Analiza wybranych utworów poezji średniowiecznej

Wstał z martwych Król nasz, syn Boży – Pieśń rezurekcyjna. Czterozwrotkowy tekst pochodzi z XIV wieku. Od początku XV wieku stał się częścią Bogurodzicy.

Lament Świętokrzyski (Żale Matki Boskiej pod krzyżem)- Inaczej też „Posłuchajcie, bracia miła…”. Jest to 38-wersowy utwór z pogranicza gatunku należący do zbioru Pieśni łysogórskich. To monolog Matki Boskiej ujawniającej swe odczucia na widok umęczonego na krzyżu syna. Wyrasta z wizji sceny pod krzyżem. Jest to plankt gatunek średniowiecznej poezji obejmujący utwory wyrażające ból i żal po zmarłym, wzywający do wspólnoty w cierpieniu. W pierwszej części Matka Boska zwraca się do ludzi ze skargą. Chce im opowiedzieć o zbrodni, która się dokonała. Prosi o współczucie, gdyż straciła jedynego syna i bardzo cierpi. W dalszej części zwraca się do Jezusa – prosi go by podzielił się z nią swymi ranami, pragnie ulżyć mu w cierpieniu. Oskarża też archanioła Gabriela, że obiecywał jej w trakcie zwiastowania wielką radość i szczęście, a przyszło jej oglądać niezawinione cierpienie syna. Apeluje do matek, aby modliły się i prosiły Boga, by nigdy ich tak nie doświadczył, by nie musiały oglądać cierpienia i śmierci własnych dzieci. Nawiązuje to do wizerunku piety – Matki Boskiej rozpaczającej nad ciałem Chrystusa złożonego na jej kolanach. Motyw jest zbieżny z utworem Stabat Mater Dolorsa (Stała Matka Boleściwa)

Legenda o Św. Aleksym – gatunek literatury hagiograficznej (opisującej życie świętych). Aleksy pochodził z książęcej rodziny. Urodził się w Rzymie jako upragnione, od dawna oczekiwane, wybłagane u Boga dziecko. Już w dzieciństwie wyróżniał się pobożnością, ale dopiero w noc poślubną złożył śluby i opuścił dom rodzinny. Podjął decyzję o życiu w ascezie, czyli dobrowolnym wyrzeczeniu się dóbr doczesnych dla osiągnięcia szczęścia wiecznego, umartwianiu ciała, medytacji, nieustannym ćwiczeniu ciała i duszy. Aleksy rozdał posiadane dobra biednym, a sam rozpoczął żebracze życie. Gdy medytował pod kościołem w Laodycci, Matka Boska zeszła z obrazu i nakazała wpuścić go do środka. Uciekając przed sławą, Aleksy powrócił do Rzymu i zamieszkał pod schodami rodzinnego domu. Żył tam w poniżeniu przez 16 lat, nie rozpoznany przez nikogo. Czując zbliżającą się śmierć spisał swoje dzieje. Gdy zmarł, w całym Rzymie rozdzwoniły się dzwony, jego ciało wydawało uzdrawiającą woń, a list z jego dłoni mogła wyjąć tylko jego żona.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią- Średniowieczny dialog z motywem tańca śmierci (danse macabre), ukazujący spersonifikowaną śmierć tańczącą z przedstawicielami wszystkich stanów. Wiersz ma charakter satyryczny. Mistrz Polikarp to uczony, który zwraca się z prośbą do Boga o możliwość prozmawiania ze Śmiercią. Na jej widok prawie mdleje. Śmierć jest rozkładającą się kobietą z atrybutem – kosą. Jest tak brzydka, że aż śmieszna. Mówi ona, że w jej obliczu wszyscy są równi, że jedyną osobą, która uciekła spod kosy był Jezus Chrystus. Krytykuje społeczeństwo i mówi, że złoczyńców nie ominie kara.

Skarga umierającego – powstała w połowie XVw. Umierający człowiek dokonuje rozrachunku z życiem, przypomina sobie wszystkie grzechy. Mówi, że czcił jedynie pieniądze i ich gromadzeniu poświęcił całe swoje życie, zapominając o obowiązkach wobec Boga. Dopiero w obliczu śmierci słucha anioła stróża i uświadamia sobie swoją winę, przystępuje do pokutnej spowiedzi. Wiersz ma charakter dydaktyczny – umierający człowiek ostrzega żywych. Jest tam motyw memento mori – pamiętaj o śmierci

O zachowaniu się przy stole – XV wieczny wiersz napisany przez Przecława Złotę. Podejmuje temat dobrych manier podczas uczty, zarówno panien i kawalerów. Kobietom radzi, by jadły małymi kęsami, powoli, jakby od niechcenia. Panowie powinni pamiętać o usługiwaniu damom, ale nade wszystko o tym, by nie rozwalać się przy stole, nie brać potraw rękoma, nie pchać się do talerzy, nie pochylać się nad wazą. Jest to przykład literatury parenetycznej. Utwór ma charakter dydaktyczny, propaguje określone wzorce, nakłania do naśladowania postaw.

Satyra na leniwych chłopów – z końca XV wieku, obrazuje konflikt na tle społecznym. Napisany najprawdopodobniej przez szlachcica, kierowany do szlachty wiersz. Podejmuje problem złego wywiązywania się chłopów z odrabiania pańszczyzny. Autor ostrzega przed chytrością chłopów, którzy lenią się, wykorzystują zepsute narzędzia, robią wszystko aby nie pracować, gdy mają odpracowywać pańszczyznę.

Zabytki języka polskiego
Dagome iudex – najdawniejszy polski dokument w którym Mieszko I oddaje papieża. Znalazł się w nim geograficzny opis granic państwa. Tekst napisany jest po łacinie i zawiera polonizmy – rodzime nazewnictwo

Bulla gnieźnieńska – bulla wydana przez papieża Innocentego IV w 1336r. Napisana po łacinie, zawiera 410 polskich nazw.

Księga Henrykowska – księga zakonu cystersów w Henrykowie, zapisano w niej pierwsze polskie zdanie wypowiedziane przez chłopa.

Kazania Świętokrzyskie – osiem kazań na doroczne święta, rozpoczynających się łacińskim cytatem z Biblii. Powstały prawdopodobnie w 2 poł. XIIIw. Pisane po łacinie i po polsku. Są arcydziełem sztuki oratorskiej.

Psałterz floriański (przełom XIV i XVw.) – przekład psalmów dla królowej Jadwigi, po polsku, łacińsku i niemiecku.

Kazania Gnieźnieńskie – (początek XVw) Zbiór kazań na doroczne święta i o świętych, obejmujący przede wszystkim teksty łacińskie, ale też polskie.

Biblia Królowej Zofii (XVw.) – Większość Starego Testamentu przełożona w języku polskim

Psałterz Puławski (XVIw.) – prawdopodobnie pełnił funkcję modlitewnika, zawiera zbiór psalmów tłumaczonych na język polski, uporządkowanych zgodnie z liturgią dni tygodnia, opatrzonych religijnym komentarzem.