Rozdział XIX

Pierwsza rewolucja

Krwawa niedziela

Wskutek braku sukcesów w czasie wojny z Japonią sytuacja w Rosji pogarszała się. Rosło bezrobocie, wieści z frontu sprawiały, że nastroje były coraz gorsze. Rosła inflacja. Z początku wśród robotników petersburskich pojawiały się tylko żądania natury ekonomicznej: wprowadzenie ośmiogodzinnego dnia pracy, podwyższenie płac itd. Wkrótce do tych żądań dodano też polityczne: ogłoszone powszechnych, tajnych i równych wyborów do Zgromadzenia Ustawodawczego, równości wszystkich bez różnicy wyznania i narodowości, odpowiedzialności ministrów przed przyszłym zgromadzeniem i ludem, amnestii dla osób skazanych za przestępstwa polityczne. Żądania te z punktu widzenia rządu rosyjskiego były nierealne. Organizatorem planowanej demonstracji miał zostać pop, Gieorgij Gapon, który kierował Stowarzyszeniem Rosyjskich Robotników Fabrycznych. 3 stycznia 1905 roku (21 grudnia 1904) do Petersburga dotarła wiadomość o kapitulacji twierdzy Port Artur. Pogorszyło to i tak już kiepskie nastroje wśród mieszkańców stolicy. 15 stycznia rozpoczął się strajk w Zakładach Putiłowskich, jednej z największych w kraju fabryk. W połowie stycznia w Petersburgu strajkowało już ponad sto pięćdziesiąt tysięcy robotników, a sam strajk faktycznie objął już wszystkie zakłady w mieście. 18 stycznia dwudziestu przedstawicieli Stowarzyszenia Rosyjskich Robotników Fabrycznych opracowali projekt petycji robotniczej do cara. Pochód ponad stutysięcznego tłumu w stronę Pałacu Zimowego z jawnie już antyrządowymi i rewolucyjnymi hasłami nie mógł zostać zaakceptowany. Oznaczałoby to bezwarunkową kapitulację rządu. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że demonstranci nie przejawiali wrogości wobec samego cesarza. Pod jego adresem nie padały obraźliwe słowa. Robotnicy nieśli carskie portrety obok ikon i wśród śpiewów religijnych i patriotycznych. Mikołaj II nie zamierzał przyjmować delegacji robotników, nie chciał wysłuchać ich żądań czy chociażby wyjść na balkon Pałacu Zimowego. W tym czasie znajdował się w Carskim Siole. Walki między manifestantami, a żołnierzami trwały w mieście do wieczora, a niepokój panował jeszcze w przeciągu następnych dwóch dni. Gapon wyszedł z manifestacji bez szwanku. Według oficjalnych danych zabito 93 osób, 333 odniosło rany (34 z nich zmarło). Winnym zajść uznano księcia Piotra Światopełka-Mirskiego, ministra spraw wewnętrznych. Został on zdymisjonowany i zastąpiony przez Aleksandra Bułygina. Do dymisji podał się także szef policji stołecznej Iwan Fułłon. Obwiniano także właścicieli fabryk i zakładów, którzy nie chcieli spełnić nawet najmniejszych postulatów robotniczych. Wieści o zamieszkach stolicy rozniosły się wkrótce po całym kraju. 17 lutego w Moskwie zabity został w zamachu wielki książę Sergiusz Aleksandrowicz. Masowe wystąpienie ludności przeciwko władzy i walki na ulicach stolicy obniżyły prestiż monarchii i zachwiały zaufanie wobec rządu. Krwawa Niedziela jest uznawana za początek Rewolucji 1905 roku. Wkrótce cały kraj ogarnęły strajki.

Pierwsza faza wydarzeń rewolucyjnych

Wieści o masakrze petersburskiej dotarły szybko innych części imperium, wywołując oburzenie i natychmiastowe akcje protestacyjne. Około połowy stycznia strajkowano już w dziesiątkach miast- w Moskwie, Saratowie, Tyflisie, na Ukrainie, Białorusi i Łotwie… Widownią szczególnie burzliwych wypadków stało się Królestwo- na ulicach Warszawy i Łodzi byli zabici i ranni. 4.02 1905 r. członek eserowskiej BO, Iwan Kalajew, dokonał w Moskwie zamachu bombowego na księcia Sergiusza. Na przełomie lutego i marca wybuchła nowa fala strajków. Masowy strajk polityczny w Petersburgu skupił kilkadziesiąt tysięcy robotników. Pod wpływem wystąpień robotniczych do walki rzucili się chłopi. Dawała się odczuć potrzeba jednolitego kierownictwa partyjnego , wobec poważnego rozdźwięku między bolszewikami i mienszewikami.

Kolejną falę rewolucyjną zapoczątkowały strajki i demonstracje pierwszomajowe. 12 maja zaczął się pierwszy strajk tkaczy w Iwanowo- Woznieiseńsku i przyległych rejonach. Liczba strajkujących wynosiła do 30000. Powstała pierwsza w Rosji Rada Delegatów Robotniczych, która potrafiła też organizować pomoc dla strajkujących, utworzyć oddziały milicyjne, kontrolować drukarnie etc. Rady Delagatów Robotniczych powstawały też w innych ośrodkach, ale różne były ich nazwy i stopień efektywności w działaniu. Podczas lipcowego strajku w Kostromie wyłoniono spośród robotników tzw. Zebranie Delegatów złożone ze 108 osób. W czerwcu doszło do 3- dniowych walk barykadowych w Łodzii strajków w innych miejscowościach Królestwa. W tym samym miesiącu wybuchł bunt na czarnomorskim pancerniku „Książę Potiomkin Taurydzki”. Ten ostatni incydent nie był jednak spowodowany sytuacją polityczną, ale buntem marynarzy, którzy narzekali, iż mięso im serwowane nie nadaje się do jedzenia, gdy lekarz okrętowy temu zaprzeczył wbrew oczywistym faktom, wybuchł bunt. Zginął kapitan, za co rozstrzelano 30 najbardziej krnąbrnych członków załogi.

Przebieg i zakończenie wojny z Japonią

W lecie 1905 roku niekorzystna dla Rosji wojna z Japonia miała się ku końcowi. Przewaga Japonii wynikała przede wszystkim ze znacznie lepszego przygotowania. W ataku na Port Artur Japończycy osłabili flotę rosyjską. Przed wybuchem wojny, Rosja lekceważyła Japonię i dlatego nie była należycie przygotowana i nie umocniła Port Artur. Naczelnym wodzem sił zbrojnych był namiestnik Dalekiego Wschodu Aleksiejew. Armia lądowa była pod rozkazami generała Aleksego Kuropatkina, któremu podlegał dowódca twierdzy Port Artur, generał Anatol Stoessel.

Desanty japońskie szybko znalazły się na Korei i rozpoczęły marsz na północ. Wkrótce potem Rosjanie przegrali bitwę nad rzeką Yalu, a Japończycy wkroczyli do Mandżurii. Z końcem lipca rozpoczęła się walka o Port Artur, a Rosjanie odpierali wszystkie ataki. Japonia wygrała wtedy bitwę pod Laojangiem. 20.12.1904 Port Artur kapitulował, mimo że według powszechnej opinii i zdania wielu fachowców mógł się jeszcze długo bronić. W lutym obie strony były już wyczerpane i zaczęto za pośrednictwem ambasadora amerykańskiego w Tokyo rozmowy o zawarciu traktatu pokojowego.

Kolejną porażką było starcie floty bałtyckiej flotą japońską na Morzu Japońskim 14.05,1905, zakończony pogromem. Po tej porażce Mikołaj II zgodził się na rokowania pokojowe. Prowadzono je w Portsmouth w USAi podpisano tam traktat pokojowy 23.08. 1905. Rosja musiała oddać Japonii południowy Sachalin, zrzec się praw do dzierżawy terytorium półwyspu Liaotung i Portu Artura, wycofać się całkowicie z Mandżuriii zgodzić się na uznanie Korei za strefę wpływów Japonii.

Kulminacja wydarzeń rewolucyjnych

Klęski militarne wpływały na zaostrzenie sytuacji w kraju. Wypadki rewolucyjne rozwijały się nadal, a zasadniczą formą walki klasy robotniczej stał się strajk polityczny. Ponad 2 miliony ludzi wzięło udział w powszechnym strajku październikowym, stanęły się tylko fabryki i koleje, przerwano też zajęcia w szkołach i uczelniach… 17.10.1905 ukazał się manifest cara z zapowiedzią zwołania Dumy z kompetencjami ustawodawczymi. Ustanowiono po raz pierwszy urząd premiera, którym został Sergiusz Witte. Podczas strajku październikowego dalej rozwijał się zapoczątkowany z maju proces tworzenia się Rad. Największe znaczenie miało ukształtowanie się Rady Delegatów Robotniczych w Moskwie. Powstały również Rady w innych miastach. Coraz poważniej zaczęto myśleć o powstaniu przeciw caratowi. 7.12.1905 moskiewska Rada przyjęła propozycję miejskiej konferencji partyjnej w sprawie ogłoszenia natychmiastowego strajku i przekształcenia go w powstanie zbrojne. Moskiewskie powstanie zbrojne było punktem kulminacyjnym rewolucji, chociaż walka mas przeciw reżimowi trwała jeszcze półtora roku. Rozwijały się duże akcje strajkowe, buntowały się oddziały wojskowe, nie cichły akcje terrorystyczne. Po stłumieniu powstania moskiewskiego przystąpiono do prac związanych z powołaniem Dumy Państwowej.

I i II Duma. Stołypin na czele rządu

Dekret o ordynacji wyborczej do Dumy ukazał się jeszcze w grudniu 1905 roku. W ustawach zasadniczych sugerowano, iż ustrój przyjmuje charakter konstytucyjny, ale taki zwrot bezpośrednio nigdzie się nie pojawił, a cesarzowi pozostawiono wyłączne kompetencje , jeśli chodzi o władzę wykonawczą , politykę zagraniczną i obronę narodową. Wybory do Dumy miały być pośrednie i opierac się na zasadzie kurialnej. Obywatele nie wybierali bezpośrednio posłów do Dumy, lecz tylko elektorów, którzy na odrębnych zgromadzeniach dokonywali właściwego wyboru. Bolszewicy zbojkotowali wybory do I Dumy, licząc na dalszy wzrost napięcia rewolucyjnego i na powstanie zbrojne. Okazało się jednak żę zaczyna się odpływ fali rewolucyjnej i trzeba wykorzystać również legalne formy walki. Wzmogli jednocześnie wysiłki w kierunku przezwyciężenia wewnątrzpartyjnego rozłamu. Skupili się na tym w czasie IV Zjazdu zjednoczeniowego 10- 25 IV 1906.

Nie na wiele zdało się formalne zjednoczenie, różnice między bolszewikami i mienszewikami pogłębiały się nadal.

Duma nie mogła dogadać się z rządem na czele którego stał Iwan Goremykin. Zorientowawszy się, że opanowanie opozycyjnych nastrojów w Dumie jest niemożliwe, rząd postanowił ją rozwiązać, co nastąpiło na mocy dekretu carskiego z 8 VII 1906> Nowe wybory wyznaczono na początek przyszłego roku. Rozwiązując Dumę car dał dymisję Goremykinowi i powołał na stanowisko przewodniczącego Rady Ministrów Piotra Stołypina, który w poprzednim gabinecie był ministrem spraw wewnętrznych. 10 dni po rozwiązaniu Dumy bunty ogarnęły prawie całą flotę bałtycką. 12 VI 1906 dokonano zamachu na wille Stołypina, zginęła 2 dzieci Stołypina, ale on przeżył. Pomimo grożących za to kar śmierci, zamachy nie ustawały. Walczył również proletariat Rosji.

Wybory do II Dumy odbyły się na początku 1907 r, przynosząc sukces socjaldemokratom. Dalsze strajki kończyły się porażkami. V Zjazd SDPRR dokonał określenia stosunku socjaldemokracji do coraz bardziej wpływowych partii burżuazyjnych, opowiadając się za zwalczaniem partii czarnosecińskich, obszarniczo- burżuazyjnych i liberalno- monarchistycznych (nie pytajcie ci to znaczy). Dopuszczono możliwość wspólnych wystąpień z eserowcami i „trudownikami”, ale bez odstępstw od programu i taktyki socjaldemokracji. W połowie roku carat zdecydował się oskarżyć socjaldemokrację i organizację spisku wojskowego i pozbawić ich nietykalności poselskiej. Zanim Duma zdołała zająć stanowisko w tej sprawie, Mikołaj II wydał dekret o jej rozwiązaniu i nastąpiła też zmiana prawa wyborczego- 3 VI 1907. Dziś datę tę uważa się za koniec rewolucji.

Rewolucja wywarła wielki wpływ również na inne kraje i narody, na rozwój międzynarodowego ruchu robotniczego i walk narodowowyzwoleńczych w państwach kolonialnych. Był to pierwszy wyłom w absolutystycznym ustroju Rosji, zmuszając carat do ustępstw.