystko ma na celu pomóc w przeciwdziałaniu dyskryminacji rasowej(i nie tylko). Jednak czy to nie jest za mało? Ktoś kiedyś powiedział, że aby znieść różnice należy wszystkich zapakować na jeden wielki statek i wyprawić na środek oceanu. Wtedy jest szansa, że dojdzie do integracji. Problem jest w tym, że nie mamy tak wielkiego statku. W takim razie trzeba zastanowić się, gdzie leży problem- być może problemem staje się już to, że do walki z dyskryminacją rasową wykorzystujemy nieskuteczne metody? Analizując wszelkie warsztaty związane z tą problematyką ciągle dochodziłam do wniosku, że w praktycznie w każdym z brakuje w nich jednego elementu: człowieka. Formuły takich warsztatów na ogół nie zakładają spotkań z przedstawicielami innych kultur. W związku z tym nasuwa się pytanie, jak możemy mówić o wielokulturowości miasta, skoro nie znamy tych wielu kultur, które nas otaczają? I w odpowiedzi na to pytanie pojawia się kolejny pomysł na zmianę formuły takich warsztatów, a mianowicie: pokazywanie tych innych kultur, nie tylko tego, że w mieście poza kościołami katolickimi mamy również cerkwie, ale również kuchnię, codzienne zwyczaje, tradycje, język czy literaturę. Takie przedstawienie mniejszości narodowych i etnicznych na pewno więcej zdziała niż warsztaty, na których tak na dobrą sprawę jest wykładana sama teoria, bez praktyki.
Problemem być może też brak większego zainteresowania ze strony mieszkańców miasta, jak i przedstawicieli mniejszości. Po przejrzeniu budżetu obywatelskiego na 2014 rok nie znalazłam żadnego projektu, który byłby związany z edukacją antydyskryminacyjną. I nie wiem, czy to nie mógłby być klucz do rozwiązania problemu, jakim jest ksenofobia, rasizm- „Boimy się czegoś, czego nie znamy, a jeżeli czegoś nie znamy, to trzeba to jak najszybciej od nas wypędzić.” W takim razie nasuwa się pytanie- co należy dalej robić, aby pokazać, że Inny wcale nie chce nam zrobić krzywdy.
Bibliografia:
Boski P. Kulturowe ramy zachowań społecznych, Wyd. PWN i SWPS, Warszawa 2010
Golka M., Oblicza wielokulturowości, w: Kempny M., Kapciak A., Łodziński S.(red.), U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego.., Wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa 1997
Doliński D., Strelau J. Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2., Wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2008
Źródła internetowe:
http://fundacja.uwb.edu.pl/projekty/127-przygody-innego-2011
http://www.centrumzamenhofa.pl/s,warsztaty__antydyskryminacyjne,136.html
Golka M., Oblicza wielokulturowości, w: Kempny M., Kapciak A., Łodziński S.(red.), U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego.., Warszawa 1997, s. 19↩
Doliński D., Strelau J. Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2., Gdańsk 2007, s. 451↩
Cyt. za Berry J. w: Boski P. Kulturowe ramy zachowań społecznych, Warszawa 2010, s.505↩
Boski P. , Kulturowe ramy zachowań społecznych, Warszawa 2010, s. 505↩
Por. ibidem, s. 505↩
Por. http://fundacja.uwb.edu.pl/projekty/127-przygody-innego-2011 [dostęp dnia: 2.02.2014]↩
Por. http://www.centrumzamenhofa.pl/s,warsztaty__antydyskryminacyjne,136.html [dostęp dnia 2.02.2014]↩
Por. http://www.edulandia.pl/edulandia/1,118533,14192269,Przeciwdzialanie_dyskryminacji_w_Bialymstoku_idzie.html [dostęp dnia: 2.02.2014}↩
http://bialystok.gazeta.pl/bialystok/1,35235,15007205,Obiad__nie_tylko__polski_byl_pyszny__Cudzoziemcy_i.html [dostęp dnia: 2.02.2014]↩
http://bialystok.gazeta.pl/bialystok/1,35235,15127895,_Bialystok_dla_tolerancji__klepniety__Miasto_ma_program.html [dostęp dnia: 2.02.2014]↩
Por. Boski P. Kulturowe ramy zachowań społecznych, Warszawa 2010, s. 606↩