1.Ramy czasowe.

476 r. p.n.e – upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego

1453 r n.e – zdobycie Konstantynopola przez Turków

2.Fazy średniowiecza.

-wczesna ( V-X w. )

-dojrzała ( XI-XIII w.)

-schyłkowa – jesień średniowiecza (XIV-XV w.)

3.Nazwa epoki.

Nazwą „średniowiecze” posługiwali się pisarze doby renesansu (XV i XVI w.). Uważali, że po upadku cywilizacji starożytnej nastąpił mroczny okres głębokiego kryzysu, z którego Europa dopiero podniosła się w ich epoce. Wieki średniowiecza według nich nie zasługiwały nawet na własną nazwę, były okresem pośrednim, między starożytnością, a nowożytnością.

4.Rola Kościoła Katolickiego.

-przechowywał dużą część kultury świata starożytnego i przekształcił ją w duchu chrześcijaństwa

-przyniósł barbarzyńskim plemionom kulture

-filozofia, literatura i nauki epoki podporządkowane były sprawom religii

-dążono do dominacji w sferze polityki (powiązanie ze średniowieczną koncepcją władzy)

-uważano władcę za pomazańca bożego, którego prawa do rządzenia musi potwierdzić namiestnik Chrystusa, zasiadający na Stolicy Piotrowej

-papieże decydowali o koronach, namaszczali królów i cesarzy

5.Uniwersalizm średniowiecza.

-jednolitość religijna oraz językowa epoki (łacina)

-podobna forma w różnych zakątkach Europy

-kultura przybierała podobną formę

-filozofia, sztuka i literatura podejmowały te same problemy i motywy

Jednolitość tą nazywa się uniwersalizmem

6.Średniowiecznt system nauczania.

System nauczania nadzorowany był przez kościół. Podstawą średniowiecznego nauczania były tzw. sztuki wyzwolone:

a)trivium

-gramatyka

-retoryka

-dialektyka

Była to nauka biegłego posługiwania się łaciną w mowie i piśmie.

b)quadrivium

-arytmetyka

-geometria

-astronomia

-muzyka

7.Uniwersytety – inaczej szkoły wyższe.

Średniowieczny uniwersytet miał zwykle 4 wydziały: sztuk wyzwolonych, prawa, medycyny, teologii. Po ukończeniu otrzymywało się tytuł magistra (mistrza)

Średniowieczne uniwersytety:

-Bolonia (Włochy). Najstarszy uniwersytet, powstał w 1088 r. Studiował tam Mikołaj Kopernik.

-Oksford (Anglia). Uczelnia założona w 1167 r. Najstarszy uniwersytet w Anglii, jeden z najbardziej prestiżowych.

-Cambridge (Anglia). Założony w 1209 r. Rywalizuje z Oksfordem.

-Paryż (Francja). Uniwersytet działa od XII w. Kapelan Robert de Sorbon w 1257 r. ufundował kolegium dla studentów teologii, z czasem jego imieniem nazwano cały uniwersytet. Studiował tam słynny francuski poeta François Villon.

-Padwa (Włochy). Założony w 1222 r. Kształcił się tu Jan Kochanowski.

-Praga (Czechy). Najstarszy uniwersytet w Europie Środkowej, powstał w 1348 r.

-Kraków. Założona w 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego, odnowiona w 1400 r. przez Władysława Jagiełłę oraz królową Jadwigę. Nazywany Uniwersytetem Jagiellońskim. Studiowali tu m.in. Mikołaj Kopernik i Jan Kochanowski.

8.Rehabilitacja średniowiecza.

W XX w. badacze dostrzegli historyczne i kulturowe znaczenie tego okresu. Była to epoka podczas której doszło do pierwszej wielkiej próby syntezy idei antyku grecko-rzymskiego z chrześcijaństwem, wspaniałego rozwoju oryginalnej literatury, sztuki i filozofii.

9.Teocentryzm epoki.

Średniowieczne wizje świata i człowieka były całkowicie podporządkowane koncepcjom teologii. Wielcy myślicieli Kościoła dowodzili, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i celem wszystkiego.

10.Św. Augustyn.

Św. Augustyn żył w latach 354 – 430, dokonał syntezy filozofii Platona z chrześcijaństwem .

Według św. Augustyna iluminacja (oświecenie nadprzyrodzonym światłem) potęguje zdolności poznawcze, właściwe ludzkiej duszy. By dostąpić tej łaski dusza musi sama z wiarą zwrócić się do Boga. Wiara poprzedza poznanie intelektualne. Dusza człowieka jest o wiele doskonalsza od ciała, do tego jest nieśmiertelna i zdolna do obcowania z prawdami wiecznymi. Stworzenie jest dziełem Boga - dokonało się z niczego (kreacjonizm). Zło to nie realny byt, ale brak dobra. Kieruje się zasadą predestynacji, czyli teorii, wg której pośmiertne losy człowieka są od niego niezależne, ustalone przez Boga. Dualizm (dwa światy).

-Podział świata na 2 strefy – materialną i duchową

-Wszystko co istnieje zostało stworzone dzięki miłości Boga

-Miłość to uniwersalna siła, która sprawia, że wszystko dąży do Boga

-Wszystko, co Bóg stworzył jest dobre, zło jest nicością, człowiek jest wolny, więc może wybrać, czy chce być dobry, czy iść ku nicości

-Dziele ludzkości to walka 2 państw: Państwa Bożego (cnotliwi, przeznaczeni do zbawienia ludzie) i państwa ziemskiego (żyją w nim grzesznicy, skazani na wieczne męki w piekle, ponieważ źle skorzystali z wolności)

11.Scholastyka i św. Tomasz.

Istota scholastyki:

-oparcie wiedzy na zhierarchizowanych autorytetach (najwyższy – Biblia); zamiast badać problemy, należy szukać ich rozwiązania w różnych księgach.

-podporządkowanie wiedzy zasadom wiary (sprzeczne z wiarą = nieprawdziwe)

Św. Tomasz przystosowywał klasyczne poglądy Arystotelesa, do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. prezentował pogląd o konieczności poznawania świata przy łącznym wykorzystaniu umysłu i zmysłów. Św. Tomasz uważał, że wiara i wiedza stanowią dwie różne dziedziny poznania, które w poszukiwaniach prawdy o świecie uzupełniają się wzajemnie. Człowiek rodzi się bez wiedzy. Wiedzę tę zdobywa dopiero podczas życia. Człowiek składa się z materii, czyli ciała oraz z formy, czyli duszy (człowiek to nie sama dusza), które wzajemnie się uzupełniają i współdziałają w poznaniu świata. Według św. Tomasza, rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga. Istnieją jednak prawdy dla rozumu niedostępne, takie jak prawdy wiary, które człowiek może poznać jedynie przez objawienie. Zdaniem św. Tomasza, wszystko co istnieje na świecie jest hierarchicznie podporządkowane i wzajemnie od siebie zależne. Najważniejsze dzieło: Summa teologiczna gromadzi całą średniowieczną wiedzę o Bogu, człowieku i świecie.

12.Literatura religijna.

Teocentryczna koncepcja rzeczywistości wpłynęła na charakter literatury epoki. Powstawały przede wszystkim dzieła o charakterze religijnym. Początkowo rozwijała się ona pod opieką Kościoła. Język łaciński został zamieniony na narodowy. Do mszy poczęto wprowadzać pieśni i modlitwy w językach narodowych. W Polsce, w roku 1285, na synodzie w Łęczycy zadecydowano o wygłaszaniu kazań i modlitw w języku polskim.

13. Średniowieczne pieśni religijne.

-pieśni pasyjne ( Wielki Tydzień, męki Chrystusa)

-pieśni wielkanocne (zmartwychwstanie Jezusa)

-kolędy (Boże Narodzenie)

-pieśni maryjne (niezwykłe czyny i cnoty świętych oraz NMP – silny kult)

14.Apokryfy.

-anonimowi autorzy

-próba przybliżenia wydarzeń z historii świętej

-uzupełniały powieści biblijne

-pieśni

-Ewangelia wg św. Tomasza, Ewangelia wg św. Piotra

15.Hagiografia – opowieści o niezwykłych żywotach naśladowców Chrystusa i Marii

16.Legendy o świętych – rodzaj literatury popularnej, historie do czytania, służące do doskonalenia ducha np. Legenda o św. Aleksym.

17.Bogurodzica.

Archaizmy – elementy języka, które nie występują obecnie, ale są charakterystyczne dla minionych epok.

-fonetyczne – krzciciel

-fleksyjne – bożyce

-słowotwórcze – przebyt, zbożny

-składniowe – Bogurodzica, Bogiem sławienna, Twego dziela

-leksykalne

-znaczeniowe

Bogurodzica – stary celownik prasłowiański

Gospodzin – pan, władca, gospodarz; kiedyś używany tylko w odniesieniu do Boga

Bóg – szczęście, bogactwo

Bóstwo – ten, kto udziela bogactwa, szczęścia

Bogurodzica to najstarszy znany polski utwór poetycki. Rozpoczyna się modlitewną prośbą do Matki Bożej, by pozyskała ludziom swojego syna. Strofa druga jest bezpośrednio skierowana do Chrystusa, aby zapewnił ludziom dostatnie życie na ziemi, a potem wieczne przebywanie w raju (wzgląd na Jana Chrzciciela). Przekonanie o hierarchicznym uporządkowaniu świata, konieczność pośrednictwa między Bogiem i człowiekiem. Autor buduje wersy oparte na paralizmach, prawdy wiary wyraża przez antytezy (przeciwstawienia) i paradoksy.

18.Styl romański.

a)malarstwo

-postacie ludzkie są płaskie i odrealnione

b)architektura

1.Czas trwania

Od 1000 roku do 1250 roku.

2.Cechy charakterystyczne

-Budowle z ciosanego kamienia o bryłach geometrycznych

- Małe okna ( triforium- potrójne okna obok siebie, biforium- podwójne okna obok siebie )

- Mur grubości od 1 do 2 m

- Sklepienia drewniane malowane, kolebkowe oraz krzyżowe bezżebrowe

- Kaplice budowane w kształcie krzyża greckiego

-Empora- wnęka w kościele przeznaczona dla feudała lub kleru, a także galeria nad nawami bocznymi

-Fasada- ściana frontowa ( z głównym wejściem), zawsze zwrócona na zachód

-Portal- obramowanie otworu wejściowego zawieńczone łukiem

-Transept- nawa poprzeczna między prezbiterium, a nawą podłużną

-Łuk tęczowy- łuk oddzielający prezbiterium od nawy kościelnej

-Prezbiterium- część wydzielona dla kleru, przedłużenie nawy głównej

19.Styl gotycki.

a)malarstwo

-ostry, wyrazisty rysunek

-wydłużenie postaci

-ekspresja

-sceny męki, tortur

-okaleczone i zdeformowane cierpieniem ciała Zbawiciela i świętych

b)architektura

1.Czas trwania

Od XIII wieku do XVI wieku

2.Cechy

-smukłość ( wertykalność) budowli

-wąskie, strome, kryte czerwoną dachówką dachy

-ściany zewnętrzne „przytrzymane” przyporami

-sterczyny ( małe wieżyczki)

-duże, wysokie, zakończone ostrym łukiem okna

-duże, bogato rzeźbione, ostrołukowe portale

-rzut poziomy kościoła ma kształt krzyża łacińskiego o 3 lub 5 nawach

-system konstrukcyjny-> filarowo-żebrowy

-system podpór, sklepienie krzyżowo-żebrowe i ostry łuk

-pinakle ( sterczyny) -> dekoracyjny motyw pionowy skarp w formie wieżyczek

-przypora ( skarpa) ->pionowy element konstrukcyjny, na których przenoszone są obciążenia sklepień

-blendy -> „zamurowane okna”

-krenelaż ( blanki) -> zębate zwieńczenie muru obronnego lub baszty

-machikuły ->murowany ganek wieńczący budowle lub mury obronne

20.Posłuchajcie, bracia miła…

-forma monologu NMP stojącej pod krzyżem

-apostrofy :

*do wszystkich ludzi

*do Chrystusa

*do Anioła Gabriela

*do innych matek

-przypuszczenie, że wiersz jest związany z teatrem średniowiecznym

-plankt – średniowieczny gatunek poetycki, który wyrażał żal po zmarłym i wzywał wszystkich do wspólnego cierpienia

-często wzywana jest pomoc Boga, aniołów, natury i ludzi

21.Archaizmy.

-fonetyczne – zawierają ślady dawnych procesów fonetycznych albo głoski występujące w określonych wyrazach wcześniej, zanim zaszły jakieś zmiany w języku

-fleksyjne – zawierające dawne końcówki fleksyjne

-słowotwórcze – wyrazy pochodne, które dzisiaj są inaczej zbudowane ( zawierają inne przedrostki lub przyrostki)

-składniowe – konstrukcje składniowe, które pojawiły się kiedyś w języku polskim, ale z czasem zostały wyparte przez inne połączenia wyrazów

-leksykalne – wyrazy, które występowały kiedyś zostały zastąpione przez całkowicie inne

-znaczeniowe – dawne znaczenia wyrazów

22.Wzorce osobowe.

-rycerz – wierna służba panu, wspieranie go w służbie Bogu

-władca – pomazaniec boży, miał utwierdzać boski porządek świata

-asceta – umartwienia ciała i odrzucanie wszystkich przyjemności ziemskiego życia

23.Dzieje Tristana i Izoldy.

a)główny bohater to rycerz, od którego wymagano delikatności, ogłady towarzyskiej w kontaktach z kobietami

b)pierwowzorem romansów rycerskich były mity celtyckie

c)symbole:

-miecz – władca, sprawiedliwość, kara, śmierć

-pierścień – znak nierozerwalności, łączności dwóch ludzi

-las – grzech, pokusa

-lwy – symbole 2 mężczyzn związanych z Izoldą

24.Kwiatki św. Franciszka.

Są to opowieści o życiu i przygodach Franciszka oraz jego współtowarzyszy. W alegorycznym języku średniowiecza kwiatki oznaczają czyny i cnoty Franciszka i jego uczniów. Święty wyraża podziw i aprobatę dla wszystkiego, co stworzył Bóg. Nie ma miejsca na lęk przed światem, który jest charakterystyczny dla ascetycznych legend.

Utwór ten pochwala stworzenie. Jest to pieśń pochwalna, podobna do psalmu/hymnu. Podniosłe słownictwo, rozbudowane, apostroficzne zdania.

Franciszkanizm – radość z życia, głęboko religijni, miłość do natury.

Św. Franciszek był ascetą, jego ojciec był włoskim kupcem z Asyżu. Franciszek porzucił światowe rozkosze i wyrzekł się bogactwa. Głosił radość życia.

25.Boska komedia.

Alegoria ma jedno znaczenie, zastępuje pojęcie abstrakcyjne.

Bohaterem jest Dante, który wędruje po 3 zaświatach: piekło, raj, czyściec.

Ciemny las – grzech

Pantera – rozwiązłość

Lew – pycha.

Początkowo Dante gubi drogę życia i wędruje przez piekło i czyściec, ostatecznie dociera do raju.

Każda z pieśni zbudowana jest z trójwersowych strof.

Piekło ma kształt wielkiego, zwężającego się w głąb leja, na dnie czeka Lucyfer. Piekielny lej podzielony jest na strefy, w których cierpią różni grzesznicy. Drogę przebywa z Wergiliuszem.

Czyściec ma kształt stożka i składa się z dziewięciu tarasów. Gdy dotarł do pięknego ogrodu spotkał Beatrycze.

Raj mieści się na planetach w 9 strefach nieba, przewodnikiem się św. Bernard. Bóg jest miłością, co wprawia w ruch słońce i gwiazdy.

26.Taniec śmierci.

Kultura średniowiecza stworzyła oryginalny język i symbolikę, która dotyczyła nieuchronności przemijania. Pod wpływem rozwoju epidemii powstał motyw tańca śmierci. Danse Macabre podporządkował hierarchię zrównując wszystkich ze sobą.

Śmierć uznawania była za bramę do życia wiecznego. Łączy barok i średniowiecze ( motyw).

27.Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią.

1.Forma utworu.

-dialog

-autor anonimowy

2.Wygląd śmierci.

Śmierć jest przedstawiona jako ciało w stanie rozkładu, biała skóra, żółte lice, chuda. Atrybutem jest kosa. Podkreśla, że wobec śmierci wszyscy będą równi.

28.Groteska – jest kategorią estetyczną, polegającą na deformacji świata, operowaniu rożnymi konwencjami i różnymi nastrojami.

29.Elementy satyry społecznej – niezależnie od tego, z jakiej kasty wywodzi się człowiek, znajdzie się w korowodzie śmierci.

30.Sąd Ostateczny.

Wyraźny podział na 3 strefy: pośrodku, u góry, na podwójnej tęczy zasiada Chrystus. Wokół niego ptaki unoszą symbole męki pańskiej. Poniżej klęczą Maria i Jan Chrzciciel. Na tej samej wysokości przedstawione są 2 ostateczne miejsca człowieka – raj i piekło. Po lewej stronie widać opisywane w Apokalipsie Jeruzalem Niebieskie. Brama do zbawienia ma kształt bogato zdobionej katedry gotyckiej. Stoi w niej św. Piotr. Po prawej stronie znajdują się ciemne mury piekielnego zamczyska – ogród Disa. Miasta strzegą demony. Na najniższym poziomie ludzie tłoczą się, są nadzy o lekko wydłużonych ciałach (gotyk). Jedni wychodzą dopiero z grobów, inni zmierzają do nieba lub piekła. Po prawej stronie potępieni rozpaczliwie walczą , natomiast po lewej stronie wszyscy się radują.