Partie i systemy partyjne wykład – dr Marta Du Vall
Wykł. 1 – 4.10.2009 r.
Założenia i cele przedmiotu
Partie polityczne stanowią ważny element współczesnych systemów politycznych i w różnych formach istnieją we wszystkich państwach. Ich rola w XX i XXI w. systematycznie wzrasta. Wykład ma na celu zapoznanie słuchaczy z problematyką powstawania i funkcjonowania partii politycznych w ogólnie pojętym systemie politycznym. Analizie poddane zostaną również wybrane systemy partyjne (Polska + wybrane kraje UE).
Treść merytoryczna przedmiotu
Partia polityczna jako przedmiot zainteresowania politologii, socjologii, filozofii. Geneza partii politycznych. Pojęcie partii politycznej; podejście politologiczne; definicje ustawowe partii politycznych.
Rozwój historyczny partii politycznych, ekonomiczne, historyczne, społeczne uwarunkowania tworzenia partii politycznych. Zasadnicze etapy rozwoju partii politycznych. Klasyfikacje partii politycznych. Partie kadrowe i masowe, systemowe i systemowe. Funkcje partii politycznych.
Tworzenie partii politycznych. Konstytucyjna wolność tworzenia partii, systemy tworzenia partii, założyciele partii, rejestr (ewidencja partii). Partie i ugrupowania parlamentarne w RP.
Rodziny ideologiczne partii politycznych, partie konserwatywne, liberalne, socjaldemokratyczne, etniczne, nacjonalistyczne.
Instytucjonalizacja partii politycznych. Kształtowanie się partii jako organizacji społecznej. Partia jako podmiot stosunków publicznoprawnych.
Członkostwo w partiach politycznych. Formy i przesłanki członkowstwa. Partyjność, apolityczność, zawieszenie członkowstwa lub działalności partii politycznych.
Struktura i zasady działania partii politycznych. Struktura wewnętrzna partii politycznych, zasady działania partii. Funkcjonowanie partii w systemie partyjnym i politycznym. Relacje między systemem partyjnym a systemem politycznym, partie polityczne w systemie demokratycznym, partie polityczne w systemie totalitarnym.
Finansowanie partii politycznych. Jawność partii politycznych. System finansowania partii politycznych. Źródła finansowania partii politycznych, subwencje i dotacje z budżetu państwa, system ekspercki, opodatkowanie partii politycznych.
Delegalizacja partii politycznych. Istota i przesłanki delegalizacji partii politycznych.
Likwidacja partii politycznych.
Rodzaje systemów partyjnych. Pojęcie i klasyfikacja systemów partyjnych. Zasadnicze cechy głównych systemów partyjnych.
Systemy partyjne wybranych państw.
Literatura
M. Chmaj, M. Żmigrodzki, W. Sokół, Teoria partii politycznych, Lublin 2001
K. A. Wojtaszek, Partie polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa 1998
K. Sobolewska – Myślik, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej po 1989, Kraków 1999
A. Antoszewski, R. Herbut, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej, Wrocław 2003
M. Grzybowski, A. Zięba, Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Kraków 1996
M. Chmaj, Wolność tworzenia i działania partii politycznych, studium porównawcze, Olsztyn 2006
Dokumenty :
Konstytucja RP
Ustawa o partiach politycznych z 27.06.1997
Forma i warunki zaliczenia
egzamin w formie testu jednokrotnego wyboru + kilka pytań opisowych – ostatnie zajęcia w semestrze przedtermin (dla tych, którzy się zdecydują traktowany jako termin 1) + jeden termin sesyjny
Obecność mile widziana
Partie polityczne – definicje i geneza
Definicje partii politycznej – uwagi wstępne
Ustalenie jednoznacznej definicji partii politycznej jest, wbrew pozorom, zagadnieniem skomplikowanym.
Partia polityczna jako zjawisko podlega ciągłej ewolucji, zmieniają się realia polityki, w których partie działają, nie wspominając już o różnorodności wynikającej z warunków lokalnych.
W efekcie, definicji partii politycznych, sformułowanych przez naukowców jest bardzo dużo. Zawierają one oczywiście wiele elementów wspólnych, ale eksponowane są również cechy traktowane przez autora definicji jako ważne, co czasem prowadzi do kontrowersji z innymi ujęciami zagadnienia.
Wybrane definicje partii politycznej
Używając terminologii socjologicznej, partię można opisać jako grupę społeczną, dobrowolną, dużą, formalną, celową.
Taka charakterystyka nie jest jednak wystarczająca dla odróżnienia partii od innych grup działających we współczesnych społeczeństwach.
Definicje partii zawierają elementy pozwalające na określenie specyfiki, najczęściej wskazując na obszar działania partii jakim jest polityka lub też wymieniając charakterystyczne funkcje, wypełniane przez te organizacje.
Jedną z najczęściej cytowanych definicji pochodzących z pierwszego okresu rozważań nad partiami jest definicja sformułowana przez Edmunda Burke`a i głosząca, że partia jest całością złożoną z ludzi pragnących drogą wspólnych wysiłków realizować interes narodu, zgodnie z zasadą przez wszystkich akceptowaną.
Definicje proponowane przez współczesnych badaczy znacznie mniej skoncentrowane są na problemie zasad i wartości. W wielu z nich podkreślane są te elementy charakterystyki partii, które wiążą się z ich konkretnymi działaniami i funkcjami w życiu politycznym.
Bardzo wiele definicji eksponuje rolę partii jako łącznika pomiędzy rządem a społeczeństwem.
Przykładem mogą być definicje Sigmunda Neumanna czy Kay Lawson.
Neumann definiuje partię następująco : wyodrębniona organizacja aktywnych politycznie aktorów społecznych, którzy są zainteresowani kontrolowaniem władzy wykonawczej i którzy konkurują o poparcie społeczne z inną grupą lub grupami o odmiennych poglądach. Tak rozumiana [partia] jest to ważny pośrednik łączący siły społeczne i ideologie z oficjalnymi instytucjami rządowymi i wiążący je z działaniem politycznym w ramach szerszej wspólnoty politycznej.
Kay Lawson definiuje partię jako organizację zrzeszającą jednostki, która poszukuje wyborczego i pozawyborczego wsparcia ze strony społeczeństwa (lub jego części) dla określonych przedstawicieli tej organizacji, po to, by mogli sprawować władzę polityczną związaną z konkretnymi stanowiskami rządowymi, twierdząc, że władza ta wykonywana jest dla społecznego dobra.
Dla tej autorki funkcja łącznika między władzą a społeczeństwem jest specyficzna tylko dla partii i tylko przez nie wypełniana.
Najpoważniejszą krytyką, jakiej poddawane są te definicje jest fakt, że zbyt ściśle wiążą partie z procesami zachodzącymi w społeczeństwie, nie doceniając w nich aktywnych współtwórców procesów politycznych.
Wiele definicji akcentuje z kolei działania partii w polityce, kładąc nacisk na takie ich funkcje jak uczestnictwo w wyborach czy sprawowanie władzy. Tutaj przykładem mogą być definicje sformułowane przez A. Downsa czy G. Sartoriego.
Anthony Downs definiuje partię jako koalicję osób chcących legalnymi środkami zdobyć kontrolę nad aparatem władzy wykonawczej.
Giovanni Sartori proponuje definicję, w której partia jest grupą biorącą udział w wyborach i zdolną do obsadzenia, w drodze wyborów, swoimi kandydatami urzędów publicznych.
Spośród zarzutów wysuwanych pod adresem tych definicji można wskazać na dwa najistotniejsze a mianowicie :
na ich podstawie trudno odróżnić partie od innych struktur, wykonujących podobne funkcje
trudno odróżnić partie działające w warunkach demokracji od tych, które funkcjonują w warunkach niedemokratycznych.
Jeżeli chodzi o pokrywanie się funkcji wypełnianych jednocześnie przez partie i inne organizacje, można zauważyć, że nieczęste ale znane są przypadki, kiedy w wyborach uczestniczą np. związki zawodowe, uważając, że problemy ich członków nie znajdują wystarczającej reprezentacji w działalności partii.
Problem partii działającej w warunkach niedemokratycznych wiąże się z faktem, że partia taka nie konkuruje z innymi partiami, często będąc jedyną partią w państwie. Brak uwzględnienia elementu konkurencji w walce z innymi ugrupowaniami uważany jest za niedociągnięcie definicji określających partie jedynie poprzez funkcje sprawowania władzy czy uczestnictwo w wyborach.
Ciekawe podejście do problemu definiowania partii politycznych zaprezentował amerykański autor V. O. Key Jr.
Wyróżnia kilka sfer lub płaszczyzn grupowej aktywności politycznej, z których każda może być samodzielnie określana terminem „partia” a jednocześnie termin ten można też odnieść do wszystkich tych sfer jednocześnie.
Jak pisał Key: Wśród wyborców powstają grupy osób, uważające się za członków partii. […] W innym sensie termin partia odnosi się do grupy mniej lub bardziej profesjonalnych działaczy politycznych. […] Czasem partia oznacza grupę w rządzie. […] Czasem zaś odnosi się do całości, łączącej w jedno partię wśród wyborców, profesjonalną grupę polityczną, partię w legislaturze i partię w rządzie. […] W istocie to ogólne określenie może być uzasadnione bowiem wszystkie te grupy składające się na partię wchodzą ze sobą w mniej lub bardziej ścisłe interakcje a czasem tworzą jedność.
Ostatecznie Key rozróżnił trzy płaszczyzny składające się na partię :
partia wśród wyborców,
partia w rządzie,
partia jako organizacja.
Perspektywa zaproponowana przez tego autora jest znacznie bardziej rozpowszechniona na gruncie nauki amerykańskiej, m.in. dlatego, że partie amerykańskie stanowią w istocie stosunkowo luźne połączenie tych trzech płaszczyzn. Partie europejskie są znacznie bardziej zwarte i spójne.
Dwaj inni autorzy, Peter Mair i Richard Katz, wyróżnili w partii trzy sfery, określając je jako :
party in public office, (partia obsadzająca urzędy publiczne) – pod określeniem „urzędy publiczne” należy rozumieć przede wszystkim centralne organy państwa, takie jak rząd czy parlament.
party on the ground, (partia „u podstaw”) – odnosi się zarówno do członków, jak i luźniej związanych z partią jej zwolenników i wyborców.
party in central office, (partia jako struktura biurokratyczna) – dotyczy struktur organizacyjnych samej partii.
Tym, co wydaje się bardzo trafne w tych podejściach jest analityczne spojrzenie na partię jako całość, łączącą różne sfery aktywności politycznej. Spojrzenie to nie pomija istotnej sfery organizacyjnej partii. Większy nacisk położony jest na fakt złożonej i wielowymiarowej struktury partii niż na funkcje, które wypełnia.
Należy mieć na uwadze, że oba sposoby definiowania partii – funkcjonalny i strukturalny – nie wykluczają się wzajemnie.
Podsumowanie – definicja encyklopedyczna
Partia to dobrowolna organizacja, reprezentująca interesy określonej grupy społecznej, zmierza do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej w celu realizacji swojego programu politycznego.
Etymologicznie słowo „partia” wywodzi się od łacińskich – pars – część i partie – dzielić.
Podsumowanie – definicja ustawowa
USTAWA z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych, Art. 1.1.
Partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.
Wykł. 2
Regulacje prawne warunkujące tworzenie się partii politycznych w warunkach transformacji demokratycznej
Chodzi tu głównie o uregulowania prawne, określające charakter i sposób funkcjonowania najważniejszych instytucji ustrojowych.(Dotyczyło to w rożnym stopniu wszystkich partii bez względu na ich genezę).
W szczególności chodzi tutaj o prawo wyborcze mające istotny wpływ na kształt ciał przedstawicielskich, w tym oczywiście na ich skład partyjny.
We wszystkich przypadkach transformacji ustrojowych zdecydowano się na systemy niestawiające wysokich barier dla zaistnienia partii na rynku wyborczym. Mowa tu o systemach opartych na zasadzie proporcjonalności, które nie ograniczając nadmiernie dostępu do instytucji przedstawicielskich, pozwalają na znaczna swobodę ekspresji sympatii politycznych obywateli.
Wpływ wywierany przez system wyborczy ma w zasadzie większe znaczenie z punktu widzenia kształtu systemu partyjnego niż poszczególnych partii, jednakże w szczególnej sytuacji powstawania nowych partii. System wyborczy oddziaływał także i na pojedyncze ugrupowania! Mógł, bowiem albo ułatwić albo utrudnić nie tyle samo ich powstanie, ile przetrwanie na scenie politycznej!
Geneza partii politycznych – wybrane koncepcje
Przedstawione wcześniej najważniejsze definicje partii wiążą powstanie partii politycznej z parlamentem.
Właśnie w tym świetle widzi genezę partii Max Weber. Autor ten przeciwstawił historyczna ewolucje partii, wyróżniając kolejne etapy powstawania tego rodzaju organizacji:
koteria arystokratyczna,
klub polityczny,
partia masowa.
Koteria arystokratyczna ograniczała się wyłącznie do parlamentu, jej skład był płynny, podstawa współpracy parlamentarzystów w dużej mierze były indywidualne interesy.
Etap rozwoju klubowego charakteryzuje się już polaczeniem aktywności grup parlamentarnych z otoczeniem pozaparlamentarnym, znacząca role w określaniu charakteru tej struktury zaczęła odgrywać ideologia.
Etap trzeci – wyłaniania się partii masowej – charakteryzuje m.in. sformalizowana organizacja, prężnie działające struktury pozaparlamentarne, oparte na masowej mobilizacji ludzi wstępujących do partii, jako jej członkowie. Ugrupowania te maja wyrazista ideologie.
Inny autor, Maurice Duverger uważa, ze współczesna partia pojawiła się w momencie, kiedy grupa parlamentarzystów połączona została więziami instytucjonalnymi z komitetem wyborczym mobilizującym poparcie wyborców.
Powstanie partii politycznych Duverger łączy nie tylko z parlamentem, ale również z wyborami kształtującymi jego skład.
Kierując sie tym poglądem powstanie pierwszych partii politycznych należałoby, zatem usytuować w pierwszej połowie dziewiętnastego wieku wtedy, bowiem parlamenty i wybory stopniowo rozszerzane na wszystkie grupy społeczne, weszły na stale do praktyki politycznej państw europejskich.
Ważnym elementem koncepcji Duvergera odnoszącej się do genezy partii politycznych jest stwierdzenie, ze wyłanianie się partii z parlamentu odnosi się raczej do sytuacji, kiedy w kraju nie ma jeszcze rozwiniętego systemu partii. Przy powstawaniu następnych reguła jest ich geneza pozaparlamentarna.
Najistotniejsze w dokonanym rozróżnieniu na partie o genezie wewnątrz – lub pozaparlamentarnej, to konsekwencje, jakie proces ten ma dla kształtu partii.
Po pierwsze, zdaniem tego autora, partie pozaparlamentarne są znacznie bardziej zcentralizowane, bardziej spójne wewnętrznie i bardziej zdyscyplinowane.
Po drugie znacznie mniejsza role odgrywa w nich frakcja parlamentarna a także aktywność nakierowana na zdobycie miejsca parlamencie jest jedna z wieku form działania i jest znacznie mniej istotna niż dla partii, które powstały w parlamencie.
Jeszcze jedna wizje odnosząca się do genezy partii przedstawili dwaj autorzy amerykańscy, Joseph LaPalombara i Myron Weiner.
Stwierdzili, ze partia to zjawisko pochodzące z dziewiętnastego wieku.
Kluczowa role w ich poglądach odgrywa fakt ze organizacja partyjna obejmuje duże grupy ludzi, włączanych w politykę na skutek rozszerzenia prawa wyborczego. Funkcjonujące w parlamencie grupy, które nie poszukują poparcia wyborczego są raczej klikami, frakcjami notabli czy klubami politycznymi, nie zaś partiami.
Autorzy w swojej analizie wychodzą poza parlament i reformy państwa wyborczego. Zwracają uwagę, ze ta droga powstania partii jest wyraźnie związaną z Europa, natomiast nie jest do końca prawdziwa w odniesieniu do krajów poza tym kontynentem gdzie partie powstawały zanim powstały parlamenty lub tez jak w niektórych krajach kolonialnych masowe ruchy, będące zaczątkiem późniejszych partii działały poza parlamentem nawet, jeżeli jakąś forma przedstawicielstwa została z woli władz kolonialnych ustanowiona.
Zwracają uwagę na dwie kwestie:
procesy politycznych prześladowań, które określają mianem kryzysów
procesy modernizacji
istotny sens tej koncepcji polega na tym ze tego rodzaju przesilenia polityczne wiążące się z powstawaniem partii politycznych a także procesu modernizacji rozszerzają perspektywę badawcza.
Do kryzysów (przesileń) stanowiących kontekst powstania partii omawiani autorzy zaliczają szczególnie trzy: kryzys legitymacji (wiąże się z wyzwaniem stawianym dotychczasowym struktura władzy), partycypacji (polega na mobilizacji politycznej grup nieaktywnych w tej sferze) i integracji (wiąże się z przekształcaniem struktur państwowych, ich rozpadem lub wprost przeciwnie powstawaniem nowych.
Mechanizmy powstawania partii politycznych (współcześnie)
Przedstawione koncepcje genezy partii politycznych odnoszą się przede wszystkim do sytuacji powstania partii w nowoczesnym systemie politycznym po raz pierwszy
Obecnie takie sytuacje raczej się już nie zdążają. Jeżeli powstają nowe partie to albo dzieje się to w kontekście ustabilizowanego systemu politycznego i partyjnego i polega na podziale w obrębie istniejących partii, bądź tez wiąże się ze znaczącymi przemianami we wspomnianych systemach.
Mechanizmy powstawania partii politycznych w procesach demokratyzacji
Rozważanie kwestii partii w związku z demokratyzacja można rozpocząć od wypowiedzi na pytanie o role, jaka te struktury odgrywają w procesach zmian ustrojowych.
Zdania są tutaj podzielone. Niektórzy autorzy uważają, za partie odgrywają role wręcz dominująca inni z kolei sadza, ze o ile rola partii w samym procesie demokratyzacji może być różna, o tyle z pewnością partie dominują w procesie konsolidacji demokracji.
nie istnieje jednoznaczna odpowiedz na pytanie czy partie odegrały w procesach przemian ustrojowych role decydująca czy nie. Zależy to od konkretnych przypadków.
można z pewnością powiedzieć, ze w każdym z tych procesów partie spełniały podobne funkcje:
W większości przypadków były uczestnikami pierwszych wolnych wyborów. W parlamentach inicjowały szereg reform składających się na proces demokratyzacji. Były jednym z kanałów rekrutacji elit politycznych. Obsadzały główne kierunki jej działań zgodnie ze swoja linia propagandowa. Dlatego nawet, jeżeli nie były decydującymi, to były ważnymi uczestnikami tych procesów.
Różnorakie mechanizmy powstawania partii politycznych (w procesach demokratyzacji)
Odnowienie działalności partii politycznych po drugiej wojnie światowej w Niemczech, Włoszech i Austrii w dużej mierze polegało na odtworzeniu się nurtów politycznych funkcjonujących w tych krajach w przypadku partii socjalistycznych czy komunistycznych. Partie powróciły do działalności przedwojennej w niezmienionej postaci – np. niemiecka SPD), tzw. partie historyczne
Czasem nowo powstające partie polityczne nawiązywały do niedawno działających ugrupowań o podobnym obliczu programowym. Najlepszym przykładem mogą być powojenne partie chadeckie, które powstając, jako ugrupowania nowe w mniejszym lub większym stopniu kontynuowały tradycje swoich przedwojennych poprzedniczek np. niemiecka CDU podkreślając fakt, ze jest partia nowa bazowała w pewnym stopniu na tradycjach partii centrum.
Inny mechanizm mogliśmy obserwować w Europie południowej – Hiszpanii (lata 70)
Powstawały tu zarówno partie nowe jak i „historyczne”
Ale można zauważyć istotne różnice:
Po pierwsze nastąpiło tu przekształcenie się byłych partii rządzących w warunkach braku demokracji i ich sojuszniczek, w partie o nowej tożsamości, bazującej jednak na zasobach strukturalnych i członkowskich swoich poprzedniczek.
Po drugie pewna grupa partii nowopowstających wyłoniła się w procesie dekompozycji dużych, wielonurtowych, heterogenicznych struktur nazywanych ruchami społecznymi, organizacjami typu forum czy wielkimi koalicjami.
Wyłanianie się partii z ruchów społecznych – proces ten także miał swoje uwarunkowania – tym razem charakterystyczne tylko dla przypadków demokratyzacji środkowo europejskich (ponieważ jedną z bardziej znaczących konsekwencji tego rodzaju genezy partii są problemy instytucjonalizacji.
Zasygnalizuję jedynie fakt swoistej konkurencji jakie ruchy społeczne stworzyły partiom w organizowaniu działań politycznych w pierwszym okresie przekształceń ustrojowych (partie jako takie nie cieszyły się w tym okresie akceptacją społeczną – kojarzono je raczej z rządowymi strukturami byłego reżimu niż z demokracją i możliwościami uczestnictwa politycznego; natomiast ruchy zyskiwały sobie sympatie m.in. silnym akcentowaniem swojego niepartyjnego charakteru)
W odniesieniu do partii nowopowstających należy wspomnieć jeszcze o jednym ważnym czynniku warunkującym ich działanie – ich wewnątrzparlamentarną genezę (m.in. wzięte z pierwszych partii politycznych w procesach demokratyzacji w Europie Środkowej zostały utworzone przez elity parlamentarne).
Jedną z najważniejszych konsekwencji tego sposobu wyłaniania się partii jest niewielka identyfikacja z tak uformowanymi partiami dużych grup społecznych. Partie wywodzące się z elit politycznych i z nimi kojarzone nie są zdolne do pobudzenia masowej mobilizacji i identyfikacji. Nie sprzyjała temu także słabość ich struktur, zwłaszcza na poziomie lokalnym.
Jak fakt istnienia partii w przeszłości oddziałuje na powstanie nowych ugrupowań?
Przeszłość może działać na korzyść partii jako bardzo dobra legitymacji wzmacniająca jej wiarygodność w nowych warunkach. Na tego rodzaju dobre skojarzenia liczyły partie w Europie środkowo – wschodniej – przede wszystkim były to partie socjaldemokratyczne, które podkreślając swoje historyczne korzenie, chciały wyraźnie odróżnić się od tych socjaldemokracji, które powstały po przekształceniu się byłych ugrupowań rządzących.
Przeszłość może też być obciążeniem, zwłaszcza jeżeli stanie się źródłem konfliktów, między działaczami pamiętającymi czasy dawne i nowymi którzy wskazują na konieczność nieuchronnych zmian wiążących się z podjęciem działalności na nowo.
Wykł. 3 – 22.11.2009 r.
Funkcje partii politycznych. Ewolucja modelu partii politycznej.
Informacje wprowadzające
Jedną z istotnych kwestii, odnoszących się do partii politycznych są ich funkcje, intuicyjnie każdy z nas, obywateli demokratycznego państwa, potrafiłby wskazać przynajmniej kilka, które jego zdaniem partie spełniają.
(kilka z nich zostało zasygnalizowanych już na poprzednim wykładzie)
Badacze zastanawiają się nad problemem funkcji spełnianych przez partie nie tylko przy okazji próby zdefiniowania tych organizacji, jest to także odrębne zagadnienie, któremu poświęcono wiele uwagi.
Informacje wprowadzające – przykłady różnego ujmowania zagadnienia funkcji partii politycznych
W ujęciu Sigmunda Neumanna funkcje wypełniane przez partie polityczne można opisać następująco:
Partia
organizuje opinię publiczną i wyraża interesy zarówno pojedynczych obywateli, jak też grup, uzgadniając je z interesem całej społeczności;
jest łącznikiem pomiędzy rządem i opinia publiczną;
rekrutuje elity przywódcze.
Informacje wprowadzające – przykłady różnego ujmowania zagadnienia funkcji partii politycznych
Niektórzy badacze twierdzą, że można wyróżnić cztery funkcje partii politycznych.
Są to:
określanie celów poprzez ideologię i program;
artykulacja i agregacja interesów społecznych;
mobilizacja i socjalizacja społeczeństwa w obrębie systemu politycznego, szczególnie w okresie wyborów;
rekrutacja elit i formowanie rządu
Informacje wprowadzające – przykłady różnego ujmowania zagadnienia funkcji partii politycznych
W literaturze polskiej wymienia się z kolei następujące funkcje partii:
funkcja kształtowania opinii i postaw politycznych;
funkcja wyborcza;
funkcja rządzenia,
!przy czym każda z tych ogólnie ujętych funkcji jest nastąp-rozbita na bardziej szczegółowe.
Trzy płaszczyzny aktywności partii
Przypomnijmy definicje partii wg V. O. Key → wskazał trzy współistniejące ze sobą płaszczyzny, które składają się na partię polityczną, są to:
partia wobec wyborcy;
partia w rządzie;
partia jako organizacja.
podejście to wydaje się bardzo trafnie ujmować współczesne partie, pozwalając także na bardzo szerokie spojrzenie na ich aktywność. Z punktu widzenia analizy problemu funkcji partii, stanowi ono rodzaj podstawy, na której można nadbudowywać kolejne, bardziej już dokładnie potraktowane zadania, które partie spełniają.
Partia wobec wyborcy
Najważniejsza w tym obszarze funkcją, na jaką wskazuje wielu autorów jest wyrażanie i agregacja interesów.
Partie oferują swoim wyborcom pewną tożsamość wyborczą a ekspresja dotyczy tych wartości, które się na nią składają – innymi słowy partie wyrażają to, co dla danej grupy społecznej jest istotne i co sprawia, że ludzie popierają je w wyborach.
Takie szerokie ujęcie pozwala widzieć partię zarówno jako wyrazicielkę interesów ekonomicznych, jak i postaw religijnych czy nawet powiązać poparcie dla danej partii z czynnikami biograficznymi.
To, co sprawia, że partia jest niezbędna to połączenie ekspresji z naciskiem.
Partia polityczna jest w tym kontekście narzędziem „przekładającym preferencje mas na decyzje polityczne".
Dodatkowym elementem, który także zazwyczaj występuje wraz z funkcją ekspresji w odniesieniu do partii politycznych jest wspomniana na początku agregacja.
Oznacza to, że partia, w odróżnieniu od np. grupy nacisku, nie powinna skupiać się na wyrażaniu wartości i żądań bardzo wąskich, wiążących się jedynie z jakimś jednym bardzo konkretnym problemem lub jedną wąską grupą społeczna → rolą partii jest raczej łączyć te kwestie w większe „całości".
Funkcja ekspresji oznacza, że partia wyraża to, co ważne dla poszczególnych grup wdanym społeczeństwie.
Drugą strona tej relacji jest jednakże praca samej partii nad kształtowaniem tych elementów, które składają się na wspomnianą tożsamość grupową.
To, co ważne dla uchwycenia owej roli partii to fakt, że nie są one jedynie biernymi zwierciadłami życia społecznego, a biorą aktywny udział w tworzeniu tego obrazu.
W omawianym obszarze do ważnych funkcji należy także mobilizacja.
Rola ta polega na stworzeniu obywatelom możliwości uczestnictwa politycznego, zachęcaniu ich do tej aktywności i poprzez, to włączaniu ich w proces polityczny w danym kraju.
Partie realizują te zadania przede wszystkim poprzez szeroko pojęty proces wyborczy, współtworząc szeroki wachlarz możliwości uczestnictwa: od poparcia swoim głosem kandydata lub listy,, proponowanej przez partie, poprzez zapoznawanie się z rozmaicie podanymi przez partię informacjami politycznymi aż do osobistego zaangażowania się w roli kandydata związanego z partią i popieranego przez nią.
Partia wobec wyborcy - podsumowanie
• w sferze relacji partia-wyborca partie zdobywają poparcie społeczne i kształtują swoje elektoraty zarówno wyrażając to, co składa się na ich tożsamość, jak też aktywnie przyczyniając się do jej uformowania → mówiąc innymi słowy między partią a jej wyborcami występuje rodzaj relacji zwrotnej – my wybieramy partię, ponieważ porusza ona ważne dla nas kwestie, ale też i ona często pomaga nam je dokładnie sprecyzować.
Partia w rządzie
Tu do najczęściej wymienianych funkcji partii należą:
rekrutacja elit politycznych,
obsadzanie stanowisk rządowych,
opozycja wobec aktualnego rządu.
Wypełnianie tych funkcji wiąże się z formułowaniem propozycji rozwiązań problemów politycznych, ekonomicznych czy społecznych a następnie podejmowaniem i realizacją decyzji politycznych → tu także mieszczą się przetargi i negocjacje jakie wiążą się z formowaniem rządu oraz z grą parlamentarną pomiędzy aktualną ekipą rządową i opozycją
Uwaga!
Wypełnianie funkcji w obszarze władzy podlega stosunkowo dużemu zróżnicowaniu z punktu widzenia rozwiązań systemu politycznego.
Partie nie wszędzie pełnią jednakowa rolę, w systemach parlamentarnych jest ona dużo większa niż w systemach prezydenckich, inaczej też wypełniają swoje funkcje rządowe partie, które maja szansę tworzyć rządy samodzielnie, inaczej wygląda to w sytuacjach konieczności tworzenia koalicji.
Istotnym problemem jest zmieniająca się perspektywa, w jakiej postrzegane może być wypełnianie funkcji w strukturach władzy w zależności od relacji pomiędzy partią a jej członkami i wyborcami.
W sytuacji, kiedy relacje te były stosunkowo bliskie a związki łączące partie i jej zwolenników wieloaspektowe i silne, wówczas przedstawiciele partii zajmujący stanowiska decyzyjne w strukturach władzy zajmujący stanowiska decyzyjne w strukturach władzy uważani byli przede wszystkim za wyrazicieli opinii i interesów swoich wyborców.
Współcześnie, kiedy związki wzajemne między partią a jej członkami i wyborcami uległy osłabieniu, pojawiły się opinie, że działacze partyjni w strukturach władzy zajmują raczej pozycje pośrednika niż łącznika między państwem a społeczeństwem.
Zależność dwóch płaszczyzn (partia wobec wyborcy i partia w rządzie)
Rozdzielenia funkcji partii wobec wyborcy i partii w rządzie nie natęży interpretować w ten sposób, że funkcje z obu tych obszarów nie łącza się ze sobą.
Wręcz przeciwnie, wydaje się, że możliwe na poziomie teoretycznym rozróżnienie pomiędzy funkcją ekspresyjną a funkcją rządzenia, na poziomie praktyki politycznej jest niezmiernie trudne także i dlatego, że partia, będąc w rządzie musi się sprawdzić jako wyraziciel preferencji popierającej ją grupy. Inaczej straci swoich zwolenników, którzy zarzucą jej np. niewiarygodną lub koniunkturalizm.
Partia jako organizacja
Ta sfera działania partii przez wielu autorów bywa pomijana. Nie wydaje się to słuszne, choćby z bardzo oczywistego powodu: by wypełniać wszystkie inne funkcje partia musi istnieć.
Oprócz samego istnienia, ważne też jest, by partia była skuteczna, a w tym zakresie wiele zależy od organizacji: jej stabilności, trwałości, efektywności jej wewnętrznych procedur.
W tym obszarze będzie się zatem mieścił cały zespół działań, które partie kieruje „na siebie" budując swoje struktury, określając reguły rządzące aktywnością poszczególnych części składowych, wyznaczające miejsce dla rozmaitych kręgów ludzi związanych z partią: członków, aktywistów, liderów.
Elementy, które decydują w znacznej mierze o tożsamości partii:
reguły rekrutacji członków i przywódców;
zasady wyłaniania władz partyjnych;
zasady selekcji kandydatów mających stawać w wyborach.
Wszystkie te funkcje, często mają ogromne znaczenie w określaniu atrakcyjności partii w oczach osób chcących włączyć się do prac partyjnych np. z zamiarem aktywnego działania w polityce.
Stabilna organizacja, wyznaczona przez wyraźnie określone i trwałe reguły, odgrywa także ogromną rolę w budowaniu relacji partii z jej otoczeniem.
z jednej strony przyczynia się do wytworzenia lojalności osób zaangażowanych w aktywność danej partii w rolach jej członków czy przywódców,
to (jw.) z kolei przynosi zwiększenie jej trwałości w czasie. Ma to znaczenie dla wyborców partii, niekoniecznie związanych z nią więziami organizacyjnymi, niemniej w miarę sta oddających na nią swoje głosy.
Ewolucja modelu partii politycznych
Zajmiemy się trzema proponowanymi w literaturze (m.in. K. Soboiewska - Myślik) modelami partii politycznych:
partią masową i kadrową,
partią wyborczą,
partią kartelem.
Partia kadrowa i partia masowa – koncepcja Maurice'a Duvergera
PARTIA KADROWA
Podstawową organizacją w partii kadrowej jest według Duvergera komitet. Jest to struktura obejmująca swoim zasięgiem najczęściej dosyć znaczne terytorium, bardzo luźna, niezorientowana na przyciąganie dużej liczby członków.
Członkowie komitetu stawali się nimi bardziej na zasadzie kooptacji niż innych formalnych reguł, kryterium tej kooptacji było albo osobiste znaczenie, związane z pozycją społeczną, albo określone umiejętności.
Ważny jest fakt tego właśnie indywidualnego, osobistego wymiaru uczestnictwa, a nie reprezentacji jakiejś spójnej, określonej grupy społecznej.
Aktywność komitetu miała charakter sezonowy, związany z cyklami wyborczymi. W ramach partii komitet cieszył się dużą autonomią i swobodą działania, co miało m.in. taki skutek, że partia składająca się z takich struktur podstawowych była raczej zdecentralizowana.
Duverger uważał komitet i związaną, z nim partię kadrową za typ archaiczny, ściśle związany z dziewiętnastowiecznymi partiami, działającymi w warunkach ograniczonego prawa wyborczego. W XX w. ten typ organizacji dostrzegał głównie w partiach amerykańskich.
PARTIA MASOWA
Typ partii masowej wiązał się w koncepcji Duvergera z filią jako typem podstawowej organizacji partyjnej.
Filia ma także charakter terenowy, przy czym jest wyraźnie nastawiona na przyciąganie dużej liczby członków, Z tym łączy się zarówno jej wyraźnie sformalizowana struktura wewnętrzna, jak i rozbudowana aktywność, mająca na celu utrzyma ścisłego związku z członkami.
Zebrania filii były regularne, nie uzależnione od cykli wyborczych, często partia angażowała się w organizowanie swoim członkom życia pozapartyjnego, urządzając zabawy czy tworząc kluby sportowe lub hobbystyczne.
według Duvergera partia oparta na filii jest związana z pierwszymi partiami socjalistycznymi, które jak wiadomo były w początkowym okresie swojego działania przede wszystkim partiami klasy robotniczej. Związki partii z jej członkami, sposób oddziaływania na nich i wypełniane wobec nich funkcje łączą się z mentalnością klasy robotniczej a także jej ówczesny potrzebami, m.in. edukacji politycznej.
Podsumowując, Duverger w swojej koncepcji widzi wyraźną ewolucję partii od partii kadrowej do masowej, przy czym elementem różnicującym oba typy jest przede wszystkim struktura oraz funkcje, jakie partia pełniła wobec swoich członków i wyborców.
Partia kadrowa to partia dziewiętnastowieczna, działająca w warunkach ograniczonego, cenzusowego prawa wyborczego. Zwracała się przede wszystkim do klas wyższych i średnich, co w dużej mierze warunkowało zarówno sposób jej działania, jak i wpływało na wewnętrzną strukturę organizacyjną. Ten rodzaj partii inny autor, Sigmund Neumann, nazwał partią indywidualnej reprezentacji, co jeszcze wyraźniej ilustruje jej charakter i funkcje.
Partia masowa natomiast to partia bardzo wyraźnie określonej grupy społecznej, która znajdowała się u progu zdobywania sobie miejsca w systemie politycznym, stąd jej bardzo wyraźna funkcja integracyjna czy wręcz edukacyjna i opiekuńcza. O takich partiach mówiono, że zajmowały się swoimi członkami „od kołyski po grób", co było aluzją do ich rozbudowanej działalności pozapolitycznej. Neumann nazywa te partie partią integracji.